De psychodynamische kracht van natuur binnen het gezin: natuurbeleving als middel tot het bevorderen van intergenerationele verbondenheid en solidariteit

Jet

De Laet

Alhoewel de 3-jarige opleiding Gezinswetenschappen me enorm heeft kunnen boeien en mijn visie op mens en maatschappij enorm heeft verruimd, blijf ik toch met een grote honger achter. Het verwondert mij dat het belang van natuur voor het menselijk welzijn in geen enkel vak aan bod komt. Vanuit mijn ervaring als educatieve natuurgids voor kleuters, lagerschoolkinderen en mensen met dementie, ben ik er van overtuigd dat contact met de natuur wel degelijk belang heeft voor de harmonische ontwikkeling van kinderen, volwassenen, de natuur zelf en dus ook voor de samenleving. Er is een samenhang tussen natuurbeleving en gezondheid, welzijn en sociale veiligheid. Vanuit de verbondenheid met natuur, was ik me als klein meisje reeds bewust van de vergankelijkheid van het leven en groeide er van jongs af aan een spontane interesse voor ouderen. Natuur, kinderen en ouderen – ze vormen een rode draad doorheen mijn leven. Eén van de belangrijke maatschappelijke bekommernissen van de laatste jaren is de vergrijzing van onze samenleving. Huidige generaties zullen langer moeten werken om de zorg van ouderen te kunnen financieren. Dit willen zorgen voor elkaar kan enkel groeien vanuit een diepgaand gevoel van solidariteit. Beleidsmakers brengen het thema van de intergenerationele solidariteit onder de aandacht en denken na over toekomstige beleidssporen om de contactarmoede tussen de generaties op te heffen.

Twee generaties dienden te worden gelinkt en daarom vertrok ik vanuit twee casussen. Enerzijds is er Johanna, een 75-jarige vrouw die wegens een cerebrovasculair accident (beroerte) sinds drie jaar in rust- en verzorgingstehuis Ten Kerselaere verblijft. Zij is rechtzijdig verlamd en noodgedwongen rolstoelgebruikster. Johanna is volledig afhankelijk van de zorg van anderen. Bovendien is zij door het CVA de laatste maanden licht dementerend. Twee jaar geleden is haar echtgenoot in het rusthuis overleden. Als vrouw van de dorpsbakker en een eigen frituur uitbatend, is Johanna altijd een harde werkster geweest met vele sociale contacten, het ganse dorp kende haar. De twee dochters en kleinkinderen hebben duidelijk een goede band met haar. Toch begrijpen zij niet altijd even goed de persoonlijkheidsveranderingen die hun moeder/grootmoeder ondergaat. Zij reageren vaak verdrietig en gefrustreerd. De laatste maanden huilt Johanna veel en zij sluit zich hoe langer hoe meer op in zichzelf. Het lijkt haar niet meer te lukken haar situatie te aanvaarden. De kinderen herkennen in deze sombere, teruggetrokken vrouw hun goedlachse, nuchtere en ruimdenkende moeder niet meer.

En dan heb je Tuur, een jongen van 11 die open en gevoelig in het leven staat. Hij stelt zich veel vragen over de vervuiling van de aarde, over oorlogen, over mensen die honger lijden en ook over zijn grootvader die ziek is en gaat sterven. Tuur volgt les in Triangel, een ervaringsgericht schooltje. Zijn ouders besloten hem vorig jaar van de grote en prestatiegerichte dorpschool naar een meer kindvriendelijk onderwijssysteem te laten overstappen. Tuur voelt zich al lang niet goed in zijn vel, de andere kinderen van de leefgroep ervaren hem als een ‘rare’ en vaak ook als een ‘stoorzender’. Hij neemt amper deel aan groepswerk en kan zich niet goed concentreren bij individueel contractwerk in de klas. De ouders van Tuur zijn nog niet zo lang geleden apart gaan wonen. Na vele jaren van ruzie en onbegrip vonden zij dit uiteindelijk de beste stap. Tuur blijft achter met het gevoel dat zijn mama hem in de steek heeft gelaten en vraagt zich soms af of hij schuld heeft aan dit alles.

