SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
"Ik loop" of "Loop mij"? Zuid-Amerikaanse Onderwerpen en Lijdende Voorwerpen.
Jens
Van Gysel
"Ik loop" of "Loop mij"?
Zuid-Amerikaanse Onderwerpen en Lijdende Voorwerpen
Tot slechts enkele decennia geleden werd ervan uitgegaan dat alle talen ter wereld op dezelfde manier werkten als de talen van de ons bekende Indo-Europese taalfamilie. Het Latijn en het Grieks werden gezien als ideaalbeeld, en men verwachtte dat elke taal gelijkaardige structuren zou vertonen.
Tegenwoordig zijn taalkundigen zich echter veel meer bewust van de reusachtige variatie die gevonden kan worden doorheen de talen van de wereld. Jens Van Gysel van de Universiteit Gent belicht in zijn masterscriptie één aspect van deze variatie: de manier waarop talen het onderwerp en het lijdend voorwerp in een zin aanduiden.
Wat we vroeger dachten
In het Latijn worden, net als in bijna alle hedendaagse Europese talen, het onderwerp van een intransitieve zin (een zin met slechts één "hoofdpersonage", zoals "Ik loop") en het onderwerp van een transitieve zin (een zin met twee "hoofdpersonages", zoals "Ik zie jou") op dezelfde manier behandeld. In dit concreet voorbeeld komt het onderwerp twee keer voor het werkwoord en heeft het de vorm "ik."
Het lijdend voorwerp van een transitieve zin wordt anders behandeld. In de zin "Jij ziet mij" volgt het lijdend voorwerp na het werkwoord en krijgt het de vorm "mij" in plaats van "ik." Jarenlang dacht men dat dit de natuurlijke manier was waarop talen zinnen organiseerden. Naarmate er meer en meer talen uit andere continenten, vooral Zuid-Amerika en Oceanië, bestudeerd werden, ontdekte men echter dat dit niet noodzakelijk zo is.
Hoe het anders kan
Een relatief groot aantal talen werkt namelijk met een tweede systeem. Hier wordt het onderwerp van een intransitieve zin op dezelfde manier behandeld wordt als het lijdend voorwerp van een transitieve zin. Het onderwerp van een transitieve zin krijgt dan een aparte soort markering.
Mocht het Nederlands met zo een systeem werken, zouden bovenstaande voorbeeldzinnen er heel anders uitzien. Het zou dan bijvoorbeeld kunnen dat een intransitief onderwerp en een transitief lijdend voorwerp beiden op het werkwoord volgen, en beiden de vorm "mij" krijgen: "Ga naar school mij" en "Jij ziet mij." Aangezien het transitief onderwerp anders gemarkeerd moet worden, zou dit bijvoorbeeld vóór het werkwoord kunnen komen, en de vorm "ik" krijgen: "Ik zie jou." Dit systeem wordt bijvoorbeeld in het Baskisch en veel talen in het Amazonewoud gebruikt.
In een derde wijdverspreid systeem krijgt het onderwerp van een intransitieve zin een verschillende behandeling naargelang de betekenis van het werkwoord waar het bij hoort. Als het werkwoord een "actieve" betekenis heeft, wordt het onderwerp op dezelfde manier behandeld als dat van een transitief werkwoord: "Ik loop," op dezelfde manier als "Ik zie jou." Als het werkwoord daarentegen een "passieve" betekenis heeft, gedraagt het onderwerp zich als het lijdend voorwerp van een transitieve zin: "Zit mij," zoals "Jij ziet mij."
Om de zaak nog ingewikkelder te maken, is het zo dat sommige talen een gemengd systeem gebruiken. Soms gedraagt de eerste persoon enkelvoud ("ik") zich, bijvoorbeeld, volgens een typisch Latijns systeem (het eerste dat hierboven werd uitgelegd), terwijl de tweede persoon ("jij") zich gedraagt volgens het tweede (Baskische) model. In zijn masterscriptie onderzocht Jens Van Gysel vier talen die een dergelijk gemengd systeem vertonen en beschreef hij in detail welke systemen precies opgenomen zijn in dit mengsel.
Gemengde werkwoordssystemen in Zuid-Amerika
Om precies te zijn, onderzocht Van Gysel de vier nog levende talen van de Guaykurú-familie. Deze talen (van noord naar zuid: het Kadiwéu, het Toba, het Pilagá, en het Mocoví) worden gesproken in het Zuid-Amerikaanse Chacogebied, een streek die zich uitstrekt van het zuiden van Brazilië, over delen van Bolivia en Paraguay, tot in het noorden van Argentinië. Ze zijn alle vier met uitsterven bedreigd. De grootste taal, het Toba, heeft tussen 36000 en 60000 sprekers, de kleinste, het Kadiwéu, heeft er nog maar 1500.
In eerder onderzoek werden deze talen vaak verondersteld een systeem van het tweede of het derde type te vertonen. Sommige onderzoekers wezen erop dat er eigenlijk een mix van systemen aanwezig was, maar er werd nog nooit in detail aangetoond welke systemen juist deel uitmaakten van deze mix. Dit is precies wat Van Gysel's masterscriptie wel doet.
