De kafala in de Belgische rechtsorde: op weg naar beterschap?

Yasmine

Haelemeersch

Hoewel weinigen onder ons ooit al hebben gehoord van de kafala, is de kans groot dat je ermee wordt geconfronteerd wanneer je een kind wenst te adopteren dat afkomstig is uit een Maghreb-land.

De kafala is een islamitisch, familierechtelijk rechtsinstituut dat dienst doet als maatregel ter bescherming van verlaten kinderen. Een persoon, de kafil, neemt een minderjarig, in de steek gelaten kind, de makfoul, ten laste en zorgt voor zijn opvoeding, verzorging enzovoort. De kafala vormt in de Maghreb-landen een alternatief voor de adoptie, die daar verboden is.

Zo kwam ook een Oost-Vlaams gezin enkele jaren geleden in aanraking met de kafala toen het een Marokkaanse jongen wilde adopteren dat in de steek was gelaten door zijn ouders. Het gezin verkreeg van de Marokkaanse voogdijrechter een kafala-akte, die het gezin toeliet om het kind mee te nemen naar België en het hier op te voeden tot aan zijn meerderjarigheid. Eenmaal het gezin terug in België was, vroeg het de jeugdrechtbank van Dendermonde om het kind te mogen adopteren.

Het was het hof van beroep van Gent, dat over de zaak moest oordelen in graad van beroep, dat uiteindelijk in een arrest van 13 maart 2013 weigerde om de kafala-akte om te zetten in een adoptie, dit ondanks het feit dat het gezin alle procedurevoorschriften nauwgezet had opgevolgd. Het gezin stelde nog cassatieberoep in tegen de beslissing van het Gentse hof van beroep, maar het Hof van Cassatie achtte zichzelf (makkelijkheidshalve?) onbevoegd om zich over de zaak uit te spreken.

Een ware schokgolf trok daaropvolgend over ons land. Kandidaat-adoptanten die in Vlaanderen of in Nederlandstalig Brussel woonachtig zijn en die graag een Maghrebijns kind willen adopteren, kunnen immers sinds de uitspraak van het Gentse hof van beroep hun kafala-akte niet langer laten omzetten in een adoptie.

De omzetting van een kafala-akte in een adoptie werd nochtans een tiental jaar geleden mogelijk gemaakt door de invoering van het fameuze artikel 361-5 in ons Burgerlijk Wetboek, dat in België verblijvende kandidaat-adoptanten toelaat om een kind te adopteren dat afkomstig is uit een land dat de adoptie niet kent.

U vraagt zich dan ook ongetwijfeld af waar het Gentse hof van beroep in deze zaak over gestruikeld is. Welnu, het hof meende dat het artikel 361-5 BW geen afbreuk doet aan de toepassing van de artikelen 348-3 – 348-5 BW en het artikel 358, tweede lid BW, die de toestemming regelen van de ouders of de wettelijke vertegenwoordiger van het kind tot zijn adoptie. De ouders of de wettelijke vertegenwoordiger van het kind moet(en) volgens het hof de toestemming hebben gegeven om het kind te laten adopteren, en dit bovenop de vervulling van de voorwaarden die het artikel 361-5 BW stelt.

Echter, deze denkwijze van het Gentse hof van beroep is volstrekt onlogisch: men kan als ouder of als wettelijke vertegenwoordiger van het kind immers nooit zijn toestemming geven tot de adoptie van een kind dat afkomstig is uit een land dat het rechtsinstituut van de adoptie niet kent, in casu Marokko, net omdat de adoptie daar niet bestaat. Er zal bijgevolg nooit kunnen zijn voldaan aan de toestemmingsvoorwaarden, wat op haar beurt dan weer tot gevolg heeft dat er in Vlaanderen en in Nederlandstalig Brussel nooit nog een kafala-akte zou kunnen worden omgezet in een adoptie.

De Franstalige gerechten passen de toestemmingsvoorwaarden in het kader van een omzetting van een kafala-akte in een adoptie dan weer niet toe, waardoor zo’n omzettingsprocedure wel probleemloos verloopt in Wallonië en in Franstalig Brussel waar er al meer dan honderd kafala-aktes werden omgezet in een adoptie.

Dit gebrek aan eenvormigheid binnen de Belgische rechtsorde maakte de invoering van een nieuwe wetsbepaling noodzakelijk teneinde duidelijk te maken welke interpretatie omtrent de toestemmingsvoorwaarden door de bevoegde autoriteiten van nu af aan moet worden gevolgd.

