Competentiebeleving bij beginnende leerkrachten en de faciliterende factoren die de verdere competentieontwikkeling sturen

Vicky

Willegems

Een op acht beginnende leerkrachten verlaat het onderwijs binnen de vijf eerste jaren

“Help, ik verdrink!”

Wegens een gebrek aan ondersteuning lopen beginnende leerkrachten verloren bij de start in het onderwijs. Dat blijkt uit een onderzoek dat de Vrije Universiteit Brussel afnam bij 250 jonge onderwijzers. Onderzoeker Vicky Willegems trekt aan de alarmbel: “Startende leerkrachten in het basisonderwijs worden te vaak aan hun lot overgelaten.” Een bredere en betere ondersteuning zou in de toekomst leerkrachten aan boord kunnen houden.

Het gebrek aan leerkrachten in Vlaanderen is een probleem dat al langer bekend is. Bovendien blijkt uit cijfers dat één op acht leerkrachten die in het basisonderwijs terecht komen, binnen de vijf jaar al afhaken. “Via onderzoek wilden we in kaart brengen waar het schoentje knelt. Voelt een pas afgestudeerde leerkracht zich wel klaar om voor een klas te staan?”, stelt Vicky Willegems, thesisstudente aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Uit de resultaten blijkt dat er een immense kloof gaapt tussen de opleiding en een eigen klas.

Praktijkschok
Leerkrachten moeten zich in hun opleiding specialiseren in tien basiscompetenties. Die basiscompetenties moeten hen vormen als leerkracht en klaarstomen om voor de klas te staan. “Onze studie toont aan dat de startende leerkracht zich niet in alle tien competenties even goed voorbereid voelt.

Onder meer in de omgang met ouders, de confrontatie met mensen buiten de school en de eigen onderwijsgemeenschap merken we dat de opleiding op dit moment nog tekort schiet. Omwille van een groot aantal nieuwe taken die op hen afkomt, ervaren jonge leerkrachten een praktijkschok wanneer ze in het basisonderwijs terecht komen.”, aldus Willegems.

Filip staat al 2 jaar op een lagere school, maar moest zich intussen wel flink bijschaven: “Ik vond het een heel groot verschil tussen de stages en het werkveld. Ik denk dat de opleiding maar 10% of iets meer betekende, de rest moet je echt wel zelf doen. Het is vooral door heel veel te verdrinken en dan proberen te zwemmen.”

Ondersteuning op maat

De praktijkschok zorgt er mogelijk voor dat steeds meer beginnende leerkrachten afhaken in het onderwijs. “Om meteen mee te bouwen aan een oplossing peilden we ook naar elementen die de overgang naar een eigen klas vergemakkelijken.”, zegt Willegems. “Op dit moment ontbreekt immers een gestructureerd beleid om jonge leerkrachten op te vangen. Bovendien is er geen afstemming tussen de realiteit en de wensen van de startende onderwijzers.”

Het onderzoek brengt net dat verschil tussen de huidige situatie en de noden van de leerkrachten in kaart. “We stellen vast dat beginnende leerkrachten echt nog op zoek zijn naar ondersteuning en bevestiging bij de instap in het basisonderwijs. Een overgrote meerderheid geeft aan dat een mentor het meest aangewezen is om hen te begeleiden bij de eerste stappen in het werkveld. In de praktijk gebeurt dat nu slechts in de helft van de gevallen. Ook een functioneringsgesprek, een les bijwonen van een collega en een specifieke vorming voor starters zijn vormen van begeleiding die op dit moment amper gangbaar zijn.”