Uit zijn onderzoek werden twee dingen duidelijk. Ten eerste lijken het tweede en derde markeringssysteem in de noordelijke Guaykurútalen veel sterker aanwezig te zijn dan in de zuidelijke talen. Systeem één toont precies de omgekeerde verdeling: het is sterker aanwezig in het zuiden dan in het noorden.
Als mogelijke verklaring hiervoor wijst Van Gysel naar taalcontact. Als men naar de omringende talen kijkt, ziet men dat in de zuidelijke Chaco vaak een systeem van type één gebruikt wordt. Meer noordelijk gesproken talen hebben vaker een systeem van type twee.
De tweede conclusie betreft een mogelijk nieuw systeem dat Van Gysel vond in deze talen, niet eerder beschreven in de talen van de wereld. Het is namelijk zo dat 6% van het gemengde werkwoordssysteem in Toba en 12% van dat van het Pilagá niet in de bovenstaande drie categorieën lijkt te vallen. In deze systemen wordt een onderwerp van een actieve intransitieve zin hetzelfde behandeld als een transitief lijdend voorwerp ("Loop mij" en "Jij ziet mij"). Aan de andere kant worden ook het onderwerp van een passieve intransitieve zin en het transitief onderwerp gelijk behandeld ("Ik zit" en "Ik zie jou"). Dit ziet er dus, op het eerste gezicht, precies het spiegelbeeld van systeem drie uit.
Toekomstig onderzoek
Op basis van deze ene studie kan men nog geen al te sterke conclusies trekken. Enerzijds is er heel weinig bekend over de contacten tussen de volkeren in deze regio vóór de Europese kolonisatie. Het is dus moeilijk te bewijzen welke taalcontacten de Guaykurútalen op de één of andere manier beïnvloed kunnen hebben. Anderzijds is het ook wat betreft het vierde werkwoordssysteem te vroeg om veralgemeningen te maken. Het is echter wel interessant te zien dat er meer en meer manieren ontdekt worden waarop talen zinnen kunnen organiseren. Verder onderzoek naar dit onderwerp in de vele (bedreigde) talen die nog niet bestudeerd zijn, is dus nodig, vooraleer deze talen uitsterven.
Bibliografie
Bibliography
Adelaar, Willem F. H. (2009). Inverse markers in Andean languages: A comparative view. In W. Leo Wetzels (Ed.): The Linguistics of Endangered Languages. Contributions to Morphology and Morpho-Syntax, 171-85. Utrecht: LOT Publications.
Aikhenvald, Alexandra Y. (1995). Person marking and discourse in North Arawak languages. Studia Linguistica 49.2: 152-95.
Aikhenvald, Alexandra Y. (1999). The Arawak language family. In Robert M. W. Dixon and Alexandra Y. Aikhenvald (Eds.): The Amazonian Languages, 65-106. Cambridge: Cambridge University Press.
Aikhenvald, Alexandra Y. (2011). The wonders of the Gran Chaco: Setting the scene. Indiana 28: 171-81.
Aikhenvald, Alexandra Y. (2012). Languages of the Amazon. Oxford: Oxford University Press.
Aissen, Judith (1997). On the syntax of obviation. Language 73.4: 705-50.
Bickel, Balthasar (2008). On the scope of the referential hierarchy in the typology of grammatical relations. In Greville G. Corbett and Michael P. Noonan (Eds.): Case and Grammatical Relations. Studies in Honor of Bernard Comrie, 191-210. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Bickel, Balthasar and Alena Witzlack-Makarevich (2008). Referential scales and case alignment: reviewing the typological evidence. In Marc Richards and Andrej L. Malchukov (Eds.): Scales, 1-38. Leipzig: Institut für Linguistik, Universität Leipzig.
Bickel, Balthasar and Johanna Nichols (2009). Case marking and alignment. In Andrej L. Malchukov and Andrew Spencer (Eds.): The Oxford Handbook of Case, 304-21. Oxford: Oxford University Press.
Birchall, Joshua (2014). Argument Marking Patterns in South American Languages. Utrecht: LOT Publications (doctoral dissertation, Radboud Universiteit Nijmegen).
Bossong, Georg (1985). Markierung von Aktantenfunktionen im Guaraní: Zur Frage der differentiellen Objektmarkierung in nicht-akkusativischen Sprachen. In Frans Plank (Ed.): Relational Typology, 1-30. Berlin: Mouton de Gruyter.
Braggio, Silvia L. (1981). Aspectos fonológicos e morfológicos do Kadiwéu. MA Thesis, Universidade Estadual de Campinas.
Butler, Nancy E. (2003). The multiple functions of the definite article in Terena. SIL Brazil: Série Lingüística. Manuscript.
Califa, Martín (2014). La estructura argumental preferida en Mocoví (Guaycurú): proyecciones teórico-metodológicas. Signo y Seña 25: 9-34.
