De psychopaat in politieverhoor: cues en strategiën

Frederik

Braeckman

De psychopaat in de verhoorkamer: een uitdaging voor verhoorders

Psychopaat is een woord dat al te vaak in het rond wordt gegooid bij het ontdekken van gruwelijke misdaden of wanneer een dader 'niet goed in zijn hoofd' lijkt te zijn. Iedereen lijkt er spontaan van uit te gaan dat psychopaten gevaarlijk zijn. Maar wat is een psychopaat nu eigenlijk? Elk van ons kan met gemak enkele namen noemen van misdadigers die volgens hem of haar onder deze noemer vallen. Soms beperkt men zich tot fictieve personages uit Hollywood films zoals Hannibal Lecter uit de film “Silence of the lambs”. Anderen zijn bekend met de Amerikaanse 'monsters' zoals de seriemoordenaar Ted Bundy. Nog anderen zoeken het dichter bij huis en vermelden namen als Marc Dutroux, Els Clottemans of Ronald Janssen. Als we echter de vraag stellen: wat is een psychopaat? Wat maakt iemand een psychopaat? Hoe kunnen we ze herkennen? Dan moeten de meeste mensen het antwoord schuldig blijven. De reden hiervoor is voornamelijk dat de term te vaak en te los gehanteerd wordt. In de media vormt dit niet zo een probleem, hun doel is immers vooral sensatie te wekken. In de vakgebieden van de psychologie, de geneeskunde, de criminologie, het recht, ... is dit wel even anders. Daar kan een stempel van psychopathie een fundamenteel verschil maken. In de psychologie zal het gevolgen hebben op het uitwerken van een therapie, in het recht zal het invloed hebben op de strafmaat en de vraag rond toerekeningsvatbaarheid, etc. Naast deze academische velden besloot ik de focus te leggen op politiediensten. Gezien de prevalentie van psychopaten in de samenleving (+- 1%), hun voorliefde voor criminaliteit, de eerstelijnsfunctie van de politie en de manier waarop psychopaten zichzelf uit de gevangenis weten te houden redeneerde ik dat politiemensen zelfs bij uitstek het meest met psychopaten in contact zouden komen. In het laatste jaar van mijn opleiding deed ik mijn stage bij de Federale Gerechtelijke Politie van Gent. In samenwerking met de rechercheurs daar ging ik op zoek naar het belang van het concept psychopathie in hun dagdagelijkse taken en vooral in het verhoor. Het politieverhoor is immers een basistaak van politiemensen op verschillende niveaus. Ik bekeek in mijn masterproef twee onderzoeksvragen. Als eerste wou ik een duidelijk overzicht maken rond wat psychopathie is. Een overzicht dat voldoende wetenschappelijk onderbouwd was maar toegankelijk bleef voor lezers buiten het vakgebied. Ik bespreek er onder meer de geschiedenis van het begrip, het meten van psychopathie, de validiteit ervan, hoe vaak het voorkomt, de link met criminaliteit en de differentiaaldiagnostiek (i.e. met welke andere stoornissen gaat het vaak samen). Vervolgens wou ik nagaan in welke zin psychopaten in een politieverhoor herkend kunnen worden en bovenal wat de juiste manier was om met deze groep verdachten om te gaan. Het resultaat is een op maat gemaakte kennismaking met het construct psychopathie en een uitgebreide bespreking van de psychopaat in het politieverhoor. Om psychopaten te herkennen in het verhoor beschouwde ik twee invalshoeken: een studie van het delict en zijn omstandigheden (externe kenmerken) en een studie van de voorgeschiedenis van de verdachte (interne kenmerken). Uit de externe kenmerken kunnen we opmaken of het delict door een psychopate dader werd gepleegd. Voor deze kenmerken gaan we vooral kijken naar het delict en de plaats-delict. Ik overloop de verschillende delicten waar psychopaten zich gewoonlijk aan bezondigen en overloop enkele indicaties op de plaats-delict waarvan we kunnen afleiden dat we mogelijks met een psychopaat te maken hebben. Via de interne kenmerken kunnen we uitmaken of de persoon waarmee we te maken krijgen in het verhoor mogelijks