Ik, de seriemoordenaar

Hebben we allemaal een duister kantje dat we verstoppen voor de buitenwereld? De populariteit van true crime Netflixseries - die een duik nemen in het leven van seriemoordenaars zoals Ted Bundy en Aaron Hernandez – lijken te insinueren van wel. Recent onderzoek in de cognitieve narratologie, het onderzoeksdomein dat zich bezighoudt met de manier waarop je hersenen omgaan met verhalen, geeft ons inzicht in de mentale versmelting tussen de lezer en psychopathische personages.

Transformatie via fictie

De meeste mensen kunnen wel een aantal boeken of films opnoemen die hun leven veranderd hebben. Onderzoekers zijn het er dan ook over eens dat verhalen een grote impact kunnen hebben op je identiteit. Maar hoe kan het dat sommige personages je meer liggen dan anderen? María-Ángéles Martínez, een Spaanse professor uit Madrid, werkte het concept van storyworld possible selves uit, losjes vertaald als mogelijke verhaalwereld zelven. Volgens de cognitieve wetenschappen heeft elke persoon een bepaald beeld van zichzelf dat zit opgeslagen in hun hersenen. Ze noemen dat het zelfconcept. Wanneer iemand een boek leest, construeert hij/zij het hoofdpersonage aan de hand van aanwijzingen in het verhaal. Dat noemen we de karakterconstructie. 

Martínez oppert dat de lezer automatisch een vergelijking maakt tussen het zelfconcept en de karakterconstructie. Hierdoor wordt er een derde constructie geactiveerd, de mogelijke verhaalwereld zelven. Om het wat concreter te maken: wanneer het hoofdpersonage wordt beschreven als een student(e), zal je hoogstwaarschijnlijk je eigen ervaringen en herinneringen vanuit je studentenleven activeren. Op die manier vergelijk je je eigen gedrag met dat van het hoofdpersonage en zo kan er een band onstaan die Martínez zou omschrijven als je mogelijke student(e) zelf. Je kan dus stellen dat tijdens het lezen je eigen persoonlijkheid deels versmelt met die van het personage. Klinkt tot hiertoe best logisch, toch?

Je kan dus stellen dat tijdens het lezen je eigen persoonlijkheid deels versmelt met die van het personage.

In het brein van een seriemoordenaar

De kans is echter veel kleiner dat je jezelf wil identificeren met een seriemoordenaar. En toch is dat precies wat er gebeurt wanneer lezers het boek Dexters duistere dromen (2007) van Jeff Lindsay vastnemen. Misschien klinkt dit werk je wel bekend in de oren. Het was namelijk de basis voor de bekende Amerikaanse misdaadserie “Dexter”: de reeks volgt het gelijknamige hoofdpersonage, een seriemoordenaar en politieanalist, tijdens zijn dagelijkse leven. Hoewel hij enkel criminelen vermoordt, kan je hem nauwelijks als moreel beschouwen. Via een onderzoek met twintig vrouwelijke lezers, waarvan de helft kwam uit de derde graad van het secundair onderwijs en de andere helft uit diverse masteropleidingen, werd er gekeken naar de manier waarop lezers omgaan met Dexters morele dubbelzinnigheid. Volgens James Rests theorie over moreel beoordelingsvermogen zouden lezers in het masterjaar het moeilijker hebben met een definitief oordeel te vellen dan lezers die nog niet gestart waren aan het hoger onderwijs.

Uit de antwoorden bleek dat de meerderheid van de lezers het moeilijk vond om Dexter te karakteriseren als puur slecht of puur goed. Er was geen betekenisvol verschil tussen de twee leeftijdsgroepen, maar er kwam wel een ander verrassend resultaat naar boven. Lezers die in het begin van het verhaal al negatieve gevoelens ervaarden, beoordeelden Dexter als slechter dan degenen die initieel neutrale of positieve emoties vertoonden. Het was niet meteen duidelijk hoe die correlatie tot stand kwam, maar uit analyse bleek dat de resultaten hoogstwaarschijnlijk hun oorsprong vonden in de verschillende morele attitudes van de individuele lezers. 

Moreel oordeelsvermogen

De psycholoog James R. Rest beschreef de drie algemene morele posities die een persoon kon innemen. Ten eerste heb je het self-interest schema, waarin individuen een situatie beoordelingen op basis van eigenbelang, denk bijvoorbeeld aan multinationals die winst boven het welzijn van hun werknemers plaatsen. Ten tweede heb je het maintaining norms schema, waarbij de bestaande wetten en sociale orde de bovenhand nemen. Hierbij worden er geen uitzonderingen toegestaan; de wet is voor iedereen gelijk. Ten slotte heb je het post-conventional schema. Wanneer dit schema dominant is, zijn wetten minder belangrijk dan de onderliggende morele principes. Zo kan een politicus pleiten voor het versoepelen van de abortuswet op basis van het principe dat elke vrouw baas moet zijn over haar eigen lichaam.

In dit onderzoek bleek dat studenten die hoge concentraties van het maintaining norms schema vertoonden, Dexter negatiever beoordeelden. Zij vonden zijn keuze van slachtoffers, namelijk criminelen, geen excuus voor moord. Proefpersonen die meer naar het post-conventional schema leunden, hadden sneller het idee dat hij het beste van twee kwaden koos en vonden het bijgevolg makkelijker om zich te identificeren met het personage.

Literatuur als virtual reality

Je reactie op een verhaal hangt dus in grote mate af van het contrast tussen je eigen morele attitude en die van het hoofdpersonage. Sommige lezers kunnen zich zo inleven in het verhaal dat ze zichzelf verplaatsen in de verhaalwereld. Eén lezer schreef zelfs: “als we dan toch in deze fictiewereld zitten, [zou ik misschien] wel graag mee bepalen [sic] welke mensen het verdienen om te sterven”. Ze benadrukt wel dat ze zich nog bewust is van de grens tussen feit en fictie, maar zulke antwoorden geven aan dat mogelijke verhaalwereld zelven de lezer toestaan om zichzelf in de leefwereld van Dexter te plaatsen. Zo wordt literatuur een oefenruimte waarin simulatie centraal staat en lezers hun empathie kunnen ontwikkelen.

Je reactie op een verhaal hangt dus in grote mate af van het contrast tussen je eigen morele attitude en die van het hoofdpersonage.

Conclusie

Misdaadfictie is en zal een populair literair genre blijven: de mens blijft gefascineerd door het onbekende en het ongewenste. Maar via mogelijke verhaalwereld zelven kan de lezer een brug te slaan tussen zijn/haar eigen persoonlijkheid en attitudes en die van anderen, waaronder literaire personages. Zelfs duistere individuen zullen altijd wel iets herkenbaars in zich dragen en het is dat wat ons  allen verbindt. Ben jij altijd zoveel moreler dan Dexter? Dat antwoord laten we voor nu maar even in het midden…