De juridische betekenis en relevantie van secundaire grondstoffen in het Europees, Vlaams, Waals en Brussels afvalstoffenrecht in het verleden, heden en toekomst

Alexander

Meuwissen

De juridische betekenis en relevantie van secundaire grondstoffen in het Europees, Vlaams, Waals en Brussels afvalstoffenrecht in het verleden, heden en toekomst

Masterscriptie, ingediend door Alexander Meuwissen bij het eindexamen voor de graad van Master in de Rechten - KULeuven

Promotor: Prof. Dr. K. Deketelaere

Vlaanderen gebruikte de afschaffing van de secundaire grondstoffen als opportuniteit om haar pioniersrol inzake afval- en materialenwetgeving te bevestigen en te verstevigen.

Onder invloed van de Europese Kaderrichtlijn 91/156/EG koos Vlaanderen resoluut voor een voortrekkersrol op vlak van de introductie en toepassingsmogelijkheden van “secundaire grondstoffen” en werd het afvalstoffendecreet van 1981 hieromtrent ondermeer in 1994 ingrijpend gewijzigd. De Vlaamse Overheid voorzag met de introductie van het begrip secundaire grondstof om tot een doordacht systeem te komen en stelde uitgebreide uitvoeringsbesluiten op. Met de invoering van de Kaderrichtlijn afvalstoffen 2008/98/EG beoogde de Europese Unie eveneens om het systematische hergebruik, ook wel de levenscyclusanalyse genoemd, integraal deel te laten uitmaken van de vernieuwde wetgeving en werd het begrip secundaire grondstof verruimd tot nuttige toepassing. Door deze levenscyclusvisie zal de Europese Unie een efficiënte recyclingsamenleving worden en zo een duurzame basis leggen voor economische groei.

In de Europese Kaderrichtlijn 91/156/EG is er voor het eerst sprake van het begrip secundaire grondstoffen. Deze Kaderrichtlijn voorziet in de verplichting voor lidstaten om “inspanningen te leveren tot het bevorderen van de vermindering van de geproduceerde afvalstoffen, de behandeling van de afvalstoffen met het oog op recycling en hergebruik en de terugwinning van grondstoffen en/of het winnen van energie uit afvalstoffen”. Aangezien het afvalbeleid in België valt onder de bevoegdheden van de Gewesten, zijn er in België drie parallelle en evenwaardige omzettingen van deze Kaderrichtlijn. Een opmerkelijke vaststelling is echter dat er geen eenduidige definitie van secundaire grondstoffen voorhanden is. Noch de Europese, noch regionale regelgeving voorzien in een definitie.

Een benadering van een mogelijke definitie zou kunnen zijn: Een secundaire grondstof is een stof die vooreerst een afvalstof is en op een later ogenblik deze kwalificatie van afvalstof verliest onder invloed van een behandeling of een proces. Uit deze definitie volgen twee noodzakelijke stappen, namelijk dat een bepaalde stof afval dient te zijn en dat deze afvalstof op een later ogenblik dit afvalkarakter verliest en opnieuw een grondstof wordt, zijnde een secundaire grondstof.

Om te kunnen bepalen wanneer een stof afval wordt en minstens zo belangrijk, of zelf belangrijker, om te kunnen bepalen wanneer het afval ophoudt met afval te zijn, is er behoefte aan een duidelijke definitie van een afvalstof. Afval wordt gedefinieerd als een stof waarvan de houder zich wil ontdoen of moet ontdoen overeenkomstig de wetgeving. Deze definitie is niet zeer duidelijk daar het “zich ontdoen van” een zeer subjectieve invulling kan krijgen. Wat voor het ene bedrijf waardeloos is, kan voor een ander bedrijf een grondstof uitmaken. In Nederland werd initieel zelfs geen definitie van afval opgenomen daar het dergelijke subjectieve invulling had.

In de masterproef wordt uitgebreid toegelicht welke invloed de veranderende Europese definities hebben op regionale regelgeving en hoe de secundaire grondstoffen ontstaan en concreet worden ingevuld doorheen de jaren. De uitdaging ligt erin de maatschappij voldoende te beschermen tegen afvalstoffen, maar op tegelijk voldoende ruimte te laten voor bedrijven en andere economische spelers om flexibel te kunnen omspringen met de materialen noodzakelijk bij hun productieprocessen.