Een wetsontwerp hierover werd eind juli 2016 goedgekeurd door de Ministerraad en is sindsdien op weg naar de Raad van State ter advies. Het is de bedoeling dat het wetsontwerp nog vóór het eind van 2016 wordt gestemd in het Federaal Parlement om daarna snel in werking te kunnen treden. Wat houdt het wetsontwerp nu precies in? Welnu, het komt erop neer dat de toestemming van de ouders of de wettelijke vertegenwoordiger van het kind tot zijn adoptie in de toekomst niet meer zal zijn vereist, maar automatisch zal worden vervangen door de toestemming van een voogd ad hoc. Deze wetswijziging zou de omzetting van een kafala-akte in een adoptie bijgevolg opnieuw mogelijk moeten maken.

Er blijkt bovendien ook beterschap in zicht te zijn voor in België verblijvende kafils die hun makfoul niet wensen te adopteren, maar louter een erkenning willen in België van hun kafala-akte, of die beschikken over een kafala-akte die niet voldoet aan de voorwaarden die nodig zijn voor een omzetting ervan in een adoptie.

De bevoegde Belgische autoriteiten stellen een kafala-akte momenteel nog gelijk met een in België reeds bestaand rechtsinstituut, zoals dat van de pleegvoogdij. De rechtsgevolgen van een pleegvoogdij zijn echter veel beperkter dan de rechtsgevolgen die worden toegekend aan een kafala, bijvoorbeeld geen overdracht van het ouderlijk gezag, geen mogelijkheid tot naamsoverdracht enzovoort.

Het Haags Kinderbeschermingsverdrag, dat op 1 september 2014 in werking is getreden in België, biedt deze kafils nu een nieuwe mogelijkheid. Het artikel 33 van dat verdrag legt ons land immers de verplichting op om een kafala-akte van nu af aan te erkennen als een op zichzelf staand rechtsinstituut met de daarbij horende rechtsgevolgen die in het land waar de kafala-akte werd opgesteld aan de kafala worden toegekend. Kafils en makfouls zullen in de toekomst bijgevolg een ruimere bescherming kunnen verkrijgen dan hetgeen momenteel het geval is. Het is nu aan de Belgische wetgever om het artikel 33 van het Haags Kinderbeschermingsverdrag zo snel mogelijk te implementeren.

Eind goed, al goed? Nou, de wetswijzigingen die op til zijn, lijken in elk geval een stap in de goede richting te zijn. Het valt echter nog te bekijken of en wanneer zij in werking zullen treden en hoe de Belgische gerechten er in de praktijk mee zullen omgaan.

Bibliografie

Wetgeving

Verdrag van New York inzake de rechten van het kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3.

Verdrag van Den Haag inzake de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning, de tenuitvoerlegging en de samenwerking op het gebied van ouderlijke verantwoordelijkheid en maatregelen ter bescherming van kinderen van 19 oktober 1996, Hague Conference on Private International Law, www.hcch.net/en/instruments/conventions/full-text/?cid=70.

Richtl.Parl. en Raad nr. 2004/38, 29 april 2004 betreffende het recht van vrij verkeer en verblijf op het grondgebied van de lidstaten voor de burgers van de Unie en hun familieleden (EEG), Pb.L. 30 april 2004, afl. 158, 77.

Code des obligations et des contrats (MAR) 12 augustus 1913, Dahi du 9 ramadan 1331, tel que modifié par la loi n° 53-05 relative à l’échange électronique de données juridiques, Bulletin Officiel n° 6186 12 september 1913, http://lexinter.net/LOTWVers4/delits_et_quasi-delits.htm.

Algemene Kinderbijslagwet 19 december 1939, BS 22 december 1939, 8.702.

Loi n° 1958-0027 (TUN) 4 maart 1958 relative à la tutelle publique, à la tutelle officieuse et à l’adoption, Journal Officiel de la Republique Tunisienne 7 maart 1958.

Wet 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980, 14.584.

Law n° 184 (IT) 4 mei 1983, Children’s right to a family, Official Journal (n° 133) 17 mei 1983, www.commissioneadozioni.it/media/66415/law%20184%20_1983%20_%20rev.pdf.

Loi n° 84-11 (DZA) 9 juni 1984 portant Code de la Famille, Journal Officiel n° 24 12 juni 1984.