Ik stel me de vraag op welke manier we zowel Johanna als Tuur kunnen helpen in hun lijden. Voor mij is het duidelijk dat er bij beide een groot gemis is aan zingeving. Tuur mist bovendien sterke ‘wortels’ doordat hij al zolang angst en onzekerheid ervaart in zijn thuissituatie. Johanna die altijd gewend is geweest om zich in te zetten voor de anderen, voelt zich nutteloos en overbodig. Bestaat er een manier om deze twee gekwetste mensen samen te brengen, hen een vonk in het hart te bezorgen zodat zij terug zin en controle over hun leven krijgen? Kunnen ouderen kinderen wortels geven? Kunnen kinderen ouderen uit hun zorgbehoevende rol halen. En welke rol kan natuur hierbij spelen?

Ik vertrek in deze scriptie vanuit drie invalshoeken: het belang van natuurbeleving voor de mens en de natuur zelf, het verlies van menselijke waardigheid en de angst die hiermee gepaard gaat en als derde invalshoek, het bevorderen van verschillende generaties binnen onze samenleving.

Vanuit elke invalshoek heb ik een veranderingsstrategie naar voor gebracht. Ik beschrijf een natuur-educatieve wandeling voor kinderen van de derde graad, zoals die in het provinciale wandelbos De Averegten al jaren wordt gegeven. Er wordt hierbij rekening gehouden met het ontwikkelingsniveau van kinderen en wat een ‘topervaring’ betekent bij contact met de natuur. Beleving en leren worden aan elkaar gekoppeld, betrokkenheid is het allerbelangrijkste. Voor het verlichten van verlies van menselijke waardigheid en het bieden van groeikansen bij het ouder worden zoals bij Johanna, breng ik een project naar voor waarbij kleuters op regelmatige basis een rusthuis bezoeken. Beide leeftijdsgroepen vinden hier baat bij. Als laatste breng ik verslag van het intergenerationele project ‘Lente en winter in één dag’. Zowel in de lente als in de herfst worden kinderen van de derde graad in contact gebracht met ouderen, soms met dementie. Samen trekken ze naar het bos, de ideale plek om deze sociale interactie te organiseren. Het is een neutrale plek die uitnodigt tot spel, beleving, fantasie en sociale dynamiek. Keer op keer wordt zulke wandeling weer een ontmoeting met een gouden randje. Zowel voor de ouderen als voor de kinderen.

Ik hoop dat ik door het schrijven van deze scriptie een kleine bijdrage heb kunnen leveren aan de samenleving door het belang van natuurbeleving voor de mens, klein en groot, duidelijk te maken. Dat bovendien in een natuurlijke omgeving positieve interacties kunnen ontstaan door ontmoetingen tussen verschillende generaties te stimuleren, is mooi meegenomen. Als generaties elkaar beter leren kennen, ontstaan er nieuwe vormen van zorg dragen voor elkaar. Duurzame solidariteit tussen de generaties is van levensbelang voor de sociale cohesie en de ontwikkeling van de samenleving.

Bibliografie

Literatuurlijst

Figuur 1

(sd). Opgehaald van www.Danstijd.slo.nl.

(2013). Opgehaald van www.learningtroughlandscapes.com.

(2013). Opgehaald van JNM.be - Jeugdbond voor Natuur en Milieu.

(2013). Opgehaald van GoodPlanet Belgium .

(2013). Opgehaald van Aardewerk.be.

Alterra. (2013). Opgehaald van www.wageningenur.nl.

Archer, J. (2001). The nature of Grief. Hove, East Sussex, UK: Brunner-Routledge.

Baetens, M. (2005, augustus). Het nut van het alleen zijn. Opgehaald van Zelfzorg.be.