Vlaanderen koos resoluut voor een voortrekkersrol in dit hele verhaal en onder invloed van de Europese Kaderrichtlijn 91/156/EG werd het afvalstoffendecreet van 1981 ingrijpend gewijzigd in 1994. De Vlaamse Overheid voorzag in de introductie van het begrip secundaire grondstof en stelde uitgebreide uitvoeringsbesluiten op om tot een doordacht systeem te komen.

Met de invoering van de Kaderrichtlijn afvalstoffen 2008/98/EG wilde de Europese Unie haar regelgeving verbeteren en verduidelijken. Het systematische hergebruik, ook wel de levenscyclusanalyse genoemd, maakte integraal deel uit van deze vernieuwde wetgeving. Door deze levenscyclusvisie zal de Europese Unie een efficiënte recyclingsamenleving worden en zo een duurzame basis leggen voor economische groei. Voorts wil Europa op termijn minder afhankelijk worden van de import van grondstoffen, dit kan alleen verwezenlijkt worden door duurzaam om te springen met de materialen en dus ook het afval waarover we beschikken.

In deze meest recente richtlijn komt het begrip secundaire grondstoffen echter niet langer voor, maar wordt het als onderdeel opgenomen in de definitie van nuttige toepassing. Vlaanderen wenste de voortrekkersrol te behouden en verving het Afvalstoffendecreet door het Materialendecreet en het daaruit volgende uitvoeringsbesluit VLAREMA.

Het begrip secundaire grondstof werd binnen dit Materialendecreet niet langer opgenomen, maar de visie achter de secundaire grondstoffen bleef bestaan en kreeg door de herbenoeming als nuttige toepassing zelfs een centrale plaats. Sinds het ontstaan van afvalstoffenrichtlijnen op Europees niveau heeft het Vlaamse Gewest meermaals haar rol als pionier kracht bijgezet. Dit laatste wordt duidelijk aangetoond wanneer de vergelijking met de andere Gewesten en Nederland onder de loep genomen wordt.

Deze masterscriptie behandelt enerzijds op een gestructureerde wijze de evolutie van het begrip secundaire grondstof doorheen de verschillende wetgevende kaders, zijnde de opeenvolgende Europese kaderrichtlijnen en haar omzettingen door de bevoegde overheden, en anderzijds wordt de aanzet die Europa probeert te geven tot het creëren van een draagvlak voor de geplande toekomstgerichte ontwikkelingen op vlak van een recyclingsamenleving besproken. Om hiertoe te komen werd een uitbreiding van de ladder van Lansink ingevoerd en werden er een aantal nieuwe begrippen zoals einde-afvalfase, materiaalkringlopen en grondstofverklaringen geïntroduceerd. Deze begrippen worden dan ook met het oog op de toekomstige benaderingen in dit werk toegelicht. Indien een afvalstof opnieuw een materiaal wordt brengt dit op zich ook verplichtingen mee zoals het naleven van de REACH en CLP-voorschriften.

Vlaanderen is erin geslaagd om de door haar ingenomen voortrekkersrol op vlak van definitie en toepassingsmogelijkheden van secundaire grondstoffen in de nieuwe Europese Kaderrichtlijn afvalstoffen 2008/98/EG voortgezet te zien door de verruiming naar nuttige toepassing. Deze mastersciptie, waarbij de evolutie van het begrip secundaire grondstof doorheen de verschillende wetgevende kaders op gestructureerde wijze behandeld wordt, geeft de ontwikkelingen op Europees en Gewestelijk vlak weer die voor Vlaanderen onmiskenbaar geleid hebben tot de invoering van het Materialendecreet en het daarbij horende uitvoeringsbesluit VLAREMA

Bibliografie

1 Bibliografie

1.1 Wetgeving

1.1.1 Europa

· Richtl. Raad nr. 75/442, 15 juli 1975 betreffende de afvalstoffen, Pb.L. 25 juli 1975, afl. 194, 47.

· Richtl. Raad nr. 75/439, 16 juni 1975 inzake de verwijdering van afgewerkte olie, Pb.L. 25 juli 1975, afl. 194, 23.

· Richtl. Raad nr. 91/156, 18 maart 1991 tot wijziging van Richtlijn Raad nr. 75/442 betreffende afvalstoffen, Pb.L. 26 maart 1991, afl. 78, 33.

· Richtl. Raad nr. 91/689, 12 december 1991 betreffende gevaarlijke afvalstoffen, Pb.L. 31 december 1991, afl. 337, 20.