Tijd nodig

Katrien, lerares in het 4de leerjaar, bevestigt die nood aan duidelijke ondersteuning. “Het is belangrijk dat je het gevoel krijgt dat je nog fouten mag maken en nog vragen mag stellen. Je moet het gevoel krijgen dat het normaal is dat je tijd nodig hebt om je echt goed te voelen in de praktijk.” Onderzoekster Vicky Willegems vult aan: “Het is noodzakelijk dat het beleid een duidelijk signaal geeft naar startende leerkrachten. Leerkrachten moeten het gevoel hebben dat ze in een veilig vangnet terechtkomen als ze de overstap maken naar de klas. Enkel met ondersteuningsvormen aangepast aan de wensen en noden van de beginnende leerkracht kunnen we de uitstroom van jonge onderwijzers een halt toeroepen.”

Beginnende leerkrachten verkiezen mentor

Uit het onderzoek blijkt dat beginnende leerkrachten vooral de steun van een mentor wenselijk achten wanneer ze in de klas terechtkomen. We zetten de vijf meest voorkomende tegenover de meest gewenste vormen van ondersteuning bij startende onderwijzers.

Meest voorkomende vormen van ondersteuning

Gesprek met directie                                      72,3%
Thematische werkgroepen                             62,1%
Functioneringsgesprekken                             54,0%
Mentor                                                            49,1%
Nascholing                                                      47,3%

Meest gewenste vormen van ondersteuning

Mentor                                                            78,6%
Functioneringsgesprek                                   63,8%
Gesprek met directie                                      61,6%
Les van collega bijwonen                               56,3%
Vorming bij start loopbaan                             54,0%

Bibliografie

Aelterman, A. (1997). Het beroepsprofiel van de leraar: een instrument in de kwaliteitszorg van de overheid. Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid, 3, 170-176.

Aelterman, A. (1999). Beroepsprofielen en basiscompetenties voor de leraar: instrumenten in de kwaliteitszorg van overheid en opleiders. Informatie Vernieuwing Onderwijs, 75, 18-28.

Aelterman, A., Verhoeven, J., Rots, I, Buvens, I, Engels, N., & Van Petegem, P. (2002). Waar staat de leraar in onze samenleving? Een onderzoek naar opvattingen over de professionaliteit en de maatschappelijke waardering van leerkrachten. Gent: Academia Press.

Aelterman, A., Engels, N. ,Van Petegem, K., & Verhaeghe, J.P. (2003). Het welbevinden van de leerkracht is een opgave voor de school. Beschrijving van een instrument om het welbevinden van leerkrachten te meten. In: Devos, G. (red.), Personeel en organisatie. Mechelen, Wolters Plantyn, afl. 4, november, 25-51.

Aelterman, A., Meysman, H., Troch, F., Vanlaer, O., & Verkens, A. (2008). Een nieuw profiel voor de leraar kleuteronderwijs en lager onderwijs: Hoe worden leraren daartoe gevormd? Informatiebrochure bij de invoering van het nieuwe beroepsprofiel en basiscompetenties voor leraren. Brussel: Departement Onderwijs en vorming

Apple, M. W. (1986). Teacher and texts. New York: Routledge & Kegan Paul.

Bickmore, D.L, & Bickmore, S.T. (2009). A multifaceted approach to teacher induction. Teacher and teacher education. 26, 1006-1014.

Ballet, K., & Kelchtermans, G. (2004). De intensificatie van het lerarenberoep: een literatuurstudie. Pedagogische Studiën, 81, 195-213.

Ballet, K., & Kelchtermans, G. (2009). Struggling with workload: Primary teachers’ experience of intensification. Teaching and teacher education, 25, 1150-1157.

Banathy, B.H. (1996). Designing social systems in a changing world. New-York: Plenum Press.

Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: a social cognitive theory. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: W.H. Freeman.

Berliner, D. C. (1994). Developmental stages in the lives of early childhood educators. In Stacie G. Griffin and David E. Day (Eds.), New York: Teachers College Press.

Biemans, H., Nieuwenhuis, L., Poell, R., Mulder, M., & Wesselink, R. (2004). Competence-based VET in the Netherlands: background and pitfalls. Journal of Vocational Education and Training, 56 (4), 523-538.

