Delvaux's droomwereld: van grondlaag tot vernis
In 2022 is het 125 jaar geleden dat Paul Delvaux het levenslicht zag. De man, zelf net geen eeuwling, schilderde vanaf de jaren 1920 tot 1989 een imposant oeuvre bij elkaar. Hoog tijd dus om één van zijn werken onder de loep te nemen. In een grootschalige onderzoekscampagne is zijn schilderij ‘De Roze Strikken’ uit 1937 volledig doorgelicht. Daarvoor zijn niet minder dan zeven internationale teams naar het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (KMSKA) in Antwerpen afgereisd.
De Roze Strikken: Een topstuk in de collectie van het KMSKA
Delvaux staat bekend om zijn dromerige schilderijen met naakte vrouwen. Op latere leeftijd trok hij van Brussel naar een rustigere gemeente in Veurne. Hij wordt daarom ook wel eens de slaapwandelaar van Sint-Idesbald genoemd. ‘De Roze Strikken’ is een van de eerste schilderijen uit de periode waarin hij zijn artistieke vrijheid vond. Hoewel surrealistisch van inslag, door het verzamelen van elementen die eigenlijk niets met elkaar te maken (kunnen) hebben, weigerde de kunstenaar zijn werken zo te noemen. Het belangrijkste in zijn leven was te kunnen schilderen, zonder gevangen te zitten in de regels van een bepaalde groepering.
I like his approach to life. He is a great artist, one of the most famous in the world. He has been lumped in with the surrealists. That is fine, but over and above that he is an exceptional painter (Andy Warhol over Paul Delvaux)
‘De Roze Strikken’, tot Vlaams Topstuk benoemd door de overheid vanwege haar artistieke kwaliteiten, werd door het museum recent gerestaureerd. Daarbij kwam aan het licht dat Delvaux olie-eilandjes had achtergelaten op het verfoppervlak, onder een niet-originele vernislaag.
Deze ontdekking gaf aanleiding tot een diepgaand materiaaltechnisch onderzoek. Want hoewel er tientallen boeken bestaan over het leven van de kunstenaar en de interpretatie van zijn werk, is er totnogtoe weinig onderzoek gedaan naar hoe zijn schilderijen tot stand zijn gekomen. Zouden er nog meer verrassingen te ontdekken vallen?
Het schilderij door heel veel ogen bekeken
Om Delvaux’s schilderpraktijk in kaart te brengen zijn verschillende methoden gecombineerd. ‘De Roze Strikken’ werd onder meer onderworpen aan beeldvormingstechnieken en chemische analyses voor het achterhalen van de materialen. Veel van de onderzoeksmethoden werden uitgevoerd door Europese teams via het Iperion-initiatief: Na het beoordelen van een projectvoorstel door experten uit de wetenschappelijke erfgoedwereld, werd groen licht gegeven om een tiental instrumenten op het kunstwerk los te laten. Daarnaast werden verfmonsters genomen om de laagopbouw te reconstrueren. Deze werden door de Universiteit Antwerpen en het labo schilderkunst van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (Brussel) geanalyseerd. Om een zo compleet mogelijk beeld van Delvaux’s praktijk te kunnen schetsen, zijn deze methodes verder aangevuld met informatie uit biografische boeken, videomateriaal en restauratiedossiers van werken uit dezelfde periode als ‘De Roze Strikken’.
Onderzoekers aan het werk in het KMSKA. © Foundation Paul Delvaux, Sint-Idesbald - SABAM Belgium, 2022, Paul Delvaux, De Roze Strikken, inv.no. 2850, Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap
Traditionele schilder in een avant-gardistische omgeving
Het kunstwerk is ontstaan in een turbulente periode. Niet alleen lag Wereldoorlog Twee op de loer, ook de kunststromingen volgden elkaar in snel tempo op. De strikte, op regels gestoelde schilderkunst die werd aangeleerd op de academies maakte plaats voor experimenten in vorm en materiaal. Kunst moest een weerspiegeling worden van een evoluerende, moderne maatschappij.
Hoewel de moderniteit ook zichtbaar was in de uitvinding van bijvoorbeeld nieuwe schildermaterialen, bleef Delvaux vasthouden aan zijn gewoontes. Zo bleek tijdens het onderzoek dat hij een traditioneel verfpalet hanteerde. We konden onder meer ultramarijn, vermiljoen, ijzerhoudende aardekleuren en een rode lak identificeren. Hij plaatste de kleuren soms in lagen over elkaar, maar vermengde ze ook nat-in-nat op het doek zelf. Bovendien detecteerden we een wijziging in de compositie.
Teststalen om de glansgraad van de vernissen en olie te beoordelen.
Tot slot legden we een link tussen de olie-eilandjes die door de restauratoren werd gevonden, en de pigmenten. Sommige pigmenten staan erom bekend ‘in te schieten’, wat betekent dat ze bij droging mat worden. Om de proef op de som te nemen, maakten we een aantal teststalen. Zo konden we de glansgraad beoordelen voor en na het toevoegen van een olielaag. Wat bleek? Na het drogen vertoonden de kleuren een verschil in glans. Dit was afhankelijk van het soort pigment, maar ook van de ondergrond en de opbouw van de verflagen. Na het toevoegen van een olielaag, zagen we dat de kleuren werden gesatureerd. Met andere woorden: ze kregen allemaal opnieuw een (gelijke) glans.
Delvaux trachtte waarschijnlijk een gelijkmatig uitzicht te verkrijgen via deze plaatselijk olielaagjes, zodat hij het werk niet volledig hoefde te vernissen.
De bevindingen uit dit onderzoek openen de deur naar vergelijkingen met andere werken uit Delvaux’s oeuvre. Zo kan, naast de bestaande iconografische evolutie, ook een overzicht ontstaan van het materiaalgebruik doorheen zijn carrière. Een mooi verjaardagscadeau, nietwaar?
‘De Roze Strikken’ is vanaf 24 september opnieuw in volle glorie te bewonderen in het vernieuwde KMSKA.