· Resolutie Raad nr. 97/C 76/01, 24 februari 1997 betreffende een communautaire strategie voor het afvalbeheer, Pb. C. 11 maart 1997, 1.

· Richtl. Raad en Europees Parlement nr. 2006/12, 5 april 2006 betreffende afvalstoffen, Pb.L. 27 april 2006, afl. 114, 9.

· Richtl. Raad en Europees Parlement nr. 2008/98, 19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal Richtlijnen, Pb.L. 22 november 2008, afl. 312, 11.

· Verord. Europees Parlement en Raad nr. 1907/2006, 18 december 2006 inzake de registratie en beoordeling van en de autorisatie en beperkingen ten aanzien van chemische stoffen (REACH), tot oprichting van een Europees Agentschap voor chemische stoffen, houdende wijziging van Richtlijn 1999/45/EG en houdende intrekking van Verordening (EEG) nr. 793/93 van de Raad en Verordening (EG) nr. 1488/94 van de Commissie alsmede Richtlijn 76/769/EEG van de Raad en de Richtlijnen 91/155/EEG, 93/67/EEG, 93/105/EG en 2000/21/EG van de Commissie, erratum Pb.L. 29 mei 2007, afl. 136, 3.

· Verord. Europees Parlement en Raad nr. 1272/2008, 16 december 2008 betreffende de indeling, etikettering en verpakking van stoffen en mengsels tot wijziging en intrekking van de Richtlijnen 67/548/EEG en 1999/45/EG en tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1907/2006, Pb.L. 31 december 2008, afl. 353, 1.

· Verord. Raad nr. 333/2011, 31 maart 2011 tot vaststelling van criteria die bepalen wanneer bepaalde soorten metaalschroot niet langer als afval worden aangemerkt overeenkomstig Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad, Pb.L. 8 april 2011, afl. 94, 2.

· Verord. Raad nr. 1179/2012, 10 december 2012 tot vaststelling van criteria die bepalen wanneer kringloopglas overeenkomstig Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad niet langer als afval wordt aangemerkt, Pb.L. 11 december 2012, afl. 337, 31.

· COM(1997) 23 definitief, 27 februari 1997, Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement betreffende de toepassing van de Richtlijnen 75/439/EEG, 75/442/EEG, 78/319/EEG EN 86/278/EEG betreffende het afvalbeheer, 63.

· COM(2005) 666 definitief, 21 december 2005, Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de regio’s: Werk maken van duurzaam hulpbronnengebruik: een thematische strategie inzake afvalpreventie en afvalrecycling, 36.

· COM(2007) 59 definitief, 21 februari 2007, Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement betreffende/tot interpretatieve mededeling betreffende afvalstoffen en bijproducten, 14.

· COM(2012) 787 definitief, 7 januari 2013, Voorstel voor een Verordening van de Raad tot vaststelling van criteria die bepalen wanneer koperschroot overeenkomstig Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad niet langer als afval wordt aangemerkt, 14.

· Schriftelijke vraag P-1999/96, 12 juli 1996, van Riis-Jørgensen K. aan de Commissie.

1.1.2 België

· Decr.Vl. 2 juli 1981 betreffende de voorkoming en het beheer van afvalstoffen, BS 25 juli 1981, 9 334.

· Decr.W. 5 juli 1985 relatif aux déchets, BS 14 december 1985, 18.374.

· Ord.Br. 7 maart 1991 betreffende de preventie en het beheer van afvalstoffen, BS 23 april 1991, 8 407.

· Decr.W. 25 juli 1991 modifiant le décret du 5 juillet 1985 relatif aux déchets, BS 20 november 1991, 25.916.

· Decr.Vl. 20 april 1994 tot wijziging van het decreet van 2 juli 1981 betreffende het beheer van afvalstoffen, BS 29 april 1994, 11.453.

· Decr.W. 27 juni 1996 relatif aux déchets, BS 2 augustus 1996, 20.685.

· Ord.B. 18 mei 2000 tot wijziging van de ordonnantie van 7 maart 1991 betreffende de preventie en het beheer van afvalstoffen, BS 29 augustus 2008, 28.103.

· Ord.B. 19 februari 2004, tot wijziging van de ordonnantie van 7 maart 1991 betreffende de preventie en het beheer van afvalstoffen, BS 13 mei 2005, 22.905.

