SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
De linkeroeverontwikkeling en de belangenstrijd tussen Antwerpen en het Waasland (1962-1983)
Evi
Dom
De linkeroeverontwikkeling en de belangenstrijd tussen Antwerpen en het Waasland (1962-1983)
“De haven en haar nijverheid horen thuis op de rechteroever en hebben niets te zoeken op de andere oever”. Zo reageerde de Antwerpse autoriteiten in 1872 op de plannen om de Wase linkeroever tot haven- en industriegebied om te schakelen. Het water was te diep, de afstand tussen Antwerpen en het Waasland te groot om een economische brug te slaan. Anderhalve eeuw later bevindt zich op de linkeroever een groot havenindustriegebied met bedrijven als ExxonMobil, 3M, Haltermann en Katoennatie.
Die omschakeling is echter niet van een leien dakje gelopen. Tussen 1962 en 1978 steeg de spanning tussen beide zijden meer dan eens ten top. Immers, de Wase autoriteiten waren niet van plan om enig grondgebied aan Antwerpen af te staan. De linker Scheldeoever was Waas en moest dat ook blijven. Antwerpen van zijn kant vond het dan weer logisch dat het nieuwe havenindustriegebied van de overkant bij het Antwerpse stadsgebied zou gevoegd worden. De haven was van Antwerpen en dat moest zo blijven. Waarom dit getouwtrek? Wat veroorzaakte de gespannen relatie tussen rechter- en linkeroever? Streden beide partijen voor dezelfde economische belangen die gepaard gingen met de omschakeling, of ging het de linkeroeverinstanties veeleer om het beschermen van sociale behoeften?
De tegenstelling linker- en rechteroever
Het naoorlogse Land van Waas bengelde aan de sociaaleconomische staart van het land. De bevolking was dalende, de ooit zo florerende textielsector kreeg rake klappen, industrie was er nauwelijks en de helft van de werkende bevolking was aangewezen op pendelarbeid, voornamelijk richting Antwerpen. De lokale wegeninfrastructuur bestond merendeels uit kassei- of zandwegen, verbindingen met de steden Antwerpen, Gent en Sint-Niklaas waren slecht en straatverlichting was er nauwelijks. De streek had met andere woorden dringend nood aan een economische ontwikkeling en geografische ontsluiting. Antwerpen daarentegen stond sterk in zijn schoenen. De haven zorgde voor vele jobs, de daar aanwezige industrie voor hoge lonen. Maar ook de stad kampte met problemen. De havenindustriële explosie van de jaren vijftig en zestig werkten verstikkend. In een mum van tijd waren alle beschikbare industrieterreinen in het havengebied ingenomen en aanvragen bleven binnenstromen. Waar naartoe met die groei? In het zuiden lag het stadscentrum, het oosten lag te ver van de rivier, in het noorden stootte men op de Nederlandse grens. Het westen bleek dus de enig overgebleven mogelijkheid om een verdere doorgroei van de haven en industrie te garanderen. Maar de Antwerpse autoriteiten waren er zich van bewust dat ze zich op onbekend terrein bevonden, namelijk op Oost-Vlaams, Waas grondgebied. Ze waren dus niet al te enthousiast om de stap te zetten. Het waren de industriële en financiële wereld die daarop voor het startschot zorgden. Een Canadese petrochemische firma kocht een aantal hectare grond langs de linker Scheldeoever, nog geen jaar later publiceerde de Bank van Antwerpen een voorstel tot de omschakeling van de Wase polders tot een havenindustriegebied. De stadsautoriteiten volgden en stelden een groots plan op, het ACUSCH-ontwerp (Ambtenarencommissie voor de Uitbreiding van Stad en Haven). Een oppervlakte van maar liefst 10.000 hectaren werd aangeduid als nieuw te ontwikkelen haven- en industriegebied. Om de eenheid en vlotte werking van de onderneming te verzekeren, moesten de gronden bij de stad Antwerpen gevoegd worden. In ruil daarvoor kreeg het Waasland, meer bepaald zijn bevolking, de jobs die het zo hard nodig had. De stad stelde de situatie dus zo voor dat zij de verlieslatende kant van de onderneming voor haar nam, namelijk de infrastructuuruitbouw en het beheer van het hele gebied, en dat de linkeroever de voordelen kreeg, zijnde de jobs en daaruit volgende extra inkomsten.