Bosman, L., Detrez, C., & Gombeir, D. (2000). Coach zijn voor beginnende (en andere) leraren. Mechelen: Plantyn

Boutin, G., & Julien, L., (2000). L’obsession des compétences. Son impact sur l’école et la formation des enseignants. Editions Nouvelles., Montréal.

Brabander, G., Rozendaal, J.S., & Martens, R.L. (2009). Investigating efficacy expectandy as criterion for comparison of teacher- versus student-regulated learning in higher education. Springer, 3, 191-207.

Brabander, C.J. de, & Martens, R.L. (2010). Motivatie in Leraar24. Ontwerp van een conceptueel kader. Heerlen: Ruud de Moor Centrum, Open Universiteit.

Capa, Y. (2005). Factors Influencing First-Year Teachers’ Sense of Efficacy. Ohio State University: Dissertation.

Capa, Y., & Woolfolk Hoy, A. (2006). What Predicts student teacher self-efficacy? Academic Exchange quarterly, 10(4).

Cautreels, P., (2008). Met beginnende leraren op weg naar professionaliteit: Studie en werkboek voor mentoren en schoolteams. Mechelen: Plantyn

Crahay, M. (2006). Dangers, incertitudes et incomplétude de la logique de la compétence en éducation. Revue française de pédagogie, 154, 97-110.

Corron, S., Demuynck, H., Putseys, S., Rubens, K., Vertessen, H., & Van den Eynden, L. (2009). Basiscompetenties in de Vlaamse lerarenopleiding lager onderwijs gewikt en gewogen. (Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, België).

Darling-Hammond, L. (2003). Keeping good teachers: Why it matters, what leaders can do. Educational Leaderschip, 60(8), 6-14.

Darling-Hammond, L., & Bransford, J. (2005). Preparing teachers for a changing world: What teachers should learn and be able to do. San Francisco: Jossey-Bass.

Declerck, E., & Verhofstadt, E. (2003). Het lerarentekort in Vlaanderen. Over Werk, 13(3), 111-114.

Deketelaere, A., Kelchtermans, G., Robben, D., & Sondervorst, R. (2004). Samen voor de spiegel. Een werkboek over de begeleiding van beginnende leerkrachten (Cahiers voor didactiek

17). Deurne: Wolters-Plantyn.

De Vaus, D. (2002). Analysing social science data. London: Sage Ltd.

Devos, G., & Vanderheyden, K. (2002). Attracting, developing and retaining teachers. Background Report Flanders. OECD.

Dochy, F., & Nickmans, G. (2005). Competentiegericht opleiden en toetsen: Theorie en praktijk van flexibel leren. Utrecht: Lemma

Darling-Hammond, L. (2000). Teacher Quality and student achievement: education policy analysis, North America, 8, jan. 2000. Geraadpleegd op 1 mei 2011, op http://epaa.asu.edu/ojs/article/view/392/515

Darling-Hammond, L. (2003). Keeping good teachers: Why it matters, what leaders can do. Educational Leadership, 60(8),6–13.

Eisendrath, H.B. (2001). Evaluatie van de lerarenopleiding in Vlaanderen 2000-2001. Eindverslag. Geraadpleegd op 18 mei 2011, op http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/leraar/bestanden/eindversla…

Feiman-Nemser, S. (2001). From preparation to practice: designing a continuum to strengthen and sustain teaching. Teachers College Record, 103(6), 1013-1055.

Fuller, F., & Brown, O. (1975). Becoming a teacher. In, K. Ryan. Teacher Education: 74th Yearbook of the National Society for the Study of Education. Chicago: University of Chicago Press.

Hirtt, N. (2010). Competentiegericht onderwijs: een pedagogische mystificatie. Brussel: Democratische School. Geraadpleegd op 1 mei 2012, op http://www.skolo.org/spip.php?article1158

Hobson, A. J., Ashby, P., Malderez, A., & Tomlinson, P. D. (2009). Mentoring beginning teachers: what we know and what we don't. Teaching and teacher education, 25, 207-216.