· Art. 2bis Decr. Vl. 2 april 2004 tot wijziging van het decreet van 2 juli 1981, betreffende de voorkoming en het beheer van afvalstoffen, BS 18 mei 2004, 39.289.

· Decr.Vl. 23 december 2011 betreffende het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen, BS 28 februari 2012, 12.943.

· Decr.W. 10 mei 2012 tot omzetting van Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en van de Raad van 19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal Richtlijnen, BS 29 mei 2012, 30.518.

· Ord.B. 14 juni 2012 betreffende afvalstoffen, BS 27 juni 2012, 35.675.

· Koninklijk Besluit 9 mei 1986 betreffende de afvalstoffen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, BS 4 juni 1986, 8282.

· Art. 2 Protocol 8 december 1989 tussen de Executieven van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de Executieve van het Waalse Gewest betreffende het beheer van afval, BS 20 februari 1990, 3.155.

· B.Vl.Reg. 17 december 1997 tot vaststelling van het Vlaams reglement inzake afvalvoorkoming en -beheer (VLAREA), BS 16 april 1998, 11.281.

· B.W.Reg. 20 mei 1999 tot vaststelling van een lijst van met producten gelijk te stellen stoffen, BS 18 juni 1999; 23.074.

· B.W.Reg. 14 juni 2001 waarbij de nuttige toepassing van sommige afvalstoffen bevorderd wordt, BS 10 juli 2001, 23.909.

· B.Vl.Reg. 17 februari 2012 tot vaststelling van het Vlaams reglement betreffende het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen, BS 23 mei 2012, 29.590.

· Gedr. St. Vl. R., 1980-1981, stuk 131/2 en 131/4.

· Voorstel van ordonnantie ( R. Garcia) houdende het beheer van afvalstoffen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, Parl. St. Br.R., 1989-90, A61/1, 26p.

· Ontwerp van decreet tot wijziging van het decreet van 2 juli 1981 betreffende het beheer van de afvalstoffen, Parl. St. Vl. Parl., 1993-94, 485/1, 167p.

· Projet de décret modifiant le décret du 27 juin 1996 relatif aux déchets, Parl.St. W.Parl. 2000-01, 170/1, 21p.

· Ontwerp van decreet tot wijziging van het decreet van 2 juli 1981 betreffende de voorkoming en het beheer van afvalstoffen, Parl.St. Vl.Parl. 2003-04, nr. 2085/01, 39p.

· Ontwerp van decreet betreffende het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen, Parl. St. Vl. Parl., 2010-2011, nr. 1233/1, 305p.

1.1.3 Nederland

· Wet Chemische Afvalstoffen 11 februari 1976, Stb. 1976, 214.

· Afvalstoffenwet 23 juni 1977, Stb. 1977, 455.

· Wet Milieubeheer 13 juni 1979, Stb. 1979, 442.

· Wet van 21 juni 2001 tot wijziging van de Wet milieubeheer (structuur beheer afvalstoffen), Stb. 2001, 346.

· Wet van 22 november 2006, houdende wijziging van de Wet milieubeheer in verband met verduidelijking en verbetering van de regelgeving met betrekking tot de systemen voor de handel in broeikasgas- en NOx-emissierechten (Aanpassingswet handel in emissierechten), Stb. 2006, 611.

· Wet van 3 februari 2011 tot wijziging van de Wet milieubeheer, de Wet belastingen op milieugrondslag en de Wet op de economische delicten ten behoeve van de implementatie van richtlijn nr. 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal richtlijnen (PbEU L 312) (Implementatiewet EG-kaderrichtlijn afvalstoffen), Stb. 2011, 103.

· Besluit tot vaststelling van het Landelijk Afvalbeheerplan 2002 – 2012 van 27 januari 2003, Stcrt. 2003, 23, 248p.

· Besluit tot vaststelling van het Landelijk Afvalbeheerplan 2009 – 2021 van 11 november 2009, Stcrt. 2009, 17.866, 201p.

· Tweede Kamer Der Staten-Generaal, 1991-92, stuk 12.662, nr. 3, 27p.

· Tweede Kamer Der Staten-Generaal, 1988-89, stuk 21.246, nr 3, 149p.

1.2 Rechtspraak

· HvJ 28 maart 1990, C-206/88, G. Vessoso en G. Zanetti

· HvJ 28 februari 1991, C-360/87, Commissie/Italië

· HvJ 28 februari 1991, C-131/88, Commissie/Duitsland

· HvJ 25 juni 1997, C-304/94, C-330/94, C-342/94, C-224/95, Tombesi, Santella, Muzi en Savini.

