A bas le Sexe-Cobourg? Een mentaliteitshistorische en politieke benadering van de seksschandalen van het Belgisch koningshuis in de lange 19e eeuw

Bram

Bombeek

Het Huis van Seksen-Coburg

In het najaar van 1999 maakte het grote publiek kennis met de Delphine Boël. Ze verwierf enige faam met het boetseren van beeldjes uit papier maché, maar deed liters inkt vloeien omdat haar vader de huidige Belgische koning Albert II was. De Vlaamse pers vulde ontelbare katernen met de kleinste details over de affaire. Het Laatste Nieuws schreef: “Burgers willen over de paleismuren meekijken. Journalisten kunnen niet anders dan tegemoet komen aan dat verlangen.” Hun collega’s uit het zuidelijke landsgedeelte reageerden echter geërgerd op zo’n gebrek aan terughoudendheid. In belangrijke kranten mocht de hoogleraar geschiedenis Francis Balace verklaren dat de hetze kaderde in een Vlaamse propagandastrategie die moest uitmonden in het omver werpen van de Belgische staat in het jaar 2007.

Het koningshuis heeft de agitatie van het schimmige genootschap der ‘éditorialistes flamands’ dan wel overleefd, maar de vrees van professor Balace was niet geheel ongegrond. De geschiedenis toont immers hoe vaak koninklijke seksschandalen gerecupereerd worden voor politiek gewin. Grondige historische analyse toont ook het ongelijk aan van de vele mediacommentatoren die vonden dat met de affaire Boël een nieuwe grens overschreden werd. Al in de 19e eeuw werd soms gretig bericht over de liefdesaffaires van de Belgische vorsten. Het persoonlijke leven van de vorst is zelfs een wezenlijk onderdeel van de legitimatie van het hedendaagse koningdom. In de middeleeuwen was de monarchie een sacraal instituut, maar gaandeweg is de goddelijke aura afgebrokkeld en werd de volksgunst de basis van het koningdom. De pers speelde een cruciale rol in die populaire legitimatie. De escapades van koningen en koninginnen werden genadeloos becommentarieerd in de kranten en daardoor erodeerde hun morele gezag onvermijdelijk. Zo was voor vele eminente tijdgenoten zoals Talleyrand en Napoleon de decadentie van Marie-Antoinette een belangrijke oorzaak van de Franse revolutie. In Engeland zorgde de vechtscheiding tussen de schoonouders van Leopold van Saksen-Coburg, de latere koning der Belgen, dan weer voor enorme ophef. Pas toen met Victoria een koningin op de troon kwam die de burgerlijke, “Victoriaanse” waarden van trouw, huiselijkheid en pudeur belichaamde, werd de monarchie ongezien populair in Engeland. Sentiment was de steunbeer van de monarchie geworden.

Ook de eerste Belgische vorsten hadden hun seksschandalen. In 1845 werd het mooie burgermeisje Arcadie Claret de minnares van Leopold I. Het unionistische regime was de eerste barsten beginnen te vertonen door de groeiende onverzoenlijkheid van liberalen en katholieken. De koning verkorf het bij beide partijen. In satirische bladen verschenen cartoons waarin hij in compromitterende poses met zijn minnares werd afgebeeld, wat tot een proces leidde. Na de vrijspraak werd de wet aangepast om de private sfeer van de koning beter te beschermen. Politici roddelden off stage dan wel over het liefdesleven van de vorst, maar diezelfde roddel mochten geen publieke kennis worden. België had zijn koning immers nodig, anders dreigde het jonge land door de grote mogendheden opgepeuzeld te worden. Dit is allicht ook de reden dat België in 1848 gespaard werd toen het spook van de revolutie door Europa waarde.

In België kwam de troon met twee jaar vertraging in gedrang. In 1850 was de erg vrome koningin Louise zwaar ziek geworden en het gerucht circuleerde dat vooral de ontrouw van Leopold aan haar gezondheid vrat. Een boze massa jouwde Arcadie uit op straat en gooide de ruiten van haar woning in. Uit geheime, in het Brugs dialect geschreven brieven van de kabinetschef van de koning blijkt dat er grote politieke ongerustheid heerste. Als het gefladder van Leopold doorgaat dan “krakt hem den necke.” Een bange Arcadie vluchtte uiteindelijk uit België weg. De koning was woest en zei in zoveel woorden dat hij België beu was.