Hoy, W. K., & Woolfolk, A. E. (1993). Teachers’ sense of efficacy and the organizational health of schools. Elementary School Journal, 93, 335-372.

Illeris, K. (2007). How we learn: Learning and non learning in schaal and beyond. London/New York: Routledge.

Ingersoll, R.M., & Smith, T.M. (2003). The wrong solution to the teacher shortage. Educational Leadership, 60(8), 30-33.

Ingersoll, R.M., & Smith, T.M. (2004). Do teacher induction and mentoring matter? Bulletin: National Association of Secondary School Principals, 638(88), 28-40.

Ingersoll, R., & Strong, M. (2011). The Impact of Induction and Mentoring Programs fro Beginning Teachers: A Critical Review of the Research. Review of Education Research, 81(2), 201-233.

Jamieson, S. (2004). Likert scales: how to (ab)use them. Medical Education, 38, 1217–1218.

Kelchtermans, G. (1994). De professionele ontwikkeling van leerkrachten basisonderwijs vanuit het biografisch perspectief. Studia Pedagogica, nr 17. Leuven: Universitaire Pers Leuven.

Kelchtermans, G., & Ballet, K. (2002). The micropolitics of teacher induction. A narrative-biographical study on teacher socialisation. Teaching and teacher education, 18, 105-120.

Kelchtermans, G., & Ballet, K. (2005). Micropolitieke geletterdheid en professionele ontwikkeling bij beginnende leerkrachten. Pedagogiek, 25(2), 89-102.

Kessels, J.W.M. (1999). Het verwerven van competenties: kennis als bekwaamheid. Opleiding & Ontwikkeling.Tijdschrift voor HRD. 12(1-2), 7-11.

Kotter, P., & Cohen, D.S. (1997). Het hart van de verandering: De principes van leiderschap bij verandering in de praktijk. Den Haag: Sdu Uitgevers.

Korthagen, F.A.J. (2001). Linking practice and theory: the pdagogy of realistic teacher education. Paper presented at the Annual Meeting of the American Educational Research Association, Seattle.

Korthagen, F. (2004). Zin en onzin van competentiegericht opleiden. VELON: tijdschrift voor lerarenopleiders, 25(1), 13-23.

Korthagen, F. (2007). Kwaliteit van binnenuit als sleutel voor professionele ontwikkeling. VELON, 28 (1), 17-23.

Laevers, F. (2006). Onderwijs op een nieuw leest. Een reconstructie van de actuele paradigmashift. Bertrands, E., (Red) Draagkracht geven. uitkomst voor de toekomst. Leuven: Cego Publishers.

Lagerveld, S., & Blonk, R. (2008). Het vergroten van self-efficacy: een sleutel tot snellere werkhervatting. Geraadpleegd op 16 april 2011, op http://www.psychischenwerk.nl/pw/article.php?id=5690

Luken, T.P. (2006). Hoe meetbaar zijn competenties? Dilemma en uitweg bij het werkbaar maken van het competentiebegrip. Handboek Effectief Opleiden, 9, 1-6.

Maes, B. (1999). Hervorming van de lerarenopleiding en de nascholing: de decretale weg. Informatie Vernieuwing Onderwijs, 20(75), 9-16.

Merriënboer, J.J.G. van, M.R. van der Klink & M. Hendriks (2002). Competenties: Van complicaties tot compromis; Over schuifjes en begrenzers; Een studie in opdracht van de Onderwijsraad. Den Haag: Onderwijsraad.

Moir, E. (1999). The Stages of a Teacher’s First Year. In: Scherer, M. (red.), A Better Beginning. Supporting and Mentoring New Teachers. Verenigde Staten: Association for Supervision and Curriculum.

Moir, E., & Stobbe, C. (1995). Professional Growth for New Teachers: Support and Assessment Through Collegial Partnerships. Teacher Education Quarterly, 22(4), 83-91.