De Wase autoriteiten deelden die visie echter niet. Zij waren zich zeer bewust dat de vestiging van grote industriële multinationals grote inkomsten betekenden voor de betrokken gemeenten. Dat enorme voordeel wilden zij niet laten schieten, laat staan afgeven aan Antwerpen. De Wase autoriteiten verzetten zich niet tegen de omschakeling en de daaruit volgende sociale problematiek van de onteigeningen van grote stukken landbouwgrond. Ontwikkeling was noodzakelijk en vergde nu eenmaal offers, zo stelden enkele Oost-Vlaamse en Wase politici. Wel stootte men Antwerpen af. Het was nu aan de linkeroever om economisch voordeel te halen uit haar ligging aan de Schelde, en de rechteroever had daar niets me te maken. Zowel Antwerpen als het Waasland verdedigden met andere woorden hun eigen economische belangen. De eerste in het kader van het behoud en de verdere versterking van zijn economische positie, de laatste met de wens en sterke wil zich eindelijk op de economische kaart van België te zetten.
Het is echter opvallend dat de linkeroeverzijde eveneens rekening hield met de onzekerheid van de toekomst en het mogelijk voorbijgaan van de economische groei. Tegenover de roze bril van de Antwerpse autoriteiten had het Waasland een meer nuchtere kijk op de zaak. De uitbouw moest in fases gebeuren en op die manier meer zekerheid bieden aan de betrokken inwoners. De onteigeningspolitiek moest rechtvaardig en realistisch toegepast worden, in die zin dat men geen gronden mocht onteigenen om ze vervolgens jarenlang braak te laten liggen. De strijd voor economische vooruitgang stond de aandacht om de sociale problemen en het besef dat vele landbouwgezinnen hun grond en daarmee ook hun inkomen zouden verliezen dus niet in de weg.
1978: einde van het debacle?
In 1978 zorgde de Wet Chabert voor een officiële oplossing. Er kwam een tweedeling tussen het havengedeelte en de industriële terreinen. De haven en het beheer kwamen Antwerpen toe, de industriële uitbating en inkomsten waren voor de linkeroever. Het ging om een compromis, en beide partijen hadden dus met veel tegenzin water bij de wijn gedaan. De wet betekende dan ook niet het einde van de problemen en ondanks de ontmijning van de belangrijkste heikele punten tussen beide oevers, borrelt ook nou nog af en toe de concurrentie op tussen het Waasland en Antwerpen. Een voorbeeld is de uitlating van Oost-Vlaams gouverneur André Denys (2005). Volgens hem gingen de onmiddellijke financiële inkomsten bijna volledig richting Antwerpen, terwijl de negatieve kanten gedragen werden door Oost-Vlaanderen en het Waasland. “Laten we niet vergeten dat de Linkeroever, met de Waaslandhaven, op ons grondgebied ligt”, aldus Denys. De economische brug mag dan wel een feit zijn, het water is vaak nog erg troebel.
Bibliografie
BIBLIOGRAFIE
1 Bronnen
1.1 Archivalische bronnen
G.H.A., Teksten en Speechen Delwaide, De haven van Antwerpen en de economische expansie van de provincies.
G.H.A., Teksten en Speechen J. Huyghebaert, Uiteenzetting voor de gemeenteraad tijdens de behandeling van de stadsbegroting van 1979.
G.H.A., Teksten en Speechen Leemans, Havenproblemen en havenuitbreiding.
G.H.A., Teksten en Speechen Vleugels, Havengeschiedenis in een schets.
S.A.A., MA-KAB 30; 1965, map: Antwerpen: Interpellatie Bludts over de havenuitbreiding, 8 en 14 juni 1964.
S.A.A., MA-KAB 33, 1965-1966, map: Sint-Niklaas: voordracht “Antwerpen en het Land van Waas”, 13 januari 1966.
S.A.A., MA-KAB 43, 1967-1968, map: Antwerpen: vergadering van de parlementairen van het arrondissement Antwerpen over de havenproblematiek, 19 februari 1968.
S.A.A., MA-KAB 47, 1968, map: Antwerpen: bespreking met de Ministers van Verkeerswezen, Landsverdediging en Openbare Werken, 10 september 1968.
S.A.A., MA-KAB 68, 1972, map: Antwerpen: colloquium Gazet van Antwerpen over Linkeroeverproblematiek, 18 december 1972.