Barlett, P. (. (2005). Urban Place. Reconnecting with the Natural World. Cambridge (MA): MIT Press.

Baumann, N. &. (2006). Flow motive: Measurement, developmental antecedents and validity.

Becker, H. (1992). Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff.

Bengtson, V., & Roberts, R. (1991). Intergenerational solidarity in aging families: an example of formal theory construction. Journal of Marriage and the Family, 53 , p. 856-870.

Berk, T. v. (2005). Het numineuze. Zoetermeer: Meinema.

Bisschop, M. (2012). Helpen zorgen voor je kleinkinderen. Een gids voor ouders en grootouders. Lannoo.

Blitterswijk van, H. (2006). Alterra-rapport. Begeleidt natuurwerkweken op het Haags Buitencentrum in Wilhelminaoord.: Werkt parttime als onderzoeker bos- en natuurbehher bij onderzoeksinstituut Alterra.

Boeckel, J. v. (sd). Arts-based nature-education. Opgehaald van polarstar@planet.nl.

Boekaerts, M. S. (1995). Leren en instructie. Psychologie van de leerling en het leerproces. Assen: Van Gorcum.

Bögeholz, S. (2006). Nature experience and its importance for environmental knowledge, values and action: recent German empirical contributions. In: Environmental Education Research, VOL. 12 (1), 65-84.

Bogner, F. X. (1998). The influence of short-term outdoor ecology education on long-term variables of environmental perspective. Journal of Environmental Education, 29(4), 17-29.

Born van den, R. (2006). Alterra-rapport. Is onderzoeker en universitair docent bij de afdeling Filosofie en Wetenschapstudies aan de Faculteit Natuurkunde, Wiskunde en Informatica en bij de afdeling Culturele Antropologie aan de Faculteit Sociale Wetenschappen aan de Radboud Universiteit.: Zij doet o.a. onderzoek naar de invloed van jeugdervaringen op de natuurhouding van volwassenen.

Both, K. (2005a). Aarde-kinderen. In: De wereld van het Jonge Kind, jrg. 33, nr.2.

(2006). Adopteer een boom! Met kleuters een boom een jaar rond volgen. In K. Both, De wereld van het jonge kind, jrg. 34, nr.1.

Both, K. (2006). Alterra-rapport, Topervaringen van kinderen met de natuur.

Both, K. (1996). Boeiend en eng: lezen in het boek van de natuur. In: H. van Lierop-Debrauwere/P. Mooren/H. Verschuren (red.), Het paard van Troje. Niet-schoolse teksten in het onderwijs. Den Haag: NBLC-Uitgeverij.

Both, K. (2006a). De Jenaplanschool als ontschoolde school. Omgevingseducatie en de 'grote wereld'. In: Mensenkinderen, januari.

Both, K. (2002, aprilnummer). Het schoolterrein als leerlandschap. De wereld van het jonge kind .

Both, K. (2005c). Kinderen in beweging. In De wereld van het jonge kind (Vol. decembernummer).

Both, K. (2005b). Kinderen lezen het schoolterrein. In: G. Caminada (red.), Beter buiten spelen. Baarn: Bekadidact.

Both, K. (2003a, Januari-nummer). Leerlandschappen om de school: Engelse ervaringen. De wereld van het jonge kind .

Both, K. (2007). Naar een groene pedagogiek.

Both, K. (2003b, juninummer). Naar een leer-leefomgeving. De wereld van het jonge kind .

Both, K. (2006/2007). Natuur als bondgenoot bij zorgverbreding. In : De wereld van het Jonge Kind.

Both, K. T. (1995). Communicatie. Leerplan Wereldoriëntatie Jenaplan. Katern 1. SLO. Enschede.

Bouw, C. &. (2004). Stadskinderen. Verschillende generaties over de dagelijkse strijd om de ruimte. Amsterdam: Aksant.

Braeckmans, L., & Marcoen, A. (1998). Filiale maturiteit. Naar een ontwikkelingspsychologische visie op de relatie tussen volwassen kinderen en hun hulpbehoevende bejaarde ouders. Tijdschrift Gerontologie Geriatrie, 29 , 226-236.