· HvJ 18 december 1997, C-129/96, Inter-Environnement Wallonie/Région wallonne.

· HvJ 15 juni 2000, C-418/97, ARCO Chemie Nederland ea.

· HvJ 14 juni 2001, C-230/00, Commissie/België, concl. Adv. Gen. J. Mischo

· HvJ 18 april 2002, C-9/00, Palin Granit/Vehmassalon kansaterveystyön kuntayhtymän hallitus.

· HvJ 19 juni 2003, C-444/00 Mayer Parry Recycling

· HvJ 11 september 2003, C-114/01, AvestaPolarit Chrome

· HvJ 15 januari 2004, C-235/02, Saetti en Frediani.

· HvJ 7 september 2004, C-1/03, Van De Walle ea.

· HvJ 11 november 2004, C-457/02, Niselli.

· HvJ 8 september 2005, C-121/03, Commissie/Spanje.

· HvJ 24 juni 2008, C-188/07, Tanker Erika.

· Corr. Rb Gent, 26 november 2002, T.M.R. 2003, 523-524.

· RvS 16 september 1999, nr. 82 281, nv Frateur/OVAM, Lavrysen, L. (ed.), Milieurechtspraak, Mechelen, Kluwer, 2002, 505-514.

1.3 Rechtsleer

1.3.1 Boeken

· De Bruycker, P., “Afval” in X., Het onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, 2007, 27-144.

· Deketelaere, M., “Het vernieuwd juridisch kader inzake de voorkoming en het beheer van afvalstoffen in het Vlaamse Gewest”, in Deketelaere, M. (ed.), Brugge, die Keure, 1995, 1-24.

· Deltour, B., “Over grondstoffen, afvalstoffen en secundaire grondstoffen: a neverending story …” in Deketelaere, K. (ed.), Recente ontwikkelingen in het afvalstoffenrecht, Brugge, die Keure, 1995, 75-98.

· Devos, D., “Ontwikkelingen inzake afvalstoffen” in Deketelaere, K. en Deketelaere, M. (eds.) , Jaarboek Milieurecht 1998, Brugge, die Keure, 1998, 215-250.

· Jadot, B., “Le statut juridique des déchets, au regard de la protection de la santé de l’homme et de l’environnement” in Andersen, R., Malherbe, J. en Ost, F. (eds), L’entreprise et la gestion des déchets, Brussel, Bruylant, 1993, 17-61.

· Lansink, A. en de Vries – in’t Veld, H., De Kracht van de Kringloop: Geschiedenis en toekomst van de Ladder van Lansink, Apeldoorn, Vrilan, 2010, 277p.

· Lavrysen, L., De ontwikkeling van het Europese, Belgische en Vlaamse milieurecht in een wijzigende institutionele context, Mechelen, Kluwer, 1998, xxviii+559p.

· Lavrysen, L., Handboek Milieurecht, Mechelen, Kluwer, 2006, xv+643p.

· Lavrysen, L., Handboek Milieurecht, Mechelen, Kluwer, 2010, xxii+821p.

· Lavrysen, L., Malfait, T. en Van Landeghem, H., Het begrip ‘afvalstof’ ontsluierd, Gent, Larcier, 2008, viii+176p.

· Morrens, P. en De Bruycker, P., Afvalgids: Juridische wegwijzer voor de Vlaamse ondernemer, Mechelen, Kluwer, 2007, xxvi+760p.

· Morrens, P., “De bedrijfsleider en zijn afvalverplichtingen” in P. Morrens (ed.), Milieurecht voor bedrijfsleiders en hun adviseurs, Gent, Mys & Breesch, 1993, 3-33.

· Tieman, J.R.C., Naar een nuttige toepassing van het begrip afvalstof: Over de betekenis en toepassing van kernbegrippen van internationaal, Europees en Nederlands afvalstoffenrecht, Deventer, Kluwer, 2003, xix+643p.

· Van Calster, G., “Afvalstoffen” in Deketelaere, K. (ed.), Milieurecht Lexicon, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1996, 1-27.

· Van Damme, A., “Milieurecht in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest” in Deketelaere, K. (ed.), Milieurecht in België: Status Questionis Anno 1997, Leuven, die Keure, 1997, 761-801.