Leopold II zou veel meer dan zijn vader vereenzelvigd worden met zijn minnaressen en privé-schandalen. Het duurde nochtans even voor hij op kruissnelheid kwam: les Cobourgs se font tard. In 1885 werd Leopold voor het eerst in opspraak gebracht door William Stead, de vader van de onderzoeksjournalistiek. Stead had blootgelegd dat de Londense luxe-prostituee Mary Jeffries minderjarige meisjes leverde aan hooggeplaatste heren. Bij de verhoren liet Jeffries zelf de naam van de koning der Belgen vallen. In België zelf kreeg dit alleen weerklank in de socialistische kranten. De onthullingen van op het proces tegen Jeffries deden de verkoopscijfers spectaculair stijgen, maar Leopold II liet de storm overwaaien.

De socialistische partij was in die jaren nog compromisloos revolutionair, maar vanaf de jaren ’90 van de 19e eeuw wou ze salonfähig worden. Daarom werden de vaderlandse symbolen gerecupereerd en verschoof het republikeinse programma naar het achterplan. Toen in 1895 de geruchten over een liaison met de Parijse danseres Cléo de Mérode opdoken, werden ze door de socialistische pers dan ook genegeerd. Het hanteren van een al te seksueel discours was gevaarlijk, vooral in het door en door katholieke Vlaanderen, waar naturalistische schrijvers als Cyriel Buysse als pornografen werden verketterd. De knappe Cléo, die de meest gefotografeerde vrouw van haar tijd was, zou later in haar mémoires de relatie met Léopold ontkennen, maar toch kwam er een enorme stroom van karikaturen op gang in de internationale pers. In de beste traditie van de boulevardjournalistiek kreeg het koppel een porte-manteaunaam: Cléopold. Het liefdesleven van Leopold II werd ingeschakeld in de aanvallen op zijn Congo-beleid. De Amerikaanse satiricus Mark Twain verwees naar het gezinsleven van de koning om zijn slechtheid te bewijzen, in kranten werden karikaturen van zijn vele vermeende veroveringen afgedrukt naast foto’s van verminkte Congolezen.

Toen er in 1905 een bastaard op komst was, werd de toon in de socialistische bladen even vilein dan in de buitenlandse pers. De minnares van de koning heette Blanche Delacroix, een voormalig hoertje, dat nauwelijks zeventien was toen ze haar relatie met de koning begon. Zij mocht van hem de titel Barones de Vaughan voeren. Vooral Waalse, socialistische propagandisten doopten hun pen in vitriool. Er werd een massaal verkopende brochure uitgegeven vol pikante passages, zoals een levendige beschrijving van een liefdesnest met spiegelplafond. De socialistische voorman Emile Vander Velde merkte op dat het volk Leopold zijn privé-leven kwalijker nam, dan zijn Congo-onderneming. De impopulariteit van Leopold was algemeen, zelfs de lezers van koningsgezinde kranten verwensten de “oude looper”. Het volk mocht de koning dan wel haten, maar de troonopvolger Albert bleef immens populair.

Uiteindelijk werd het slippertje van Albert II hem niet kwalijk genomen. Het volk gluurt nog steeds graag mee over de paleismuren, maar sinds de seksuele revolutie knijpt het al eens een oogje toe.

Bibliografie

Contemporaine literatuur

Carton de Wiart, E. Léopold II : Souvenirs des dernières années 1901-1909. Bruxelles: Goemaere, 1944, p 254

Corti, E & Buffin, C. Leopold Ier, oracle politique de L'Europe. Brussel : Dewit, 1926, p 387

Delacroix, B.Z.J. Presque Reine : Mémoires de ma vie. Paris: Le livre de Paris, 1945, p 253

Freddy, G. Léopold II Intime : les origines de Léopold II : le Prince Héritier : Le père de famille : le Roi bâtisseur : Léopold II et la politique : le Roi du Congo : L'homme privé. Paris: Juven, 1905, p 289

Grand-Carteret, J. Popold II Roi des Belges et des belles. Devant L'objectif caricatural. Paris: Louis-Michaud, 1908

Lekeu J. &Prévost L. Eene koninklijke geschiedenis, Caroline Lacroix en Leopold, 1906, p 24

Leclercq, M. Une lignée de juristes. Bruxelles: M. Hayez, 1942, 3 v.