Bruyn, G. d. (2004). De houdingsverandering van kinderen ten opzichte van de natuur, door deelname aan het Bewaarde Land Project. Instituut voor Theoretische Biologie. Leiden: Alterra.

Burgess, J. L. (1988). Exploring environment values through the medium of small groups: 1. Theory and practice. Environment and Planning A. Vol. 20, p. 309-326.

Burke, E. (1757). On the sublime and beautiful. Vol. XXIV, Part 2. The Harvard Classics. . New York: P.F. Collier & Son, 1909-14.

Candaele, A. (2012, december 7 ). Grootouders geven kinderen wortels. De Bond , p. 10.

Cannie L., H. P. (2010). Iemand is niet meer, verlies en rouw binnen Palliatieve Zorg . Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw.

Carson, R. (1984). In The sense of Wonder. New York: Harper Collins.

Chawla. (1992). Children's Place Attachments. In : Place Attachment. New York/London: Plenum Press.

Chawla, L. (. Growing up in an urbanising world. London: Earthscan/unesco.

Chawla, L. (1990). Ecstatic places. In : Children's Environments Quarterly, Vol. 7, nr. 4.

Chawla, L. In the First country of Places, Nature, Poerty and Childhood Memory. Albany: SUNY Press.

Chawla, L. (1999). Life paths into effective environmental action. In : Journal of Environmental Education, Vol. 32, nr.1.

Chawla, L. (1998b). Research methods to investigate significant life experiences: Review and recommendations. In : Environmental Education Review, VOL. 4 (4).

Chawla, L. (2001). Significant Life Experiences Revisited Once Again: response to Vol. 5(4) 'Five Critical Commentaries on Significant Life Experience Research in Environmental Education. In : Environmental Education Review.

Chawla, L. (1998a). Significant Life Experiences Revisited: a review of research on sources of environmental sensitivity. Environmental Educatio, Research 4 (4), pp. 369-382.

Chawla, L. (2005). The Ecology of Environmental Awareness and Action. In : Jensen, B./A. Reid (eds.) Critical International Perspectives on Participation in Environmental and Health Education. Copenhagen: Danish University Press.

Chawla, L. (1986). The ecology of environmental memory. In : Children's Environments Quarterly, Vol. 3, nr. 4.

Claes, E. (2013). Ethische vraagstukken volwassenen en ouderen. Gastdocent HIG.

Clayton, S. S. (2003). Identity and the Natural Environment. The Psychological Significance of Nature. Cambridge (MA): MIT Press.

Cobb, E. (1993). The Ecology of Imagination in Childhood. Dallas: Spring Publications.

Craib, I. (1997). Classical Social Theory: an Introduction to the Thought of Marx, Weber, Durkheim and Simmel. Oxford, New York: Oxford University Press.

Csikszentmihalyi, M. (1975). Beyond boredom and anxiety. San Fransisco: Jossey-Bass.

Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper and Row.

Dahrenhof, R. (1979). Life changes. Londen: University of Chicago Press.

Damsma, S. (2012, september). Allerzielen thuis vieren . Terebinth. Tijdschrift voor Funecaire Cultuur.

De Groot, W. (1999). Van vriend naar vijand naar verslagene en verder: een evolutionair perspectief op de verhouding tussen mens en natuur. [An evolutionary perspective on the relationship between humans and nature]. Nijmegem: The Netherlands: Nijmegem University Press.

De Koker, B., Jacobs, T., & Lodewijckx, E. (2007). Recente ontwikkelingen in gezinnen en families: implicaties voor de ouderenzorg (1975-2005). In Ouderen in Vlaanderen van 1975 tot 2005: een terugblik in de toekomst (p. 31). Antwerpen.