S.A.A., MA-KAB 1059, Krantenknipsels over de haven, 1958-1963, kaft 2: december 1958-juni 1969.
S.A.A., MA-KAB 1060, Krantenknipsels over de haven, 1958-1963, kaft 3: juli 1961-april 1962.
S.A.A., MA-KAB 1061, Krantenknipsels over de haven, 1958-1963, kaft 4: mei-december 1962.
S.A.A., MA-KAB, 1062, Krantenknipsels over de haven, 1958-1963, kaft 5: januari-december 1963.
S.A.A., MA-KAB 1067, Krantenknipsels over de annexatie van grondgebied voor de uitbreiding van de haven, 1955-1976, kaft 1: 1966-1974.
S.A.A., MA-KAB 1068, Krantenknipsels over de annexatie van grondgebied voor de uitbreiding van de haven, 1955-1976, kaft 2: 1955-1965 en 1975-1976.
S.A.A., MA-KAB 1165, Stukken betreffende de annexatie van grondgebied voor de uitbreiding van de haven, 1958-1966, kaft 2: 1965-1966, verslagen Ambtenarencommissie voor Uitbreiding van Stad en Haven (ACUSH), studies en rapporten havenuitbreiding.
S.A.A., MA-KAB 1165, Stukken betreffende de annexatie van grondgebied voor de uitbreiding van de haven, 1958-1966, kaft 2: 1966-1973, studies en rapporten havenuitbreiding.
S.A.A., MA-KAB 1169, Stukken betreffende de haven, 1947-1972, kaft 2: 1954-1962.
S.A.A., MA-KAB 1170, Stukken betreffende de haven, 1947-1972, kaft 3: 1963-1969.
1.2 Gedrukte bronnen
Anselin, M., Maton, J. en Vanhove, N., Het Land van Waas: zijn economische structuur en ontwikkelingsmogelijkheden, Gent (S.E.R.U.G.), 1961.
Bank van Antwerpen N.V., Verslagen voorgelegd aan de algemene vergadering der aandeelhouders op 9 maart 1964. Boekjaar 1963, Antwerpen, 1964.
Belgisch Staatsblad – Moniteur Belge, Koninklijk besluit nr. 523 tot wijziging van de wet van 19 juni 1978 betreffende het beheer van het Linkerscheldeoever van Antwerpen, 16 april 1978.
Belgisch Staatsblad – Moniteur Belge, Wet betreffende het beheer van het linkerscheldeoevergebied ter hoogte van Antwerpen en houdende maatregelen voor het beheer en de exploitatie van de haven van Antwerpen, 15 juli 1978, 8149-8153.
De Bondt, F., Hoe staat het met de terreinbezetting in het Antwerps maritiem industriegebied?, Sint Niklaas, 1976.
Dejardin, Examen du projet de loi relatif au système défensif d’Anvers et à l’Extension de ses Installations maritimes. Extrait du journal Le Ralliement, (n° du 18 juin au 9 juillet), Bruxelles, 1905.
Documentatiecentrum Linkeroever, De waterverdragen tussen België en Nederland, Beveren, 1986.
Documentatiecentrum Linkeroever, Statistische gegevens betreffende de bevolking, tewerkstelling en landbouw van Doel en Kallo, Beveren, 1980.
Economische Raad van de Provincie Antwerpen, De economische ontwikkeling van de groeipool Antwerpen in funktie van de omliggende arbeidsmarkten, Antwerpen, 1973.
Economische Raad voor Oost-Vlaanderen, Basiselementen richtplan Linker Schelde-Oever-Waasland, Gent, 1966.
Economische Raad voor Oost-Vlaanderen, De ontwikkeling van de Linker Schelde-Oever in Oost-Vlaanderen, Gent 1966.
Gewestelijke Economische Raad voor Vlaanderen, Advies aan de Staatssecretaris voor Streekeconomie en Ruimtelijke Ordening over de industriële en infrastructurele uitbouw van de linkeroever, Antwerpen, 1977.
Gewestelijke Economische Raad voor Vlaanderen, Advies van de Gewestelijke Economische Raad voor Vlaanderen aan de Staatssecretaris voor Streekeconomie, Ruimtelijke Ordening en Huisvesting met betrekking tot de havenontwikkeling op de linkeroever ter hoogte van Antwerpen, Antwerpen, 1975.