Wet (NED) 8 december 1988 houdende regelen inzake de opneming in Nederland van buitenlandse pleegkinderen met het oog op adoptie, Stb. 566.

Loi n° 2001-0052 (MRT) 19 juli 2001 portant Code du Statut Personnel, Journal Officiel de la Republique Islamique de Mauritanie n° 1004 15 augustus 2001, www.refworld.org/docid/3fc7652f2.html.

Loi n°15-01 (MAR) 13 juni 2002 relative à la prise en charge (kafala) des enfants abandonnés, Dahi n°1.02.172 du 1er rebia II 1423, Bulletin Officiel n° 5036 15 september 2002.

Loi n° 37-99 (MAR) 3 oktober 2002 relative à l’état civil, Dahi n° 1-02-239 du 25 rejeb 1423, Bulletin Officiel n° 5054 7 november 2002, http://adala.justice.gov.ma/production/legislation/fr/Nouveautes/Etat%2….

Adoption and Children Act (GB) 7 november 2002, http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2002/38.

Wet 24 april 2003 tot hervorming van de adoptie, BS 16 mei 2003, 26.956.

Loi n° 70-03 (MAR) 3 februari 2004 portant Code de la Famille, Dahi n° 1-04-22 du 12 hija 1424, Bulletin Officiel n° 5358 6 oktober 2005, www.amb-maroc.fr/documents/moudawana.pdf.

Wet 6 december 2005 tot wijziging van sommige bepalingen betreffende de adoptie, BS 16 december 2005, 53.993.

LEY 54/2007 (ES), de 28 de diciembre, de Adopción internacional, BOE (n° 312) 29 december 2007, 53.676.

Wet 30 juli 2013 betreffende de invoering van een familie- en jeugdrechtbank, BS 27 september 2013, 68.429.

Decr.Vl. 29 juni 2012 houdende de organisatie van pleegzorg, BS 16 augustus 2012, 48.243.

Circulaire (FR) 22 oktober 2014 relative aux effets juridiques du recueil légal en France, Bulletin Officiel du Ministère de la Justice n° 2014-11 28 november 2014, www.textes.justice.gouv.fr/art_pix/JUSC1416688C.pdf.

Vr. en Antw. Kamer (NED), Vr. nr. 527, 18 oktober 2004 (N. ALBAYRAK en K. DE VRIES).

Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 3-914, 15 december 2005 (C. NYSSENS).

Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-1150, 7 november 2013 (F. TALHAOUI).

Vr. en Antw. Kamer 2013 – 14, 19 november 2013, 13 (Vr. nr. 11 K. TEMMERMAN).

Vr. en Antw. Vl.Parl., Vr. nr. 5-10793, 9 januari 2014 (H. STEVENS).

Vr. en Antw. Senaat (FR), Vr. n° 0716S, 27 februari 2014 (R. YUNG).

Hand. Vl. Parl. comm. welzijn, volksgezondheid en gezin 2015 – 16, 20 oktober 2015, 15.

Rechtspraak

EHRM 22 januari 2008, nr. 43546/02, E.B./Frankrijk.

EHRM 28 juni 2007, nr. 76240/01, Wagner J.M.W.L./Luxemburg.

EHRM 4 oktober 2012, nr. 43631/09, Harroudj/Frankrijk.

EHRM 16 december 2014, nr. 52265/10, Loudoudi/België.

GwH 19 juni 2013, A.GrwH 2013, afl. 3, 1357.

RvS 28 maart 2003, nr. 117.667, http://www.raadvanstate.be/Arrets/117000/600/117667.pdf#xml=http://www….

Arbh. Bergen 3 september 2009, Rev.dr.étr. 2009, afl. 154, 389, noot.

Arbh. Brussel 14 september 2005 (onuitg.).

Arbh. Luik 18 juni 2012, Rev.dr.étr. 2012, afl. 168, 246.

Hof Arnhem 18 november 2008, LJN BG5709.

Brussel 28 november 2006, Rev.trim.dr.fam. 2008, afl. 1, 90.

Brussel 1 oktober 2007, Rev.trim.dr.fam. 2008, afl. 4, 1257.

Brussel 22 april 2009 (onuitg.).

Brussel 19 mei 2010, Rev.trim.dr.fam. 2012, afl. 2, 384.

Gent 13 maart 2013, NJW 2014, afl. 298, 225, noot S. BERTE.

Arbrb. Brussel 25 juli 2000 (onuitg.).

Arbrb. Hoei 7 oktober 2011 (onuitg.).