De Mets, J., & Vassart, C. (2008). Een samenleving voor alle seizoenen-Relaties tussen generaties: een uitdaging. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

De Witt, A. (2005). Van vervreemding naar verantwoordelijklheid. Over jongeren & natuur. Den Haag: In opdracht van ministerie Landbouw, Natuur, Visvangst.

Depuydt, A., Deklerck, J., & Deboute, G. (. (2001). 'Verbondenheid' als antwoor op 'de-lin-kwentie'. Leuven/Leusden: Acco.

Diepstraten, I., Ester, P., & Vinken, H. (1998). Mijn generatie. Zelfbeelden, jeugdervaringen en lotgevallen van generaties in de twintigste eeuw. Tilburg: Syntax Publishers.

Dillon, J., & a.o. (2005). Engaging and Learning with the Outdoors. In The Final Report of the Outdoor Classroom in a Rural Context Action Reseach Project. Slough/Bath: National Foundation for Education Research/Centre for Education and the Environment University of Bath.

Duyvendak, J. (2002). Een sociale agenda voor de sociale sector. Tijdschrift voor de Sociale Sector, jrg. 56, nr. 7/8 .

Duyvendak, J., & van der Graaf, P. (2001). Opzoomeren, stille kracht? Een onderzoek naar de kwaliteit van het Opzoomeren in Rotterdam. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.

Dyment, J. (2005). Gaining Ground: The power and potential of school ground greening in the Toronto District School Board. Toronto: Evergreen.

Egan, K. (1988). Romantic Understanding. London/New York: Routledge.

Enklaar, J. (2009). Trouw, rituele knutselarij bij de uitvaart.

Ewert, A. (1986). Fear and anxiety in environmental education programs. In Journal of Environmental Education, Vol. 18 (1).

Ewert, A. P. (2005). Early-life outdoor experiences and an individual's environmental attitudes. Leisure Sciences 27; 225-239.

Faber Taylor, A., & Kuo, F. (2006). Is contact with nature important for healthy child development? State of the evidence. In : Spencer, Chr./M. Blades (eds.) Children and their Environments. Cambridge: Cambridge University Press.

Fortuin, K. (1999). Bijsturen waar de dingen niet vanzelf gebeuren. Sociale structuurversterking. Tijdschrift voor de Sociale Sector, jrg. 53; nr. 1/2 .

Gebhard, U. (2003). Kind und Natur. Die Bedeutung der Natur für die Psychische Entwicklung. Opladen: Westdeutscher Verlag.

Gibson, J. (1979). The ecological approach to perception. Boston: Houghton Mifflin.

Haar, A. t. (2009). Het nieuwe rouwen. Groepen , 4, p. 24-31.

Hansen, K. (2012). Rituelen rond de dood. (Inspectie en Begeleiding Rooms-Katholieke Godsdienst ) Opgehaald van www.rkg.be.

Hart, O. v. (1984). Rituelen in de psychotherapie: Overgang en bestendiging. Deventer: Van Loghum Slaterus.

Hay, D., & Nye, R. (1998). The Spirit of the Child. In : Mensenkinderen, jrg. 17, nr. 4 .

Herlofson, K., & Hagestad, G. (2001). Challenges in moving from macro to micro: Population and family structures in ageing societies. In Demographic Research, 24 (10) (pp. 337-370).

Hest, F. v. (2007). Meertalige groepstherapie met tolken deel 1. Groepen, 2, (pp. p. 9-23).

Heylen, L., & Mortelmans, D. (2012). Oude wijn in nieuwe generaties. De mens nu Magazine Dossier , p. 2-5.

Heylen, M. J. (2005). Het contextuele denken. Een methodieontwikkeling voor het het welzijnswerk. Leuven: Acco.

Horst Ter, W. (1978). Natuur en kind. Ideeën voor een 'groen omgeving'. De Haag: Omniboek.

Igel, C. .., & Szydlik, M. (2011). Grandchild care and welfare state arrangement in Europe. Journal of European Social Policy, 21 (10) , 210-234.