Gressin Dumoulin, E., La Rive Gauche et la Ville d’Anvers. Examen critique du projet de la Société Générale par E. Gressin avec carte, Anvers, 1872.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., “De Wase gemeenten in de jaren ‘70”, Regionaal in Waas perspectief: een informatief tijdschrift over een gewest-in-ontwikkeling, s.l., 1, 1981.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., “Het Linker-Scheldeoevergebied”, Regionaal in Waas perspectief: een informatief tijdschrift over een gewest-in-ontwikkeling, s.l., 4, 1981.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., Administratieve herstrukturering van de linkerscheldeoever, Sint-Niklaas, 1973.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., De aktuele problematiek van de linkeroeverontwikkeling. Standpunten van de Intercommunale van het Land van Waas, Sint-Niklaas, 1976.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., Jaarverslag, Sint-Niklaas, 1968-1969, 1972-1973, 1975-1982, 1984, 1986-1987, 1989, 1991.
Intercommunale Vereniging van het Land van Waas S.V., Ontwikkeling van de Linkerscheldeoever. Overheidsstrukturen, Sint-Niklaas, 1975.
Maatschappij voor het Grond- en Industrialisatiebeleid van het linkerscheldeoevergebied, Jaarverslag 1985, Sint-Niklaas, 1986.
Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening. Vereniging voor het streekplan Schelde-Dijle, Richtplan voor de ruimtelijke ordening en ontwikkeling van de streek Schelde-Dijle, Brussel, 1969.
Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening, Voorontwerp gewestplan Sint-Niklaas-Lokeren, Brussel, 1970.
Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening, Ontwerp gewestplan Sint-Niklaas-Lokeren, Brussel, 1975.
Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening, Gewestplan Sint-Niklaas-Lokeren, Brussel, 1978.
Rijksuniversiteit Gent. Studiecentrum voor Regionale Ontwikkeling. Vereniging voor het Streekplan Schelde-Dijle, Voorstudie gewestplan St. Niklaas-Lokeren, Gent en Antwerpen, augustus 1967.
Rijksuniversiteit Gent. Studiecentrum voor Regionale Ontwikkeling. Vereniging voor het Streekplan Schelde-Dijle, Voorstudie gewestplan St. Niklaas-Lokeren. Herziene uitgave: synthese en opties, Gent en Antwerpen, november 1967.
Rollier, E., Installations futures d’Anvers et amélioration des polders de Waes. Contributions à l’étude d’un avant-projet complet, Bruxelles, 1895.
Stad Antwerpen, Gemeenteblad-Bulletin communal, Antwerpen, 1872, 1947, 1961, 1964-1965, 1971-1976, 1979, 1986.
Stad Antwerpen, Kallosluis, Antwerpen, s.d.
Stad Antwerpen, Technische nota. Ontwikkeling van het havengebied op de Linker Scheldeoever, Antwerpen, 1976.
Stad Antwerpen, Uitbreiding van de haven op de linker Scheldeoever, Antwerpen, 1966.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, “De Werkloosheid”, Antwerpse monografieën. Een reeks samenvattende studies over de Provincie Antwerpen en het Arrondissement Sint-Niklaas, Antwerpen, 1, 1967.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, “Demografie”, Antwerpse monografieën. Een reeks samenvattende studies over de Provincie Antwerpen en het Arrondissement Sint-Niklaas, Antwerpen, 3, 1967.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, Antwerpen en de valorisatie van de linkeroever, Antwerpen, 1983.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, Provincie Antwerpen en arrondissement Sint-Niklaas. Mobiliteit der arbeidskrachten, Antwerpen, 1966.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, Uitbreiding van het Antwerps havengebied op de Linkeroever van de Schelde: enkele hoofdelementen van het vraagstuk, Antwerpen, 1966.
Studiecentrum voor de Expansie van Antwerpen, Werkzaamheden van het “Studiecentrum”, Antwerpen, s.d.
Suykens, F., De uitbreiding van de haven van Antwerpen op de Linker-Scheldeoever, Antwerpen, 1965.
Suykens, F., Enkele Beschouwingen betreffende vroegere havenuitbreidingsplannen op de Linkerscheldeoever, Antwerpen, 1965.
Van Mierlo C.J., Redressement de l’Escaut en aval d’Anvers. Extrait des Annales de l’Association des Ingenieurs sortis des Ecoles spéciales de Gand, 23, Bruxelles, 1900.