Mulder, M., Gulikers, J., & Biemans, H. (2008). Competentieontwikkelend onderwijs: een verkenning VLOR. Antwerpen: Garant.

Pas, E.T, Bradshaw, C.P., & Hershfeldt, P.A. (2012). Teacher- and school-level predictors of teacher efficacy and burnout: identifying potential areas for support. Journal of School Psychology, 50(1), 129-145.

Rogers, M. (2004). Review of Research on the Impact of Beginning Teacher Induction on Teacher Quality an Retention. Geraadpleegd op 16 april 2012, op http://www.newteacher.com/pdf/ResearchontheImpactofInduction.pdf 

Ross, J. A. (1994). The impact of an in-service to promote cooperative learning on the stability of teacher efficacy. Teaching and Teacher Education, 10(4), 381-394.

Rossi, G. (2008). Interview en Observatie. Glasgow: McGraw-Hill.

Rutten, J. (1998). De vernieuwde lerarenopleiding: de opbouwd van de beroepsproefielen en de basiscompetenties. Impuls vor onderwijsbegeleiding, 29(1), 3-9.

Schepens, A, Aelterman, A. & Vlerick, P. (2009). Student Teachers’ Professional Identity Formation: Between being Born as a Teacher and becoming one. Educational Studies. 35(2).

Skaalvik, E. M., & Skaalvik, S. (2007). Dimensions of teacher self-efficacy and relations with strain factors: Perceived collective teacher efficacy and teacher burnout. Journal of Educational Psychology, 99, 611-625.

Sleurs, W., & Maes, B. (2004) De basiscompetenties bekeken vanuit het perspectief van de onderliggende onderwijskundige visie; Is de leraar een coach? Reflecties over de uitgangspunten van de huidige lerarenopleiding, 29-45. Gent: Diroo-Academia 5 Academia Press.

Smith, T.M., & Ingersoll, R.M. (2004). What are the effects of induction and mentoring on beginning teacher turnover? American Educational Research Journal, 41, 681–714.

Steunpunt Gelijke onderwijskansen (2006). Visietekst: Breed competentiegericht evalueren. Geraadpleegd op 20 mei 2011, op http://www.steunpuntgok.be/downloads/visietekst_breed_evalueren.pdf

Stansbury, K., Zimmerman, J. (2000). Lifelines to the classroom: Designing support for beginning teachers. WestEd, 23(4), 1-15.

Struyven, K., De Meyst, M., & Janssens, S. (2009). The implementation of competences in teacher education in Flanders: 10 years after the decree… Navigation In Educational contexts.

Struyven, K., & De Meyst, M. (2010). Competence-based teacher education: illusion or reality? An assessment of the implementation status in Flanders from teachers’ and students’ points of view. Teaching and Teacher Education, doi:10.1016/j.tate.2010.05.006.

Struyven, K., Vrancken, S., Brepoels, K., Engels, N., & Lombaerts, K. (2010). Leerkracht zijn? Neen, Dank u. Een onderzoek naar de redenen van gekwalificeerde leerkrachten om niet te starten in het onderwjis na het afstuderen of na korte tijd er uit te stappen. Pedagogische Studieën, 89(1), 3-19.

Thijssen, J.G.L. (1998). Hindernissen voor competentiemanagement. Opleiden en Ontwikkeling. Tijdschrift voor Human Resource Development. 11(2), 38-45.

Timant, F. (2005). Les compétences : concepts et enjeux, Cahier des Sciences de l’Education. Service de pédagogie expérimentale, ULB, 21, 22.

Tobin, T.J., Muller, R.O., & Turner, L.M. (2006). Organizational learning and climate as predictors of self-efficacy. Social Psychology of Education, 9, 301-319.

Tschannen-Moran, M., Woolfolk Hoy, A., & Hoy, W. K. (1998). Teacher efficacy: Its meaning and measure. Review of Educational Research, 68, 202-248.