Rb. Charleroi 11 december 2008 (onuitg.).

Rb. Haarlem 16 december 2008, LJN BG8143.

Rb. Oost-Brabant (’s-Hertogenbosch) 27 februari 2013, NIPR 2013, afl. 2, 230.

Jeugdrb. Brussel 29 juni 2005, J.dr.jeun. 2005, afl. 250, 60.

Jeugdrb. Brussel 21 oktober 2005 (onuitg.).

Jeugdrb. Brussel 16 februari 2010, Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 147.

Vred. St.-Gilles, 16 januari 2001, TBBR 2001, 245.

RvV 16 januari 2009, nr. 21532, www.rvv-cce.be/sites/default/files/arr/A21532.AN.pdf.

RvV 30 april 2009, nr. 26847, www.rvv-cce.be/sites/default/files/arr/A26847.AN.pdf.

RvV 28 mei 2009, nr. 28.068, T.Vreemd. 2009, afl. 4, 331.

RvV 29 mei 2009, nr. 28167.

RvV 31 oktober 2013, nr. 113174, www.rvv-cce.be/sites/default/files/arr/A113174.AN.pdf.

RvV 11 december 2009, nr. 35718.

RvV 24 februari 2011, nr. 56659, www.rvv-cce.be/sites/default/files/arr/A56659.AN.pdf.

RvV 28 februari 2013, nr. 98272, www.rvv-cce.be/sites/default/files/arr/A98272.AN.pdf.

Rechtsleer

Boeken

ATIGHETCHI, D., Islamic Bioethics: Problems and Perspectives, Dordrecht, Springer, 2007, 378 p.

BERGHMANS, M., en VAN LOOVEREN, A., Het pleegouderboek: 101 vragen over pleegzorg, Brussel, Politeia, 2013, 170 p.

CHOULOT, J.-J. en DIRIBARNE-SOMERS, H., Le guide de l’adoption, Parijs, Odile Jacob, 2007, 384 p.

VAN ITERSON, D., Ouderlijke verantwoordelijkheid en kinderbescherming, Antwerpen, Maklu, 2011, 259 p.

WUYTS, T., Ouderlijk gezag: een coherente gezagsregeling voor minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2013, 990 p.

Bijdragen in tijdschriften

ASSIM, U.M. en SLOTH-NIELSEN, J., “Islamic kafalah as an alternative care option for children deprived of a family environment”, African Human Rights Law Journal 2014, 322 – 345.

BARRAUD, E., “Adoption et kafala dans l’espace migratoire franco-maghrébin”, L’année du Maghreb 2008, afl. 4, 459 – 568.

BARRAUD, E., “Les multiples usages sociaux de la Kafala en situation de migration: protection et non protection des mineurs recueillis”, e-Migrinter 2008, afl. 2, 133 – 142.

BERTE, S., “De kafala vormt geen toestemming tot adoptie” (noot onder Gent 13 maart 2013), NJW 2014, afl. 298, 228 – 229.

BERTRAND, B., “Quelles nouvelles implications pour la procédure de kafala?”, J.dr.jeun. 2006, afl. 258, 21.

BOLLEE, S., “La conformité à la Convention européenne des droits de l’homme de l’interdiction d’adopter un enfant recueilli en kafala (Cour eur. dr. h., Harroudj c. France, 4 octobre 2012)”, Rev.trim.DH 2013, afl. 95, 717 – 724.

CORNELOUP, S., “L’adoption internationale en France, Kafala, loi personnelle de l’enfant et vie familiale”, Rev.crit.dr.intern.privé 2013, afl. 1, 161 – 172.

DUCA, R., “Family reunification: the case of the muslim migrant children in Europe”, Athens Journal of Social Sciences 2014, 111 – 120.

ENGEL, C., “L'utilité du concept d'équivalence en droit international privé”, Ann.dr.Louvain 2006, afl. 1 – 2, 55 – 95.

ENGLERT, H., “L’adoption internationale – le bilan 7 ans après la réforme”, ADDE Newsletter 2010, afl. 59, 5.

ENGLERT, H., “La relativité des effets des actes de tutelle étrangers reconnus en Belgique sur le droit de séjour, une politique conforme aux engagements internationaux de la Belgique?”, ADDE Newsletter 2010, afl. 60, 2 – 4.

FULCHIRON, H., “[Chronique] Vie privée et familiale”, EJHR 2015, afl. 5, 671 – 709.