· Villanueva Krzyzaniak, A. en Eder, P., End-of-waste criteria for waste paper: Technical proposals, Luxemburg, Publications Office of the European Union, 2011, 97p, http://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/111111111/16347.

· Wante, J., “Van een afvalstoffen- naar een materialendecreet” in Deketelaere, K., Jaarboek Milieurecht 2009, Brugge, die Keure, 2010, 1-31.

· X, Jaarboek Afval, Mechelen, Kluwer, 2004, 649p.

· X, Meerjarenplan Gevaarlijke Afvalstoffen II 1997 – 2007, Den Haag, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen en het Interprovinciaal Overleg, 1997, 180p.

1.3.2 Tijdschriften

· Dans, E., “Het begrip ‘afvalstof’ revisited, Jurisprudentie over het begrip afvalstof 2004-2009”, TOO 2010, afl. 1, 11-17.

· De Bruycker, P. en Morrens, P., “Het begrip afvalstof in de Europese Unie”, T.M.R. 1994, 74-79.

· Deketelaere, M., “Vlarea: Het reglement om afval te beheren … (deel 1)”, M.E.R. 1998, 138-141.

· Deketelaere, M., “Vlarea: Het reglement om afval te beheren … (deel 2)”, M.E.R. 1998, 188-195.

· Deltour, B., “Grondstoffen, secundaire grondstoffen, afvalstoffen. Iets nieuws met het nieuwe afvalstoffendecreet?”, M.E.R. 1994, afl.6, 18-21.

· Deltour, B., “Het nieuwe Afvalstoffendecreet”, M.E.R. 1994, afl.7-8, 13-21.

· Deltour, B., “Het nieuwe Waals Afvalstoffendecreet”, Mil. Info 1996, afl. 11-12, 30-35.

· Demoor, T., “De begrippen “afvalstof” en “secundaire grondstof” vanuit Europees en Belgisch perspectief”, M.E.R. 1999, 346-364.

· Demoor-Dirick, T., “De begrippen ‘afvalstof’ en ‘secundaire grondstof’ vanuit Europees en Belgisch perspectief”, M.E.R. 1999, 346-362.

· Hoppenbrouwers, M., “Recente ontwikkelingen op het gebied van milieu- en energierecht in België: periode van 1 december 2011 tot en met 29 februari 2012”, M.E.R. 2012, 143-149.

· Hoppenbrouwers, M., “Recente ontwikkelingen op het gebied van milieu- en energierecht in België: periode van 1 maart 2012 tot en met 31 mei 2012”, M.E.R. 2012, 200-213.

· Hoppenbrouwers, M., “Recente ontwikkelingen op het gebied van milieu- en energierecht in België: periode van 1 juni 2012 tot en met 31 augustus 2012”, M.E.R. 2012, 264-276.

· Huysmans, L., “De weg naar de gesloten kring”, Trends 2012, 5 april 2012, 28-30.

· Kerkstoel, L., “Het Europese afvalstoffenbegrip nader bekeken. Wat met verontreinigde bodems?”, M.E.R 2005, 20-30.

· Malfait, T., “Capita selecta afvalstoffenrecht: over vijf bijproducten bij het Materialendecreet”, M.E.R. 2012, 124-132.

· Morrens, P. en De Bruycker, P., “Afvalstoffen in Vlaanderen”, RW 1987-88, 761-792.

· Roef, A. en Langens, J., “Product of afval? Nog steeds de hamvraag in het Vlaamse afvalstoffenrecht”, T.M.R. 1997, 423-430.

· Tubbing, A. , “Op weg van afvalstoffenbeheer naar materiaalketenbeheer? Implementatie van de nieuwe Kaderrichtlijn Afvalstoffen in de Wet milieubeheer”, Milieu & Recht 2011, afl. 2.

· Van Acker, K. in Huysmans, L., “De weg naar de gesloten kring”, Trends 2012, 5 april 2012, (28) 29.

1.4 Andere

· Merckx, K., Overgang van afvalfase naar grondstof en aanvraag van een grondstofverklaring, www.sentral.be/secure/documentview.aspx?id=VS201502277.

· Ovam, www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/276#7036.

· X, Guide to foreign and international legal citations, New York, New York university: School of Law, 2009, xix+292p.

· X, Overheid, middenveld, bedrijfs- en onderzoekswereld richten vzw Plan C op, Mechelen, Persdienst OVAM, 5 april 2012, 2, http://www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/176?actionReq=actionPubDetail&fileIt….