Joye, Y. (2007). A tentative argument for the inclusion of nature-based forms in architecture. Gent: Universiteit.

Kahn, P. (2001). The Human Relationship with Nature. Development and Culture. Cambridge (MA): MIT Press.

Kahn, P., & Kellert, S. (2002). Children and Nature. Psychological, Sociocultural and Evolutionary Investigations. Cambridge (MA): MIT Press.

Kant, I. (1790). The critique of judgment. Trans. Werner S. Pluhar. Indianapolis: Hackett, 1987.

Kaplan, K. e. (1989). The Experience of Nature. A psychological perspective. Cambridge.

Keirse, M. (2012, december 7). Grootouders geven kinderen wortels. (A. Candaele, Red.) De Bond , p. 10.

Kelchtermans, G. (1994). De professionele ontwikkeling van leerkrachten basisonderwijs vanuit het biografisch perspectief. Leuven: Universitaire Pers.

Kelchtermans, G. (2001). Reflectief ervaringsleren voor leerkrachten. Deurne: Wolters Plantyn.

Kellert. (2002). Kahn/Kellert.

Kellert, S. (1996 & 2002). Experiencing Nature: Affective, Cognitive and Evaluative Development in Children. In: Kahn, Jr. P.H. & Kellert, S.R. (Eds.). Children and Nature. Psychological, Sociocultural and Evolutionary Envestigations, chapter 5, pp. 117-151.

Keyl, F. e. (2004). De remediërende functie van de rijke leeromgeving in en om de school.

Kirkby, M. Nature as Refuge. In Children's Environments Quarterly, Vol 6, nr.1.

Kuhl, J. (2000). A functional-design approach to motivation and volition: The dynamics of personality systems interactions. . New York: Academic Press.

Kuo, F., & Sullivan, W. (2001). Agression and Violance in the Inner City.

Laevers, F. (1990). Ervaringsgericht werken in de basisschool. Leuven: Centrum Ervarings Gericht Onderwijs, Katholieke Universiteit.

Lear, L. (1998). Rachel Carson. Witness for life. New York: Allen Lane.

Leroy, B. (2012-13). Gezin, zorg en welzijn: Systeemtherapie.

Lewis, C. (1990). Gardening as Healing Process. Cambridge (MA): MIT Press.

Louv, R. (2007). Het laatste kind in het bos. Utrecht: Jan Van Arkel.

Lucassen en Lucassen, L. e. (2011). Winnaars en verliezers, een nuchtere balans van vijfhonderd jaar immigratie. Amsterdam: Prometheus.

Mannion, G. (2005). Borderland voices and practices:The ambiguity of children's participation in school grounds greening. : Canadian Journal of Environmental Education, Vol. 10 .

Marcoen, A., Grommen, R., & Van Ranst, N. (2006). Als de schaduwen langer worden. Leuven: LannooCampus.

Margadant - van Arcken, M. (1990). Groen verschiet. Natuurbeleving en natuuronderwijs bij acht- tot twaalfjarige kinderen. Den Haag: SDU.

Margadant - van Arcken, M., & van Kempen, M. (1991). Natuur in kinderhanden. Bevordering en integratie van natuurbeleving in het basisonderwijs. Enschede: SLO.

Maslow, A. H. (1970). Religions, Values, and Peak-Experiences: The Viking Press. Published by Penguin Books Limited.

Mayhew, L. (1971). Society, Institutions and Activity. In In Introduction to Modern Societies. Systems of Solidarity (pp. 67-93). Glenview Illinois: Scott, Foresman and Company.

Mc Ewan, H., & Egan, K. (1995). Narrative in teaching, learning and research. New York/London: Teachers College Press.

McNight, J., & Kretzmannn, J. (2002). Van binnenuit. De officiële ABCD-introductie. Tijdschrift voor de Sociale Sector, jrg. 56, nr. 3 .

Mercken, C. (1998). Karweiteam. Evaluatieverslag. Utrecht: NIZW.