psychopaat is. De grootste bronnen van informatie hier zijn de criminele voorgeschiedenis en de algemene levensgeschiedenis. Dit alles vormt echter slechts een hypothese om onderzoeksdaden en verhoortechnieken te bepalen. Een politieverhoor is eenvoudigweg een te vroeg stadium om een verdachte klinisch te diagnosticeren met psychopathie. Dit is ook nooit de bedoeling geweest van de masterproef. Naast de detectie van psychopate trekken nam ik ook het verdere verloop onder de loep en aan de hand van de meest belangrijke psychopate kenmerken geef ik een bespreking van het verloop van een verhoor met dit type verdachten. Na een algemeen kort overzicht van hoe men een verhoor aanpakt in ons land volgt een vrij technisch psychologisch stuk over de psycho-dynamische overdracht tussen verhoorder en verdachte. Hoewel dit deel vrij technisch is vormt het een comprehensieve manier om de interpersoonlijke dynamiek in het verhoor te bestuderen. Als laatste bespreek ik aan de hand van enkele typerende persoonlijkheidstrekken en begeleidend casusmateriaal het eigenlijke verloop van het verhoor. Zoals ik in de masterproef meermaals beklemtoon is het veel interessanter om tijdens het verhoor in te spelen op de psychopate trekken op zich dan de vermoedde persoonlijkheidsstoornis in zijn geheel. Zo bespreek ik aan de hand van een casusvoorbeeld het aspect grandiositeit/narcisme. Dit is een zeer typerend kenmerk voor psychopaten maar niet elke verdachte met deze karaktertrek is automatisch psychopaat. Als men een verdachte verkeerdelijk bestempeld als psychopaat (bvb. Achteraf wordt deze hypothese weerlegt door een grondig klinisch onderzoek) maar men heeft enkel de herkende psychopate trekken in rekening gebracht in het verhoor dan is er niets verloren. De persoonlijkheidstrekken vormen de bouwstenen van de persoonlijkheid en zijn dus veel interessantere focuspunten daar persoonlijkheidsconstructies in hun geheel. Dit is slechts een kort voorbeeld van wat men kan verwachten in de volledige tekst. Een volledige weergave is onmogelijk samen te vatten in dit korte artikel. Met deze masterproef wou ik vooral ook een brug slaan om de kloof te dichten tussen politiediensten en de academische wereld. Aan beide kanten staan enthousiaste, professionele mensen die bereid zijn samen te werken om de uitvoering van hun kerntaken te bevorderen. We kunnen er immers niet om heen dat wetenschappelijk onderzoek nood heeft aan een praktisch veld waar onderzoek kan verricht worden en tegelijkertijd weten we dat de resultaten van dit onderzoek het werk van politiemensen kunnen optimaliseren en verrijken. Dit is meteen ook wat deze masterproef zo uniek maakt: de hechte samenwerking tussen academische wereld en politie. Elke theoretische stelling die in de masterproef vervat zit heb ik kunnen toetsen in de praktijk. Deze masterproef tracht diepgang te leveren zonder onleesbaar te worden en wetenschappelijk te blijven zonder aan toegankelijkheid in te boeten. Of men nu op zoek is naar een degelijke eerste kennismaking of eerder een grondige bespreking van het verhoor van psychopaten. Deze masterproef werd geschreven voor beide doeleinden.

Bibliografie

American psychiatric association (2000) Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR. Washington, DC: American psychiatric association.
Babiak, P. (2000) Psychopathic manipulation at work. In Gacono, C.B. (Eds.) The clinical and forensic assessment of psychopathy: a practitioner's guide. New Jersey: Erlbaum
Beven, J.P., O'Brien-Malone, A., & Hall, G. (2004) Using the interpersonal reactivity index to assess empathy in violent offenders. International Journal of Forensic Psychology, 1(2), .
Blackburn, R. (1988) On moral judgements and personality disorders. The myth of psychopathic personality revisited. The British Journal of Psychiatry, 153, 505-512.