Panam, P.A.A. Mémoires D'une jeune Grecque. Paris, 1823.2 v.

Twain, M. King Leopold's Soliloquy : A Defense of His Congo Rule. Boston, Mass.: P.R. Warren, 1905.49 p

Valéry, P. Les Carnets du Roi, Parijs, 1904, p 292

Vandervelde, E., & Pée, P. De laatste tien regeeringsjaren van Leopold II (1900-1910). Gent: Het licht, 1945.48 p

Hedendaagse literatuur

Anderson, B. Imagined Communities : Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Rev. ed. London: Verso, 2006, p 240

Ascherson, N. De biografie van Leopold II. De koning nv. Brussel: Manteau, 2002, p 320

Barkow, J. H. The Adapted Mind : Evolutionary Psychology and the Generation of Culture. New York (N.Y.): Oxford university press, 1992, p 666

Billig, M.. Talking of the Royal Family. London: Routledge, 1992, p 244

Bloch, M. Les Rois Thaumaturges : étude sur le caractère surnaturel attribué à la puissance royale particulièrement en France et en Angleterre. Strasbourg: Istra, 1924, p 542

Boone, M. Historici en hun métier: een inleiding tot de historische kritiek. Gent: Academia Press, 2007, p 363

Bracke, N., Celis K., en Celis, L. Begeerte heeft ons aangeraakt : socialisten, sekse en seksualiteit. Gent: Provinciebestuur van Oost-Vlaanderen, 1999, p 498

Bronne, C. Léopold Ier et son temps, Les Œuvres. Bruxelles,: Goemaere, 1947.399 p.

Capron, V. Sur les traces d'Arcadie Claret: le Grand Amour de Léopold Ier. Brussel: Victor Capron, 2006

Claessens, H. Leven en liefdes van Leopold I. Tielt: Lannoo, 2002, 433 p.

Clark, A. Scandal: The Sexual Politics of the British Constitution. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2003, p 311

Davidoff, L., & Hall, C. Family Fortunes : Men and Women of the English Middle Class, 1780-1850. Repr. ed. New York (N.Y.): Routledge, 1997, 576 p.

Davis, T. C. Actresses as Working Women : Their Social Identity in Victorian Culture, Gender and Performance. London ; New York: Routledge, 1991, 200 p.

De Bont, R., and Verschaffel, T. Het verderf van Parijs. Leuven: Universitaire pers, 2004, 324 p

Deneckere, G. “De kroon ontbloot” in: Art, J. François, L. (eds) Docendo discimus: liber Amicorum Romain van Eenoo, Gent: Academia press, 1999, p 1135

Deneckere, G. 1900 : België op het breukvlak van twee eeuwen. Tielt: Lannoo, 2006, 237 p

Deploige, J., and Deneckere, G. Mystifying the Monarch : Studies on Discourse, Power and History. Amsterdam: University press, 2006, 296 p

Gaus, H. Politieke en sociale evolutie van België. Leuven: Garant, 2001, p 233

Haidt, J., & Graham, J.. “Planet of the Durkheimians, Where Community, Authority, and Sacredness are Foundations of Morality.” In J. Jost, A. C. Kay, & H. Thorisdottir (Eds.), Social and Psychological Bases of Ideology and System Justification, (2009)

Hobsbawm, E. J., & T. O. Ranger. The Invention of Tradition. Cambridge: University press, 2007, 320 p

Hunt, L. The Family Romance of the French Revolution. Berkeley (Calif.): University of California press, 1992, 212 p

Kerckvoorde, M. Louise van Orléans : het vergeten leven van Louise-Marie, eerste Koningin van België (1812-1850). Tielt: Lannoo, 1988, 303 p.

Lorenz, C. De constructie van het verleden : een inleiding in de theorie van de geschiedenis. Meppel: Boom, 2002, 399 p.

Maza, S. C. Private Lives and Public Affairs : The Causes Célèbres of Prerevolutionary France, Studies on the History of Society and Culture, Berkeley: University of California Press, 1993, 354 p.