Vereniging van Belgische Steden en Gemeenten, Studie over de bestuurlijke structuur, die het moet mogelijk maken, de uitbreiding van de haven van Antwerpen op de Linkeroever van de Schelde, op een aangepaste en doelmatige wijze te beheren, Antwerpen, 1973.
Vleugels, R., De ontwikkeling van de haven van Antwerpen als industriecentrum, Antwerpen, 1965.
1.3 Artikels uit week- en maanbladen
Advieskomitee voor gewestplan geïnstalleerd, in: Het Vrije Waasland, 13 mei 1967.
Antwerpen zou afzien van iedere annexatie van Wase grond, in: Het Vrije Waasland, 10 januari 1975.
Antwerpse Kamer van Koophandel ontgoocheld over Wase brochure L.O., in: Het Vrije Waasland, 18 juli 1975.
Bedrijfsvestigingen op de linker-Scheldeoever (1.12.1982), in: Onze Gemeente, 17/1, Beveren (1983).
Beheersmaatschappij linkeroever opgericht, in: Het Vrije Waasland, 17 december 1982.
Cools, H., “Wordt havenbeheer en streekontwikkeling van oostelijke Waasland toevertrouwd aan een interkommunale?”, in: Het Vrije Waasland, 9 oktober 1965.
CVP-senator F. De Bondt over het voorstel Chabert, in: Het Vrije Waasland, 25 juli 1975.
De Bondt F., “Alle Wase burgemeesters (eindelijk) solidair! Industrialisering één zaak, havenuitbreiding een andere”, in: Het Vrije Waasland, 19 februari 1966.
De Bondt, “Samenwerking: ja! Annexatie: neen!”, in: Het Vrije Waasland, 22 januari 1966.
De Bondt, F., “Belangrijke beslissing te Kallo”, in: Het Vrije Waasland, 4 februari 1961.
De Bondt, F., “Minister De Saeger zwakt verklaringen af!”, in: Het Vrije Waasland, 26 maart 1966.
De Bondt, F., “Naar een autonome haven van Antwerpen?”, in: Het Vrije Waasland, 18 september 1965.
De Bondt, F., “Nieuw ontwerp gewestplan laat alle ontwikkelingsmogelijkheden open”, in: Het Vrije Waasland, 23 december 1967.
De Bondt, F., “Wase interkommunale wil industrializering van linkeroever mede beïnvloeden en realizeren”, in: Het Vrije Waasland, 9 november 1968.
De Bondt, F.,“Industrializering moet streekgebonden zijn!”, in: Het Vrije Waasland, 25 januari 1969.
De Cleene, G., “Ere-arrondissementskommissaris G. De Cleene replikeert”, in: Het Vrije Waasland, 5 maart 1966.
De Cleene, G., “Het daghet in het Oosten”, in: Het Vrije Waasland, 11 april 1964.
De wet Chabert blijft anno 1982 onuitvoerbaar, in: Het Vrije Waasland, 16 april 1982.
Eerder gunstige perspectieven voor sociaal-economische toestand in het Waasland, in: Het Vrije Waasland, 12 juli 1974.
Eeuwen lotsverbonden, in: Het Vrije Waasland, 26 februari 1966.
Het Antwerps meerderwaardigheidskomplex, in: Het Vrije Waasland, 23 april 1966.
Het beheer van het haven- en industriegebied op de linker Scheldeoever, in: Onze Gemeente, 21/4 Beveren (1987).
Het Waasland door de regering bedrogen en bestolen; in: Het Vrije Waasland, 3 april 1987.
Het zit Antwerpen duidelijk niet lekker, in: Het Vrije Waasland, 25 oktober 1974.
Intercommunale ontwikkelingsmaatschappij voor het Waasland te St-Niklaas boven doopvont gehouden, in: Het Vrije Waasland, 29 juni 1968.
Interkommunale en alle parlementsleden laken Antwerpse geeuwhonger, in: Het Vrije Waasland, 20 december 1974.
Is de toekomst reeds begonnen?, in: Het Vrije Waasland, 23 oktober 1965.
Linker-Scheldeoeverproblematiek VU-gespreksobjekt te Nieuwkerken, in Het Vrije Waasland, 29 maart 1969.
Melis, W., “De ontwikkeling van de Wase Scheldeoever”, in: Het Vrije Waasland, 11 februari 1967.