HAMMJE, P., “L’interdiction d’adoption face aux droits fondamentaux”, Revue Dalloz 2012, 2947.

LE BOURSICOT, M.-C., “La Kafala ou recueil légal des mineurs en droit musulman: une adoption sans filiation”, Revue internationale interdisciplinaire 2010, afl. 59, 296.

MARCAL ESCALONA, N., “La reconnaissance de la kafala marocaine dans l’ordre juridique espagnol”, Rev.crit.dr.intern.privé 2015, afl. 1, 89 – 113.

MARCHADIER, F., “Refus de prononcer l’adoption d’une enfant confiée au titre de la kafala”, Rev.crit.dr.intern.privé. 2015, 432.

MARY, J., “Un pas en avant vers une protection internationale des enfants: l'entrée en vigueur de la Convention de La Haye du 19 octobre 1996 relative à la protection des enfants”, Rev.not.b. 2015, afl. 3098, 414 – 447.

VAN GRUNDERBEECK, D., en SIEBURGH, C. H., “Privaatrecht en grondrechten”, TPR 2014, afl. 2, 643 – 688.

VAN MENSEL, A., “De afstamming in de landen van de maghreb”, Afrika Focus 1990, vol. 6, nr. 2, 119 – 238.

VERHELLEN, J., “Ouderlijke verantwoordelijkheid, voogdij en bescherming van onbekwamen”, TPR 2006, afl. 3, 1518 – 1534.

WAUTELET, P., “Le nouveau régime des décisions étrangères dans le code de droit international privé”, P&B 2004, afl. 5 – 6, 208 – 224.

WUYTS, T., “Ernstige tekortkomingen aan de verplichtingen als ouder vormen geen aanleiding tot het ontstaan van de voogdij”, T.Fam. 2007, afl. 5, 90 – 96.

X., “EHRM (2e afd.) 16 december 2014, nr. 52265/10, Loudoudi/België”, T.Vreemd. 2015, afl. 2, 118.

X., “Verdrag van 1996 over ouderlijke verantwoordelijkheid en kinderbescherming in werking op 1 september 2014”, T.Vreemd. 2014, afl. 4, 451 – 452.

X., “Weigering adoptie van kind onder kafalagezag was geen schending van recht op familie- en privéleven”, T.Vreemd. 2015, afl. 2, 143 – 144.

Bijdragen in verzamelwerken

ADRIAENSSENS, K., “Art. 475bis B.W” in Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I.I, Personen, 1991, z.p.

BORRAS, A., “The protection of the rights of children and the recognition of kafala” in VAN LOON, J. H. A. (ed.), A Commitment to Private International Law. Essays in honour of Hans van Loon, Cambridge, Intersentia, 2013, 77 – 87.

BREDA, V., “Shari’a Law in Catholic Italy: A Non-agnostic Model of Accomodation” in POSSAMAI, A., RICHARDSON, J. T. en TURNER, B. S. (eds.), The Sociology of Shari’a: Case Studies from around the World, Zwitersland, Springer, 2015, 119 – 139.

GALLUS, N., “La nouvelle loi sur l’adoption”, in FRANEAU, J., MASSAGER, N., GALLUS, N., PIRE, D., BOURS, J., WAUTELET, P., COLLIENNE, F. en PFEIFF, S. (eds.), Droit des familles, Luik, Anthemis, 2007, 109 – 186.

HEPS, R., “Art. 353-12 BW” in Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I.I, Personen, 2013, afl. 73, 21 – 24.

LAFFINEUR, S., “La kafala de droit marocain et la nouvelle adoption belge en quête d’harmonie” in RENCHON, J., BAUGNIET, N., BEAGUE, M., LAFFINEUR, S., DEMANET, A., VAILLANT, C., CROKART, H., HEUKEMES, C., DEROUAUX, E., BEDORET, M. en DIVE, L. (eds.), Les nouveaux aspects juridiques de l’adoption: quelques thématiques spécifiques, Brussel, Larcier, 2009, 269 – 334.

FARGE, M., “Efficacité des jugements étrangers en France” in MURAT, P. (ed.), Droit de la famille, Parijs, Dalloz, 2013, z.p.

SAROLEA, S., en HENRICOT, C., “Droit international privé et droit de la famille” in WAUTHELET, P., FRANCQ, S., SAROLEA, S., en HENRICOT, C. (eds.), Actualités du droit international privé, Waver, Anthemis, 2009, 143 – 206.

SWENNEN, F., “Alimentatie voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 19 – 54.