Tschannen-Moran, M., & Woolfolk Hoy, A. (2001). Teacher efficacy: Capturing and elusive construct. Teaching and Teacher Education, 17, 783-805.

Tschannen-Moran, M., & Woolfolk Hoy, A. (2007). The differential antecedents of self-efficacy beliefs of novice and experienced teachers. Teaching and Teacher Education, 23, 944-956.

Van Dalen, J., & Leede, E. de (2009). Statistisch Onderzoek met SPSS for Windows. Den Haag: Lemma.

Vandenbroucke, F. (2004). Conceptnota Lerarenopleiding. Brussel: Departement Onderwijs.

Van den Eynde, L. (2010). Een blik op de implementatie van de basiscompetenties in de lerarenopleiding lager onderwijs. (Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, België).

Van Dongen, T. (2003). Competentiemanagement. En dan? Een mensgerichte visie op competentiemanagement. Zaltbommel: Schouten & Nelissen.

Van Laere, E. (2012). Aanvangsbegeleiding in het basisonderwijs vandaag: Begeleiding van beginnende leraren zonder of met beperkte mentoruren in de basisschool. Leerrijk Plantyn, 1-23.

Vanleke, N. (2010). Aanvangsbegeleiding van beginnende leerkrachten in het basisonderwijs. Onderzoek naar de factoren die de aanvangsbegeleiding beïnvloeden. (Masterproef Ugent).

Veenman, S. (1984). Perceived problems of beginning teachers. Review of Educational Research, 54, 143-178.

Verbiest, E. & Vandenberghe, R. (2003). Professionele leergemeenschappen: een nieuwe kijk op permanente ontwikkeling van leraar en school - 1. Basisschoolmanagement, 15(5), 1-8.

Vlaams Departement Onderwijs (1998). Decreet tot bekrachtiging van het besluit van de Vlaamse regering van 29 september 1998 betreffende de beroepsprofielen van de leraren. Brussel: Vlaams Departement Onderwijs.

Vlaamse Departement Onderwijs (2011). Statistisch jaarboek van het Vlaams onderwijs – schooljaar 2010-2011. Onderwijs Vlaanderen. Geraadpleegd op 15 mei 2012, op http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsstatistieken/2010-2011.htm

Vlaamse Regering (2006). Ontwerp van besluit van de Vlaamse Regering betreffende het beroepsprofiel van de leraar. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.

Vlaamse Overheid. (2006-2007). Onderwijsspiegel: De beginnende leerkracht een nulmeting van de aanvangsbegeleiding en startcompetenties, doorlichting en opvolgingscontroles 2006-2007. Brussel: Ministerie voor Onderwijs en Vorming.

VLOR (2008). Competentie-ontwikkelend onderwijs. Antwerpen: Garant.

Watzke, J.L. (2007). Longitudinal study of stages of beginning teacher development in a field-based teacher education program. Teaching and Teacher Education. 23(1), 106-122.

Wengraf, T. (2001). Qualitative Research Interviewing. Londen: Sage.

Whitty, G. & Willmott, E. (1991). Competence-based teacher education: approaches and issues. Cambridge Journal of Education, 21 (3), 309 – 318.

Wong, H.K., Britton, T., & Ganser, T. (2005) What the world can teach us about new teacher induction. Phi Delta Kappan. 86(5), 379-384.

Woolfolk Hoy, A. (2000). Changes in Teacher Efficacy During the Early Years of Teaching. The Ohio University. Geraadpleegd op 19 april 2012, op http://wps.ablongman.com/wps/media/objects/290/297451/changes%20in%20ef…

Yee, S. M. (1990). Careers in the classroom: when teaching is more than a job. New York: Teacher’s College Press.

Zeichner, K., & Wray, S. (2001). The teaching portfolio in US teacher education programs: What we know and what we need to know. Teaching and Teacher Education, 17, 613-621.