Meurs, P. (2013). Ontwikkelingspsychologie. Docent HIG.

Monroe, M. (2003). Two Avenues for Encouraging Conservation Behaviors. In : Human Ecology Review, Vol. 10, nr. 2.

Montaigne, M. d. (1533-1592). Essais.

Mortelmans, D., Pasteels, I., Bracke, P., Matthijs, K., Van Bavel, J., & Van Peer, C. (2011). Scheiding in Vlaanderen . Leuven/Den Haag: Acco.

Myers, O., & Saunders, C. (2002). Animals as Links Toward Developing Caring Relationships with the Natural World. In : Kahn/Kellert (eds).

Nabhan, G., & Trimble, S. (1994). The Geography of Childhood. Why Children Need Wild Places. Boston: Beacon Press.

Nilsson, K. (2011). Forest, Trees and Human Health. New York, Dordrecht, Heidelberg, London: Springer.

Öhman, A. &. (2001). Fears, phobias, and preparedness: Toward an evolved module of fear and learning. Psychological Review, 108, 483-522.

Olds, A. (1989). Nature as Healer. In Children's Environments Quarterly, vol 6, nr. 1.

Palmberg, I., & Kurku, J. (2000). Outdoor activities as a basis for environmental responsibility. In : Journal of Environmental Education, 31 (4).

Palmer, J. (1998). Environmental education for the 21st century: Theory, practice, progress and promise. London/New York: Routledge.

Peacock, A. (2006). Changing minds. The last impact of school trips. National Trust,. Opgehaald van http://www.nationaltrust.org.uk/main/w-schools-guardianships-changing_m… (accessed 29 July 2006).

Penninx, K. (2003). De stad van alle leeftijden. Utrecht: NIZW Uitgeverij.

Poldermans, M. (2008). Wie dan leeft, wie dan zorgt? Delft: Eburon Academic Publishers.

Putnam, R. (2000). Bowling alone. The collapse and revival of American community. New York: Simon and Schluster.

Rickinson, M. a. (2004). A Review of Research on Outdoor Learning. Field Studies Council.

Ruimte voor rituelen. (sd). Opgehaald van www.ruimtevoorrituelen.be.

Schreier, H. (1991). Sleutelervaringen in de wereldoriëntaties. In: Mensenkinderen, mei .

Schwartz, B. (1967). The Social Psychology of the Gift. In American journal of Sociology, 73 (1) (pp. 1-11).

Sebba, R. (1991). The Landscapes of Childhood. The reflection of Childhood's Environment in Adult memories and in Children's Attitudes. Environment and Behavior, Vol. 23, No. 4 pp. 395-422.

Seniorennet.be. (sd). (Dé startpagina van de actieve 50-plusser) Opgehaald van www.seniorennet.be.

Shepard, P. (1992). Nature and Madness. San Francisco: Sierra Club.

Simmel, G. (1971). Georg Simmel on Individuality and Social Forms Selected Writings. Chicago: The University of Chicago Press.

Simmel, G. (1908). Soziologie: Untersuchungen ueber die Formen der Vergesellschaftung. Leipzig: Verlag von Duncker und Humblot.

Slingaer, G. (2010). Gezinsbegeleiding: het kleine broertje van de gezinstherapie of toch niet?

Sobel, D. (2002). Children's Special Places. Exploring the role of forts, dens and bush houses in middle childhood. Detroit: Wayne State University Press.

Soyez, V. (2008). Contextgerichte hulpverlening, een theoretisch kader.

Springzaad. (sd). Opgehaald van www.Springzaad.be.

Spruijt, A., & Hofmeester, R. (1993). Natuur en steen om je heen. Amsterdam: Amsterdams Natuur- en Milieu- Educatie Centrum.

Stoffels Ilse, e. (2012). Provinciaal Groendomein De Averegten. Hallaar, Heist op den Berg: www.averegten.be.

Storr, A. (2002). De kracht van het alleen zijn. Contact.