Masterproeven

DUCHESNE, J., L’intérêt supérieur de l’enfant et la diversité culturelle : approche sous le regard de la kafala, masterproef Rechten Université libre de Bruxelles, 2015, 79 p.

MALINGREAU, J., International kafala: a right for the child to enter and stay in the member states, masterproef Europees Privaatrecht Universiteit Amsterdam, 2013, 38 p.

TOUHAMI, N. O., Kafala – zwakke adoptie: een onderzoek naar de versterking van de positie van Nederlandse pleegouders van een gewortelde alleenstaande minderjarige vreemdeling, masterproef Rechten Universiteit Tilburg, 2013, 50 p.

TUGAULT-LAFLEUR, J., Analyse comparative des conceptions de l’enfant et des institutions de l’adoption dans le monde arabo-musulman et en Occident : une réconciliation est-elle possible?, masterproef Rechten Universiteit Montréal, 2011, 210 p.

Krantenartikelen

ALI, A. B., ‘L’Espagne s’engage à respecter le principe de la Kafala’, L’actualité économique et financière en continu, 5 maart 2013, www.leseco.ma/maroc/8668-lespagne-sengage-a-respecter-le-principe-de-la….

BEEL, V., ‘Al 100 kinderen uit Marokko geadopteerd in Franstalig België: Marokkaanse adoptiezoon in de knel’, De Standaard, 28 september 2015, www.standaard.be/cnt/dmf20150927_01889960.

BEEL, V., ‘Eerste proefdossier adoptie uit Marokko loopt muurvast: Vlaanderen stopt adopties uit Marokko’, De Standaard, 4 november 2013, www.standaard.be/cnt/dmf20131103_00822267.

BOUCHRIKA, W., ‘Misbruik in de Marokkaanse weeshuizen is schering en inslag’, Knack, 4 augustus 2014, www.knack.be/nieuws/wereld/misbruik-in-de-marokkaanse-weeshuizen-is-sch….

DATO, E., ‘Kafala, la convenzione è in vigora ma l’attuazione è un pasticcio’, Vita, 16 februari 2016, www.vita.it/it/article/2016/02/16/kafala-la-convenzione-e-in-vigore-ma-….

HERTOGEN, J., ‘Migratieachtergrond per nationaliteit en gewest in België 2015’, De Wereld Morgen, 4 september 2015, http://community.dewereldmorgen.be/blog/janhertogen/2015/09/04/migratie….

NAJIB, A., ‘Maroc : Les enfants nés sous X, l’omerta’, La Gazette du Maroc, 15 juni 2007, www.bladi.net/maroc-enfants.html.

VANLOMMEL, S., ‘Alleen moslims mogen Marokkaanse kinderen adopteren’, De Morgen, 4 mei 2011, www.demorgen.be/buitenland/alleen-moslims-mogen-marokkaanse-kinderen-ad….

VERHOOGEN, I., ‘Voorlopig geen adoptiekinderen meer uit Marokko’, De Redactie, 4 november 2013, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.1770509.

X., ‘Adoptie-ambtenaar dringt aan op wetswijziging’, De Standaard, 28 september 2015, www.standaard.be/cnt/dmf20150927_01889959?shareId=7f29a1d9f244317ec3191….

X, ‘Adopties uit Marokko liggen stil’, De Standaard, 29 september 2015, www.standaard.be/cnt/dmf20150928_01891874.

X., ‘Premier Marokko zegt opnieuw ’nee’ tegen homohuwelijk’, Bladna.nl, 18 februari 2016, www.bladna.nl/premier-marokko-homohuwelijk,13874.html.

X, ‘Wat de Turken vragen, doen de Marokkanen’, Katholiek Nieuwsblad, 25 februari 2013, www.katholieknieuwsblad.nl/nieuws/wat-de-turken-vragen-doen-de-marokkan….

Elektronische bronnen

ABIDA, A., “De la reconnaissance progressive de la kafala judiciaire et de ses effects”, 2016, www.village-justice.com/articles/reconnaissance-progressive-kafala,2204….

AGENTSCHAP INTEGRATIE EN INBURGERING, “Humanitaire regularisatie (9bis)”, www.kruispuntmi.be/thema/vreemdelingenrecht-internationaal-privaatrecht….

AGENTSCHAP INTEGRATIE EN INBURGERING, “Ik heb een Kefala van Marokko, kan ik daarvan de erkenning als adoptie vragen in België?”, www.kruispuntmi.be/thema/vreemdelingenrecht-internationaal-privaatrecht….