Blackburn, R. (1993) The psychology of criminal conduct: theory, research and practice. Chichester: Wiley.
Blair, J., Mitchell, D., & Blair, K. (2005) The psychopath. Emotion and the brain. London: Blackwell.
Bockstaele, M. (2008) Handboek verhoren 1. Antwerpen: Maklu.
Brantley, P.J., & Sutker, P.B. (1984) Antisocial behaviour disorders.. In H.E. Adams, & P.B. Sutker (Eds.) Comprehensive handbook of psychopathology. New York: Plenum
Cleckley, H. (1976) The Mask of Sanity. Saint Louis: The C.V. Mosby Company.
Coid, J., Yang, M., Ullrich, S., Roberts, A., Moran, P., Bebbington, P., Brugha, T., Jenkins, R., Farell, M., Lewis, G., Singleton, N., & Hare, R.D. (2009) Psychopathy among prisoners in England and Wales. International journal of law and psychiatry, , 134-141.
Coid, J.W. (1992) DSM-III diagnosis in criminal psychopaths: a way forward. Criminal behaviour and mental health, 2, 78-94.
Cooke, D.J. (2005) Psychopathic disturbance in the Scottish prison populations: cross cultural generalizability of the Hare psychopathy checklist. Psychology, crime and law, , 101-118.
Cooke, D.J., & Michie, C. (2001) Refining the construct of psychopathy: towards a hierarchical model. Psychological Assessment, 13, 171-188.
Cooke, D.J., Michie, C.,& Hart, S.D. (2007) Facets of clinical psychopathy: towards clearer measurement. In Patrick, C.J. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: Guilford press
Cornell, D.G., Warren, J., Hawk, G., Stafford, E., Oram, G., & Pine, D. (1996) Psychopathy in instrumental and reactive violent offenders. Journal of consulting and clinical psychology, , 783-790.
Davis, M.H. (1983) Measuring individual differences in empathy: Evidence for a multidimensional approach. Journal of Personality and Social Psychology, , 113-126.
Davis, M.H. (1980) A multidimensional approach to individual differences in empathy. JSAS Catalog of selected documents in psychology, 10, 85.
Decuyper, M., De Fruyt, F., & Buschman, J. (2008) A five-factor model perspective on psychopathy and comorbid Axis-II disorders in a forensic–psychiatric sample. International Journal of Law and Psychiatry, 5, 394-406 .
Ekman, P. (2009) Telling Lies. London, UK: Norton.
Feshbach, N.D. & Feshbach, S. (1969) The relationship between empathy and aggression in two age groups. Developmental psychology, 1(2), .
Fowles, D.C., & Dindo, L. (2007). A dual-deficit model of psychopathy. In Christopher, J.P. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: Guilford press
French, J., & Raven, B. (1959) The bases of social power. In Cartwright, D. (Eds.) Studies in social power. Ann Arbor: University Michigan Press
Frick, P.J., & Hare, R.D. (2001) Antisocial Process Screening Device. Toronto, ON: Multi-Health Systems.
Grann, M. (2000) The PCL-R and gender. European journal of psychological assessment, , 147-149.
Haapasalo, J. (1994) Types of Offense Among the cleckley psychopaths. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 38(1), .
Häkkänen-Nyholm, H., & Hare, R.D. (2009) Psychopathy Homicide, and the courts: working the system. Criminal justice and behavior, 36 (8), 761-777.
Hare, R.D. (1993) Without conscience. London: Guilford press.
Hare, R.D. (1991) Psychopathy Checklist-Revised (PCL-R). Toronto, ON: Multi-health systems.
Hare, R.D. (2003) Hare Psychopathy Checklist-Revised (PCL-R): 2nd Edition. New York: Multi-health systems.
Hare, R.D. (1998). Psychopaths and their nature: implications for the mental and criminal justice systems. In (Eds.) Psychopathy: antisocial, criminal, and violent behavior. London: The Guildford Press
Hare, R.D. (1996) Psychopathy: A clinical construct whose time has come. Criminal Justice and Behavior, 23, 25-54.