Melis, W., “Minister De Saeger vergaloppeert zich!”, in: Het Vrije Waasland, 12 maart 1966.
Melis, W., “Voor wat, hoort wat…”, in: Het Vrije Waasland, 22 januari 1966.
Melis, W., “Woorden naar ons hart…”, in: Het Vrije Waasland, 20 mei 1966.
Naar humane industrialisatie van onze Wase Scheldeoever?, in: Het Vrije Waasland, 29 april 1967.
Naar Wase intercommunale, in: Het Vrije Waasland, 12 februari 1966.
Objectief 1985 voor ontwikkeling linker Scheldeoever, in: Het Vrije Waasland, 26 februari 1982.
Onrust en verwachtingen, in: Het Vrije Waasland, 4 maart 1967.
Provinciegoeverneur De Kinder pleitbezorger van ’t Waasland, in: Het Vrije Waasland, 8 oktober 1966.
V.U.-senator opgetogen door voorstel Jos Chabert, in: Het Vrije Waasland, 1 augustus 1975.
Van Gerven, R., “Doelenaren voor zwaar probleem”, in: Het Vrije Waasland, 4 mei 1968.
Van Gerven, R., “Nog steeds linkeroever-expansie…”, in: Het Vrije Waasland, 17 juni 1967.
Van Gerven, R., “Weerstand in de Wase poldergemeenten”, in: Het Vrije Waasland, 10 juni 1967.
Vier nieuwe provincieraadsleden, in: Het Vrije Waasland, 25 mei 1968.
Voorlopig Gewestplan St.-Nilaas-Lokeren, in: Het Vrije Waasland, 2 september 1967.
Voorontwerp van streekplan stuit op fel verzet, in: Het Vrije Waasland, 29 juli 1967.
Waasland laat de polders niet los, in: Het Vrije Waasland, 26 februari 1966.
Waasland verliest 1000 arbeidsplaatsen door te trage industrializering L.O., in: Het Vrije Waasland, 25 januari 1969.
Waasland wil eigengerichte industriële ontwikkeling op L.O., in: Het Vrije Waasland, 8 oktober 1966.
Waaslandhaven enkel volwaardig met Liefkenshoektunnel en Baalhoekkanaal, in: Het Vrije Waasland, 20 september 1985.
Waaslandhaven…Vaarwel, in: Het Vrije Waasland, 2 juni 1978.
Wanneer kiest rijk positie?, in: Het Vrije Waasland, 1 januari 1974.
Wase CVP en Zeeuwse KVP hebben twijfels over Baalhoekkanaal, in: Het Vrije Waasland, 18 oktober 1974.
Zal het Waasland zich zelf den bast om den strot binden?, in: Het Vrije Waasland, 21 september 1968.
2 Werken
2.1 Uitgegeven werken
Belgische Boerenbond, Dossier Linkeroever, Leuven, 1972.
Blomme, J., Devos G., e.a., Stroomversnelling. De Antwerpse haven tussen 1880 en nu, Antwerpen, 2002.
Cools, B., “De ontsluiting van de linkeroever van de Schelde: een 165 jaar oud streven”, Socialistische Standpunten, 5, Brussel, 1974.
De Bruyne, A., Bijdragen tot de geschiedenis van een generatie. Liber amicorum voor mr. Willem Melis (31 juli 1907-1977), Kemzeke, 1977.
De Heem, P., Les communications entre les deux rives de l’Escaut au droit de la ville d’Anvers et l’aménagement du Polder de Borgerweert, Liège, 1936.
De Kesel, L., “Structurele ontwikkeling van de Haven (1803-1914)”, in: Bouwstoffen voor de Geschiedenis van Antwerpen in de XIXde eeuw, Antwerpen, 1964.
DeBrabander, G., Na-kaarten over Antwerpen, Brugge, 1997.
Devos, G. en Van Damme, I., In de ban van Mercurius. Twee eeuwen van Koophandel en Nijverheid van Antwerpen-Waasland 1802-2002, Tielt, 2002.
Devos, G., en Vanfraechem S., Volle kracht vooruit! Een eeuw scheepvaartvereniging, Antwerpen, 2001.
Dienst voor werken der Stad Antwerpen, Een eeuw openbare werken te Antwerpen 1863-1967. Deel 1: Gedenkboek en catalogus, Antwerpen, 1964.
Dossier Waaslandhaven. Documentatiemap, s.l., s.d.