Moeller, S. D. Compassion Fatigue : How the Media Sell Disease, Famine, War, and Death. New York (N.Y.): Routledge, 1999, p 390

Pinker, S. The Blank Slate : The Modern Denial of Human Nature. London: Allen Lane the Penguin press, 2002, p 509

Pinker, S. How the Mind Works. London: Penguin books, 1998, p 660

Renoy, G. & Lindeman, O. Wij, Leopold II. Zaltbommel: Europese bibliotheek, 1979, p 240

Roodenburg, H. & Spierenburg, P., Social Control in Europe. 1: 1500-1800. Columbus (Ohio): Ohio state university press, 2004, p 381

Scott, J. C. Domination and the Arts of Resistance : Hidden Transcripts. New Haven (Conn.): Yale university press, 1990, p 251

Stengers, J. De Koningen der Belgen : van Leopold I tot Albert II. Historische Reeks 30. Leuven: Davidsfonds, 1997, p 388

Turner, G. Understanding Celebrity. London: Sage, 2004, p 248

Van Audenhaeghen, L. De liefde van Leopold II : barones de Vaughan. Gent: Reinaert/Het Volk, 1985.108 ill.

Van den Berghe, J. De schaduw van de troon, Antwerpen: Manteau, 2005 p 454

Van Ginderachter, M. Het Rode Vaderland, de vergeten geschiedenis van de communautaire spanningen in het Belgisch socialisme voor WO I. Gent: AMSAB, 2005, p 493

Vermeersch, A. Bijdragen tot de geschiedenis van de Belgische pers 1830-1848. s.l.: Interuniversitair centrum voor hedendaagse geschiedenis, 1958, p 4-135.

Vermeir, P. Leopold I : Mens, Vorst, Diplomaat. 2e dr. ed. Dendermonde: Vermeir, 1965.2 vol.

Viaene, V. Belgium and the Holy See from Gregory Xvi to Pius Ix (1831-1859) : Catholic Revival, Society and Politics in 19th-Century Europe. Bruxelles: Institut historique belge de Rome, 2001.p 647

Watts Miller, W. Durkheim, Morals and Modernity. London: UCL Press, 1996.vii, 288 p.

Witte, E., Craeybeckx, J. & Meynen, A. Politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden. Antwerpen: Standaard, 2005, p 584

Artikels

Berenson, E. "The Politics of Divorce in France of the Belle Epoque - the Case of Caillaux,Joseph and Caillaux,Henriette." in: American Historical Review 93, no. 1 (1988): p 31-55.

Colley, L. "The Apotheosis of George-III - Loyalty, Royalty and the British Nation 1760-1820." in: Past & Present, no. 102 (1984): p 94-129.

Craig, D. M. "The Crowned Republic? Monarchy and Anti-Monarchy in Britain, 1760-1901." in: Historical Journal 46, no. 1 (2003): p 167-85.

Enquist M. & Leimar, O.. “The evolution of cooperation in mobile organisms” In: Animal Behaviour, 45: (1993), p 747-757

Davis, H., and S. L. McLeod. "Why Humans Value Sensational News - an Evolutionary Perspective." in: Evolution and Human Behavior 24, no. 3 (2003): p 208-16.

Delbecke, B. . “Verlekkerd op geitenmelk en een kalkoenhoedster: over de ontstaansgeschiedenis van de wet van 6 april 1847.” In: Pro memorie: bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden, 7: 1 (2005), p 115-131.

de Backer C., Nelissen M., Vyncke P., Braeckman J., McAndrew F. “Celebrities: from teachers to friends: a test of two hypotheses on the adaptiveness of celebrity gossip”.- In: Human nature, 18: 4 (2007), p. 334-354

Deneckere, G. & Donckers, G. "Een Publiek Geheim Voor De Rechtbank. Paradoxen in De Censuur Op 'Majesteitsschennis' in Een Liberale Constitutionele Monarchie. België, 1846-1847." in: Belgisch Tijdschrift Filologie en Geschiedenis 85, no. 2 (2007) : p 339-61.

de Smaele, M. “Hier zijn wij! Een sociaal-politieke benadering van de nationale viering van het zilveren ambtsjubileum van Leopold I (1856)” in: De negentiende eeuw. Maart (2002), p 17-47

Dunbar, R. "Why Gossip Is Good for You." in: New Scientist 136, no. 1848 (1992): p 28-31.