Hare, R.D., & Hervé, H. (1999) The Hare P-scan: Research Version. Toronto: Multi-Health systems.
Hare, R.D., & Neumann, C.S. (2009) Psychopathy: assessment and forensic implications. The canadian journal of psychiatry, 12, 791-802.
Hare, R.D., Forth A.E., & Hart S.D. (1989) The psychopath as prototype for pathological lying and deception. In Yuille, J.C. (Eds.) Credibility Assessment. Dordrecht, NL: Kluwer Academic Publishing
Hare, R.D., Harpur, T.J., Hakstian, A.R., Forth, A.E., Hart, S.D., & Newman, J.P. (1990) The Revised Psychopathy Checklist: Reliability and factor structure. Psychological Assessment, 2, 338-341.
Hare, R.D., McPherson, L.M., & Forth, A.E. (1988) Male Psychopaths and Their Criminal Careers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56(5), .
Harpur, T.J., Hakstian, A.R., & Hare, R.D. (1988) Factor structure of the psychopahty checklist. Journal of Consulting and Clinical Psycholgy, 56, 741-747.
Harris, G.T., Rice, M.E., & Camilleri, J.A. (2004) Applying a forensic actuarial instrument (the violence risk appraisal guide) to non-forensic patients. Journal of interpersonal violence, 19, 1063-1074.
Harris, G.T., Skilling, T.A., & Rice, M.E. (2001) The construct of psychopathy. In Tonry, M., & Morris, N. (Eds.) Crime and Justice: An annual review of research. Chicago: University of Chicago press
Hart, S.D. (1998) Psychopathy and risk for violence. In D.J. Cooke, A.E. Forth, & R.D. Hare (Eds.) Psychopathy: theory, research and implications for society. Dordrecht: Kluwer
Hart, S.D., & Hare, R.D. (1997) Psychopathy: assessment and association with criminal behavior. In Stoff, D., Breiling, J., & Maser,J.D. (Eds.) Handbook of antisocial behavior. New York: Wiley
Hellebuyck, H. (2004) De aangestelde deskundige-psychiater en het moraliteitsonderzoek. In Bockstaele, M. (Eds.) Moraliteitsverslagen in assissenzaken. Brussel: Politeia
Helseth, S. (2007) The effectiveness of interrogations on psychopaths. WSU Psychology Student Journal, , 1-8.
Inbau, Fred E., Reid, John E., Buckley, Joseph P., & Jayne, Brian C. (2001) Criminal interrogation and confession. Gaithesburg: .
Jackson, R., & Richards, H. (2007) Psychopathy in women. In Hervé, H., & Yuille, J.C. (Eds.) The psychopath: theory, research, and practice. London: Routledge
Jackson, R.L., Rogers, R., Neumann, C.S., & Lambert, P.L. (2002) Psychopathy in female offenders: an investigation of its underlying dimensions. Criminal justice and behavior, , 692-704.
Johns, J.H., & Quay, H.C. (1962) The effect of social reward on social conditioning in psychopathic and neurotic military offenders. Journal of Consulting Psychology, 26, 217-220.
Kernberg, O.F. (1998). pathological narcissism and narcissistic personality disorder: theoretical background and diagnostic classification. In Ronningstam, E.F. (Eds.) Disorders of narcissism. Diagnostic, clinical and empirical implications. Washington D.C.: American psychiatric press
Klaver, J.R., Lee, Z., & Hart, S.D. (2007) Psychopathy and nonverbal indicators of deception in offenders. Law & Human Behavior, 31, 337-351.
Knight, R.A., & Guay, J.P. (2006) The role of psychopathy in sexual coercion against women. In Patrick, C.J. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: Guilford press
Kosson, D.S., Forth, A.E., Steuerwald, B.L., & Kirkhart, K.J. (1997) A new method for assessing the interpersonal behaviour op psychopathic individuals: preliminary validation studies.. Psychological Assessment, 9(2), 89-101.
Lee, Z., Klaver, J.R., & Hart, S.D. (2008) Psychopathy and verbal indicators of deception in offenders. Psychology, crime & law, 14 (1), 73-84.