Fayat, “De Toekomst van onze Zeehavens”, Socialistische Standpunten, 4, Brussel, 1974.
Gaus, H., Politiek biografisch lexicon: Belgische ministers en staatssecretarissen, 1960-1980, Antwerpen, 1989.
Havermans, R., De gedaanteverwisseling van de Borgerweertpolder, Antwerpen, 1959.
Kinsbergen, A., “De haven van Antwerpen. Haar invloed op de economische ontwikkeling van de provincie en haar toekomst”, in: De dynamiek van een haven. Liber amicorum aangeboden bij het emeritaat van prof. Fernand Ridder Suykens, Antwerpen, 1993.
Le Page, H., “Het ontstaan van het nationale reduit Antwerpen”, in: Vesting Antwerpen. De Brialmontforten, Antwerpen, 1997, 20-28.
Leysen, C. en Wilssens, M.A., Antwerpen, onvoltooide stad: ontwikkeling tussen droom en daad, Tielt, 2003.
Lombaerde, P., “Het scheepsarsenaal ‘de stad Marie-Louise’ en de fortengordel rond Antwerpen.”, Tijdschrift der stad Antwerpen, 30/1, 1984, 11-20.
Lombaerde, P., “Ontmanteling en herbestemming van omwalling en forten rond Antwerpen: twee stedenbouwkundige vraagstukken.” in: Vesting Antwerpen. De Brialmontforten, Antwerpen, 1997, 98-112.
PIQUEUR, H., “De fusie van acht gemeenten”, in: Huldeboek. Marcel Van der Aa. Beverens stuurman sedert vele jaren, Beveren, 1993.
Raeymaekers, G., Geschiedenis van Zwijndrecht en Burcht. Deel 3: Zwijndrecht en Burcht in de 19de en 20ste eeuw, Zwijndrecht,
Reyn, E., Rijk polderland verdwenen onder baggerzand: chronologische analyse van de linkeroever polderannexaties, Antwerpen, 2007.
Van der Wee, H. en Verbreyt, M., De Generale Bank. Een permanente uitdaging, Tielt, 1997.
Van Der Wee, H., “De Belgische economie na de tweede wereldoorlog”, in: De dynamiek van een haven. Liber amicorum aangeboden bij het emeritaat van prof. Fernand Ridder Suykens, Antwerpen, 1993.
Van Doorslaer, J., en Magiels, G., Chemie tussen gisteren en morgen. 30 jaar BASF te Antwerpen, Antwerpen, 1995.
Van Gerven, R., De Scheldepolders van de Linkeroever (Land van Waas en Land van Beveren): bijdrage tot de geschiedenis van natuur-land-volk, Beveren, 1977.
Verelst, D., Geschiedenis van Zwijndrecht en Burcht. Deel 1: Landschap, heerlijkheid, dorpsbestuur, bevolking, economie, ontspanning voor 1795, Zwijndrecht, 1990.
Verelst, D., Geschiedenis van Zwijndrecht en Burcht. Deel 2: Politieke en militaire geschiedenis tot en met 1815, Zwijndrecht, 1993.
Verhetsel, A., Ruimtelijke Ordening geordend, Brussel, 1991.
2.2 Onuitgegeven werken
Dalving, K., De havenontwikkeling op de linkeroever van de Schelde (1964-1978), R.U.Gent, onuitgegeven proefschrift, 2001.
De Belie, L., Sociaal-Economische Studie van het linker Scheldeoevergebied, K.U.Leuven, onuitgegeven proefschrift, 1978.
Documentatiecentrum Linkeroever, Resultaten enquête voor bedrijven in het linkeroevergebied, Beveren, 1980.
Illeghems, G., De Huidige en Toekomstige economische ontwikkeling op de beide Scheldeoevers te Antwerpen, U.F.S.I.Antwerpen, onuitgegeven proefschrift, 1968.
Janssens, M., Economisch profiel van Groot-Beveren, Vrij Hoger Handelsinstituut Dendermonde, onuitgegeven proefschrift, 1988.
Van Mol, R., Tewerkstelling op de linker Scheldeoever, K.U.Leuven, onuitgegeven proefschrift, 1982.
3 Mondelinge bronnen
Interview E. Reyn, Zwijndrecht, 27 april 2007.
4 Websites
http://www.odis.be/pls/odis/opacuvw.toon_een_kadoc_ae_uvw?p_bestandscod…