AGENTSCHAP INTEGRATIE EN INBURGERING, “Niet-begeleide minderjarigen (NBM)”, www.kruispuntmi.be/thema/vreemdelingenrecht-internationaal-privaatrecht….

AGENTSCHAP INTEGRATIE EN INBURGERING, “Rechtspraak Vreemdelingenrecht & IPR: Europees Hof voor de Rechten van de Mens 16-12-2014”, www.kruispuntmi.be/europees-hof-voor-de-rechten-van-de-mens-16-12-2014.

ASSOCIATION DE PARENTS ADOPTIFS D’ENFANTS RECUEILLI PAR KAFALA (APAERK), “Guide pratique: quelles sont les démarches pour une kafala judiciaire au Maroc?”, 2015, www.apaerk.fr/docotheque/NON-ADHERENTS/apaerk_guide-demarches-maroc_jui….

ASSOCATION POUR LE DROIT DES ETRANGERS (ADDE), “La kafala en droit marocain”, 2015, www.adde.be/ressources/fiches-pratiques/dip/la-kafala-en-droit-marocain.

ASSOCATION POUR LE DROIT DES ETRANGERS (ADDE), “La kafala en droit marocain: est-il possible d’adopter un enfant qui réside dans un pays qui ne connaît pas de l’adoption (art. 361-5 C.civ.)?”, www.adde.be/ressources/fiches-pratiques/dip/adoption#25.

BERGHMANS, M., “Gewone voogdij: wanneer?”, 2009, www.jeugdrecht.be/?action=artikel_detail&artikel=166.

CENTRE INTERNATIONAL DE REFERENCE POUR LES DROITS DE L’ENFANT PRIVE DE FAMILLE (SSI/CIR), “Fiche de formation n° 50: cas particulier: la kafala”, 2007, www.iss-ssi.org/2009/assets/files/thematic-facts-sheet/fra/50.Kafala%20….

CENTRE POUR L’INITIATIVE CITOYENNE & L’ACCES AU(X) DROIT(S) DES EXCLUS (CICADE), “Droit de la famille des femmes françaises & maghrébines: la kafala algérienne”, 2015, www.cicade.org/wp-content/uploads/2015/07/La-kafala-alg%C3%A9rienne.pdf.

COMMITTEE ON THE RIGHTS OF THE CHILD (UN), “Consideration of reports submitted by States parties under article 44 of the Convention: Libyan Arab Jamahiriya”, 2009, www.refworld.org/pdfid/51efa45d4.pdf.

DEFENCE FOR CHILDREN, “Europese Hof: kafala is geen adoptie”, 2015, www.defenceforchildren.nl/p/48/4146/mo233-m80/mo481-cg327/mo480-cg327/e….

DUBOIS, M., “Kafala: conditions, conséquences, adoption et changement de nom”, 2013, www.legavox.fr/blog/mailys-dubois/kafala-conditions-consequences-adopti….

GRANDPARENTS’ ASSOCIATION, “Special guardianship orders”, www.familylives.org.uk/advice/your-family/fostering-adoption-kinshipcar….

FEDERAAL AGENTSCHAP VOOR DE KINDERBIJSLAG (FAMIFED), “Kindsituatie: geplaatste kinderen: in een gezin”, http://vlaanderen.famifed.be/nl/gezinnen/kindsituatie/een-gezin.

FEDERALE OVERHEIDSDIENST JUSTITIE, “Adoptie: globale statistieken”, 2016, http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/kinderen_en_jongeren/a… (consultatie 20 maart 2016).

FEDERALE OVERHEIDSDIENST JUSTITIE, “Vademecum voor voogden van niet-begeleide minderjarige vreemdelingen”, 2007, http://justitie.belgium.be/sites/default/files/downloads/vade_mecum_tut….

FEMMES INFORMATIONS JURIDIQUES INTERNATIONALES RHONE-ALPES (FIJI-RA), “La kafala: lettre thématique n° 24”, 2012, www.fiji-ra.fr/wp-content/uploads/2015/05/Lettre-n%C2%B024-La-kafala-Av….

HAGUE CONFERENCE ON PRIVATE INTERNATIONAL LAW (HCCH), “Italy ratifies the 1996 Hague Protection of Children Convention”, 2015, www.hcch.net/en/news-archive/details/?varevent=431.