Fortescue, W. “Morality and Monarchy: Corruption and the Fall of the Regime of Louis-Philippe in 1848” in: French History 16:1, (2002), p 83-100

Gelles, E. B. "Gossip - an 18th-Century Case." in: Journal of Social History 22, no. 4 (1989): p 667-83.

Gluckman, M. "Gossip and Scandal." in: Current Anthropology 4, no. 3 (1963): p 307-16.

Haidt, J. "The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist Approach to Moral Judgment." in: Psychological Review 108, no. 4 (2001): p 814-34.

Haidt, J. “The new synthesis in moral psychology”In: Science, (2007), p 998-1002

Henrich, J. &Gil-White F. The Evolution of Prestige: Freely Conferred Deference as a Mechanism for Enhancing the Benefits of Cultural Evolution. In: Evolution and Human Behavior 22, 2002, p 165 – 196

Hunt, T. L. 'Morality and monarchy in the Queen Caroline affair'. In: Albion, 23 (1991), p

697-722

Levin, J. & Kimmel, A. “Gossip columns: Media small talk.” In: Journal of Communication, 27,(1977), p 169

Rozin, P. "The Process of Moralization." in: Psychological Science 10, no. 3 (1999): p 218-21.

Schely-Newman, E.. “Mock intimacy: strategies of engagement in Israeli gossip columns” in: Discourse Studies, 6(4):(2004), p 471-488

Van Ypersele, L. "L'image du Roi dans la caricature politique Belge de 1884-1914." in: Belgisch Tijdschrift Nieuwste Geschiedenis 26, no. 1/2 (1996), p. 163

Onuitgegeven literatuur

Beke, F. De Gentse politieke satirische pers in de 19e eeuw. Gent: s.n., 1968., p 119.

De Backer, C. Like Belgian Chocolate for the Universal Mind : Interpersonal and Media Gossip from an Evolutionary Perspective. S.l.: s.n., 2005 (onuitgegeven doctoraatsverhandeling, geraadpleegd via: www.ethesis.net)

Bram Delbecke, Naar een nieuwe tijd. Het afscheid van de traditionele Weltanschauung bij katholieke intellectuelen en kunstenaars. (1891-1909), s.n. Leuven: 2002 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling, , geraadpleegd op: www.ethesis.net)

Delbecke B., “Les délits de presse en Belgique au XIXième. La confrontation d’un idéal libéral avec la réalité quotidienne. » Onuitgegeven lezing gehouden op 8. Sommerkürs für Europäische Rechtsgeschichte aan het Max Planck Institut. Frankfurt am Main, 28 juli 2004

De Meyer, Frederik,Tweezijdig pragmatisme : de relatie tussen Koning Albert I en de socialistische leiders van zijn tijd. Gent: s.n., 2002, p 169 (onuitgegeven masterproef, geraadpleegd op www.ethesis.net)

Deneckere, G. Sire, het volk mort : collectieve actie in de sociale geschiedenis van de Belgische staat, 1831-1940. Gent: s.n., 1994. 4 v (onuitgegeven doctoraatsverhandeling)

De Sutter, B., Over dompers, mouchards en papen : constructie van identiteit, via humor. Casus: de Gentse socialistische strijdpenning in Vooruit (1886-1900). S.l.: s.n., 2008.2 v. (onuitgegeven masterproef)

Jongert, J., De houding van de Belgische pers tegenover het beleid van Leopold II in Kongo (1901-1908). S.l.: s.n., 1973, p 178 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

Soinne, M. Protestacties tegen koning Leopold II, Gent: s.n., 2001, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

Lannoye, C. L’image d’un roi dans la presse satirique, s.n. Louvain: UCL, 1987 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), p 230

Verstraete, A, Tot de kroon ons scheidt : de enscenering van koninklijke huwelijken binnen de Belgische monarchie Albert&Elisabeth (1900) - Leopold&Astrid (1926). S.l.: s.n., 2008 (onuitgegeven masterproef), p 219