Lilienfeld, S.O. (1994) Conceptual problems in the assessment of psychopathy . Clinical Psychology Review, 14(1), 17-38.
Livesley, W.J., Jang, K.L., & Vernon, P.A. (1998) Phenotypic and genetic structure of traits delineating personality disorder. Archives of general psychiatry, , 941-948.
Logan, M., & Hare, R.D. (2008) Criminal psychopathy: an introduction for police. In M. St-Yves & M. Tanguay (Eds.) Psychology of Criminal Investigations: the search for truth. Cowansville, Quebec: Editionsyvonblais
Louth, S.M., Hare, R.D., & Linden, W. (1998) Psychopathy and alexithymia in female offenders.. Canadian journal of behavioural science, , 91-98.
Lykken, D.T. (2007). Psychopathic personality: the scope of the problem. In Patrick, C.J. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: Guilford Press
Meloy, J.R. (2001) Introduction to Section II. In Meloy, J.R. (Eds.) The Mark Of Cain: psychoanalytic insight and the psychopath. New Jersey: The Analytic Press
Millon, T., Simonsen, E., Birket-Smith, M., & Davis, R.D. (Eds.) (1998) Psychopathy: antisocial, criminal, and violent behavior. New York: The Guildford Press.
Mineka, S., Watson, D., & Clark, L.E.A. (1998) comorbidity of anxiety and unipolar mood disorders. Annual review of psychology, , 377-412.
Molto, J., Poy, R., & Torrubia, R. (2000) Standardization of the Hare Psychopathy Checklist-Revised in a Spanish Prison Sample. Journal of personality disorders, 14(1), 84-96.
O'Toole, M.E. (2007) Psychopathy as a Behavior Classification System for Violent and Serial Crime Scenes. In Hervé, H., & Yuille, J.C. (Eds.) The Psychopath: Theory, Research, and Practice. New York: Routledge
Parker, J., Sitarenios, G. & Hare, R.D. (2003) Large sample multi-group factor analusys of the Hare psychopathy checklist revised (PCL-R). Manuscript submitted for publication, , .
Patrick, C.J., & Iacono, W.G. (1989) Psychopathy, threat, and polygraph test accuracy. Journal of applied psychology, 74, 347–355.
Perri, F.S. (2011). The flawed interview of a psychopathic killer: what went wrong?. In (Eds.) . : John Wiley & Sons, Ltd.
Pham, TH, Chevrier, I., Nioche, A., Ducro, C., & Réveillère, C. (2005) Psychopathy, risk assessment and rehabilitaiton. Annales Médico Psychologiques, 163, 878-881.
Pham, TH, Ducro, C., Marghem, B., & Réveillére, C. (2005) Prediction of recidivism among prison inmates and forensic patients in Belgium. Annales Médico Psychologiques, 163, 842-845.
Plasschaert, K. (2010) Ariadne #4 Verdacht overlijden. Brussel: Politeia.
Porter, S., & Porter, S. (2007) Psychopathy and violent crime. In Hervé, H., & Yuille, J.C. (Eds.) The psychopath: theory, research and practice. New Jersey: Lawrence Erlbaum associates
Porter, S., & Woodworth, M. (2006) Psychopathy and agression. In Patrick, C.J. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: Guilford press
Quayle, J. (2008) Interviewing a psychopathic suspect. Journal of investigative psychology and offender profiling, 5, 79-91.
Quinsey, V.L., Rice, M.E., & Harris, G.T. (1995) Actuarial prediction of sexual recidivism. Journal of interpersonal violence, 10, 85-105.
Raskin, D.C. ,& Hare, R.D. (1978) Psychopathy and detection of deception in a prison population. Psychophysiology, 15, 126–36.
Ressler, R., & Shachtman, T. (1992) Whoever fights monsters. New York: St. Martins Press.
Rice, M.E., Harris, G.T., & Quinsey, V.L. (1990) A follow-up of rapists assessed in a maximum-security psychiatric facility. Journal of interpersonal violence, 5, 435-448.