Tanner, R. (1980). Significant Life Experiences: A New research Area in Environmental Education. Journal of environmental education 11 (4), pp. 20-24.

Ter Horst, W. (1994). Het herstel van het gewone leven. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Ter Horst, W. (1978). Natuur en kind. Ideeën voor een 'groene' opvoeding. Den Haag: Omniboek.

Titman, W. (1994). Special places, special people. The hidden curriculum of school grounds. Winchester/Godalming: Learning through Landscapes/WWF-UK.

Unterbrunner, U., & Umweltbildung, F. (2005). Natur Erleven. Neues aus Forschung und Praxis zur Naturerfahrung. Innsbrück/Wien/Bozen: Studien Verlag.

van den Berg, A. &. (2004). Angst voor de natuur: Een theoretische en empirische verkenning. Landschap, 3, 137-145.

van den Berg, A. &. (2005). Fear versus fascination: An exploration of emotional responses to natural threats. Journal of Environmental Psychology, 25 (3), 261-272.

van den Berg, A. (2012). Natuur als therapie bij ADHD. Alterra.

van den Berg, A. (2008). Natuurvoormensen. Opgehaald van Natuurvoormensen.

Van den Born, R. &.

Van den Born, R. (2006). Implicit Philosophy: Images of the relationship between humans and nature in the Dutch population. In: Van den Born, R.J.G., Lenders, R.H.J., de Groot, W.T. (Eds.).

Van den Born, R. L. (2001). The New Biophilia: An exploration of visions of nature in Western countries. Environmental Conservation 28 (1), p.65-75.

van der Lans, J. (1999). Reizen door ervaringsruimte. Naar een nieuw jeugdbeleid. Tijdschrift voor de Sociale Sector, jrg. 53, nr. 3 .

van Dijk, T., Flight, S., & e.a. (2000). Voor het beleid achter de cijfers. De uitkomsten van de GSB-monitor veiligheid en leefbaarheid nader geanalyseerd. Hilversum: Intomart.

van Ewijk, H. (2001b). Op weg naar een wijkstelsel. Tijdschrift voor de Sociale Sector, jrg. 55, nr. 5 .

Van Faassen, H. (1991). Nieuwsgierig naar onze natuur. Werken met gedichten in het natuuronderwijs. Amsterdam: Stichting Kunstzinnige Vorming Amsterdam.

van Steensel, K. (2000). Internetgeneratie. De broncode ontcijferd. Den Haag: Stichting Maatschappij en Ondernemen.

Venbrux, M. H. (2008). Rituele creativiteit. Actuele veranderingen in de uitvaart- en rouwcultuur in Nederland. Zoetermeer: Meinema.

Verboom, J. e. (2006). Alterra-rapport.

Verheij, C. (2003). De boerderij als klaslokaal. In: Educare, 2003/1 en Mensenkinderen: november .

Verhoeven, C. (1967). Inleiding tot de verwondering. Bilthoven: Ambo.

Visions of Nature, A scientific exploration of people's implicit philosophies regarding nature in Germany, the Netherlands and the United Kingdom. Berlin: Lit-Verlag.

Vormingplus. (2012). Studiedag 'Jonge sla in de rusthuistuin'. Leaderproject 'Natuurbeleving met ouderen. Herinneringen aan leven op het platteland'. Ronse.

Walker, A. (1993). Age and Attitudes. Main Results from a Eurobarometer Survey. Brussel: Europese Commissie.

Wells, N. &. (2006). Nature and the Life Course: pathways from childhood nature experiences to adult environmentalism. In: Children Youth and Environments 16 (1) .

Wouters, C. (2013). 'Ik rouw' en 'wij rouwen': het verband tussen samen en alleen. Blind .

Zeyden A., v. d. (2012, september). Een traditie in verandering . Terebinth. Tijdschrift voor Funecaire Cultuur.

Zoest, A. v. (1978). Semiotiek. Over tekens, hoe ze werken en wat wij ermee doen. Baarn: Ambo.