JONGERENWELZIJN, “Pleegzorg: typemodules”, http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/jeugdhulp/pleegzorg/typemodule….

KAFALA.FR, “Circulaire N° 40 S/2 Ministère de la Justice et des Libertés”, www.kafala.fr/la-kafala/circulaire.

KAFALA.FR, “Confirmation: la circulaire ne concerne pas les MRE”, www.kafala.fr/la-kafala/circulaire.

KIND EN GEZIN, “Adoptie: bemiddeling”, www.kindengezin.be/adoptie/ik-wil-adopteren/een-ongekend-kind/bemiddeli….

KIND EN GEZIN, “Adoptie: herkomstlanden: Marokko”, www.kindengezin.be/img/roh-marokko.pdf.

KIND EN GEZIN, “Adoptie: het VCA en het Raadgevend Comité”, www.kindengezin.be/adoptie/over-vca/het-vca-en-raadgevend-comite/.

KIND EN GEZIN, “Adoptie: procedure”, www.kindengezin.be/adoptie/buitenlandse-adoptie/via-een-adoptiedienst/p…-.

KIND EN GEZIN, “Uitspraak van het Hof van Cassatie over een adoptieprocedure uit Marokko”, www.kindengezin.be/nieuws-en-actualiteit/2015/20150928-uitspraak-van-he….

KINDERRECHTSWINKEL, “Algemene informatie over het kinderrechtenverdrag”, www.kinderrechtswinkel.be/index.php?ID=2394.

MOSLIMA, “Voorwaarden aan adoptie binnen de Islam”, www.moslima.nl/nl/Vrouw-familie-gezin/adoptie.php.

RABINEAU, Y., “Le régime de la kafala au Maroc et ses conséquences au regard du droit français”, 2008, http://jafbase.fr/docMaghreb/FichesRabineau/Kafala9.pdf.

RAY OF HOPE, “Jaarverslag 2014”, 2014, www.rayofhope.be/storage/assets/file_asset/139/Jaarverslag2014.pdf.

RAY OF HOPE, “Landen: Marokko”, www.rayofhope.be/landen/marokko.
REUNITE INTERNATIONAL, “Libye”, 2005, www.reunite.org/edit/files/Islamic%20Resource/Libya%20Text.pdf.

STEUNPUNT ADOPTIE VZW, “Info & voorbereiding”, www.steunpuntadoptie.be/nl/info-voorbereiding.

STEUNPUNT JEUGDHULP, “Juridische categorie: begrip. Wat is pleegvoogdij?”, http://2013.steunpuntjeugdhulp.be/?action=juridische_faqvraag&faqcatego….

STEUNPUNT JEUGDHULP, “Juridische categorie: ouderlijk gezag. Wie neemt beslissingen over de opvoeding van een minderjarig pleegkind?”, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=juridische_faqvraag&faqcategorie=0&vr….

TRAVERSINI, M., “Adoption internationale”, 2012, www.juritravail.com/Actualite/adoption-simple-pleniere/Id/16217.

VERMEULEN, U., “De gezagsvoorzieningen in de Islam: adoptie en hoederecht”, www.verenigingrimo.nl/wp/wp-content/uploads/recht4_vermeulen.pdf.

WERELDKINDEREN, “Adoptie Marokko niet meer mogelijk”, 2015, www.adoptie.nl/nieuwsdetail/82/Adoptie_Marokko_niet_meer_mogelijk/mn/2/.

VZW HOUVAST, “Kinderen na overlijden van een ouder”, 2004, www.houvast.be/tekst312_1.shtml.

UNICEF, “Unicef Annual Report for Mauritania”, 2010, www.unicef.org/about/annualreport/files/Mauritania_COAR_2010.pdf.

X., “Abortus in de Arabische wereld”, www.thinglink.com/scene/672817802888871937.

X., “Kafalaverzoeken opgeschort”, 2013, www.adoptie.nl/nieuwsdetail/66/kafalaverzoeken_opgeschort/mn/2/.

X., “L’adoption dans les pays du Maghreb”, www.espace-citoyen.be/article/322-l-adoption-dans-les-pays-du-maghreb/.

X., “Minor. Italy takes time recognition of kafala, adoption islamic”, 2015, www.gruppoeuropa.net/en/news/minori-litalia-prende-tempo-sul-riconoscim….

X., “Ouders onbeschikbaar: (pleeg)voogdij?”, 2002 – 03, www.jeugdrecht.be/?action=artikel_detail&artikel=168.