Rutherford, M.J., Cacciola, J.S., Alterman, A.I., & McKay, J.R. (1996) Reliability and validity of the revised psychopathy checklist in women methadone patients. Assessment, , 43-54.
Salekin, R.T., Rogers, R., & Sewell, K.W. (1997) construct valitidty in a female offender sample: a multitrait-multimethod evaluation. Journal of abnormal psychology, , 576-585.
Singer, M.S. and Singer, A.E. (1985) The Effect of Police Uniform in Interpersonal Perception. Journal of Psychology, 119(2), 157-161.
Smith, S.S., & Newman, J.P. (1990) Alcohol and drug abuse-dependence disorders in psychopathic and non-psychopathic criminal offenders. Journal of abnormal psychology, , 430-439.
Turvey, B.E. (2002). Organized v. disorganized - a false dichotomy. In (Eds.) Criminal Profiling: an introduction to behavioural evidence analysis. London: Elsevier Academic Press
Van Moffaert, M. (2002) Detectie van psychopathie bij verdachten: (on)mogelijk?. In Bockstaele, M. (Eds.) Politieverhoor en personality-profiling. Brussel: Politeia
Verschuere, B. (2005) Deception, the polygraph, and psychopathy : the role of orienting in the concealed information test. : ongepubliceerd doctoraatsproefschrift aan de faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen van de universiteit Gent..
Vitale, J.E., & Newman, J.P. (2001a) Using the psychopathy checklist-revised with female samples: reliability, validity, and implications for clinical utility. Clinical psychology: science and practice, , 117-132.
Vrij, A. (2008). Lie detection without using specialised tools. In (Eds.) Detecting lies and deceit: pitfalls and opportunities. Chichester UK: Wiley & sons
Vrij, A. & Foppes, J.H. (1996) Kun je zien wanneer iemand liegt?. Tijdschrift voor de politie, 5, 16-20.
Vrij, Aldert (1998) een handleiding voor het ontmaskeren van leugenaars. In (Eds.) De psychologie van de leugenaar. : Harcourt
Weaver, C.M., Meyer,R.G., Van Nort, J.J.,& Tristan, L. (2006) Two-, three-, and four-factor PCL-R Models in applied sex offender risk assessments. Assessment, 2, .
Werlinder, H. (1978) Psychopathy: a history of the concept. Analysis of the origin and development of a family of concepts in psychopathology. Stockholm(Sweden): Almqvist & Wiksell.
Widiger, T.A. (2007). Psychopathy and DSM-IV Psychopathology. In Patrick, C.J. (Eds.) Handbook of psychopathy. London: The guildford press
Widiger, T.A., & Frances, A. (1985) interviews and inventories for the measurement of personality disorcers. Clinical psychology review, , 47-75.
Widiger, T.A., Cadoret, R., Hare, R., Robins, L., Rutherford, M., Zanarini, M., Alterman, A., Apple, M., Corbitt, E., Forth, A., Hart, S., Kultermann, E., Woody, G., & Frances, A. (1996) DSM-IVAntisocial Personality Disorder Field Trial. Journal of Abnormal Psychology, 1, 3-16.
Widiger, T.A.,& Lynam, D.R. (1998) Psychopathy and the five-factormodel of personality. In Millon, T., Simonsen, E., Birket-Smith, M., &Davis, R.D. (Eds.) Psychopathy: Antisocial, criminal, and violent behaviors. New York: Guilford
Williamson, S.E., Hare, R.D., & Wong, S. (1987) Violence: criminal psychopaths and their victims. Canadian journal of behavioral science, , 454-462.
Wilson, J.Q., & Herrnstein, R.J. (1985) Crime and human nature. New York: Simon & Schuster.
Woodsworth, M., & Porter, S. (2002) In cold blood: characteristics of criminal murders as a function of psychopathy. Journal of abnormal psychology, , 436-445.
Zolondek, S., Lilienfeld, S.O., Patrick, C.J., & Fowler, K.A. (2006) The interpersonal measure of psychopathy - construct and incremental validity in male prisoners. Assessment, 13(4), 470-482.