Campbell, Lyle (2012). Classification of the indigenous languages of South-America. In Lyle Campbell and Verónica Grondona (Eds.): The Indigenous Languages of South America: A Comprehensive Guide. Berlin: Mouton de Gruyter.
Campbell, Lyle (2013). Language contact and linguistic change in the Chaco. Revista Brasileira de Linguística Antropológica 5.2: 259-92.
Carpio, Maria B. (2007). Sistemas de alineación en toba (familia guaycurú, Argentina). MA Thesis, Universidad de Sonora.
Carrió, Cintia (2013). Clasificación y análisis de las construcciones direccionales y locativas en mocoví. In Marisa Censabella and Cristina Messineo (Eds.): Lenguas Indígenas de América del Sur II. Morfosintaxis y Contacto de Lenguas, 39-58. Mendoza: Editorial de la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad Nacional de Cuyo.
Carrió, Cintia (2015). Alternancias verbales en Mocoví (familia guaycurú, Argentina). Lingüística 31.2: 9-26.
Censabella, Marisa (2006). Relaciones gramaticales en lengua toba (flia. guaycurú, Argentina). In Zarina Estrada Fernández (Ed.): Memorias del VIII Encuentro Internacional de Lingüística en el Noroeste. Universidad de Sonora, 15 al 17 de noviembre de 2004, 81-104.
Ceria, Verónica G. and Filomena Sandalo (1995). A preliminary reconstruction of Proto-Waikurúan with special reference to pronominals and demonstratives. Anthropological Linguistics 37.2: 169-91.
Citro, Silvia (2006). Tácticas de invisibilización y estrategias de resistencia de los mocoví santafesinos en el contexto postcolonial. Indiana 23: 139-70.
Comrie, Bernard, Lucía A. Golluscio, Hebe González and Alejandra Vidal (2010). El Chaco como área lingüística. Estudios de Lenguas Amerindias 2: 84-130.
Coutinho, Ana G. and Gustavo Godoy (2015). A marcação hierárquica: Línguas do sub-ramo tupi-guarani (ramo maweti-guarani, família tupi). Online: http://amerindias.github.io/, no page numbers.
Dahlstrom, Amy Louise (1986). Plains Cree morphosyntax. Doctoral dissertation, University of California, Berkeley.
Danielsen, Swintha (2005). The active/stative split of verbs in Baure (Arawak). Abstract of a presentation at The Typology of Stative-Active Languages conference. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, May 20-22, 2005.
Danielsen, Swintha (2007). Baure: An Arawak Language of Bolivia. Leiden: CNWS Publications.
Dickins, P. (n.d.). Ju|'hoan grammar. Unpublished manuscript.
Dixon, Robert M. W. (1979). Ergativity. Language 55.1: 59-138
Dixon, Robert M. W. (1994). Ergativity. Cambridge: Cambridge University Press.
Dixon, Robert M. W. and Alexandra Y. Aikhenvald (2000). Introduction. In Robert M. W. Dixon and Alexandra Y. Aikhenvald (Eds.): Changing Valency: Case Studies in Transitivity, 1-29. Cambridge: Cambridge University Press.
Du Bois, John W. (1987). The discourse basis of ergativity. Language 63.4: 805-55.
Durante, Santiago (2011). Las lenguas del Gran Chaco: Situación socio-lingüística y políticas lingüísticas. Language Design 13: 115-42.
Enghels, Renata (2015). Differentiële objectmarkering in de Romaanse talen. Vergelijkende Taalkunde van de Romaanse Talen. Universiteit Gent, Belgium: Ghent, April 2015. Lecture.
Fabre, Alain (2006). Los Pueblos del Gran Chaco y sus lenguas, tercera parte: Los guaykurú. Suplemento Antropológico 41.2: 7-132. Online: http://ling.fi/Entradas%20diccionario/Dic=Guaykuru.pdf. Last modified 09 May 2016.
Fadden, Lorna M. (2000). The inverse continuum. MA Thesis, Simon Fraser University.
Golluscio, Lucia A. and Alejandra Vidal (2009-10). Recorrido sobre las lenguas del Chaco y los aportes a la investigación lingüística. Amerindia 33/34: 3-40.
Griffiths, Glyn (1991). Wh-movement in Kadiwéu. Doctoral dissertation, University of Reading.
Grondona, Verónica M. (1998). A grammar of Mocoví. Doctoral dissertation, University of Pittsburgh.
Gualdieri, Cecilia B. (1998). Mocovi (Guaicuru): fonologia e morfossintaxe. Volume I. Doctoral dissertation, Universidade Estadual de Campinas.
Hale, Kenneth (1970). The passive and ergative in language change: The Australian case. Pacific Linguistics, Series A, 757-81. Canberra: Australian National University.
Hammarström, Harald, Robert Forkel, Martin Haspelmath and Sebastian Bank (2016). Glottolog 2.7, no page numbers. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History. Online: http://glottolog.org. Accessed 16 May 2016.
Harrison, Carl (1986). Verb prominence, verb initialness, ergativity and typological disharmony in Guajajara. In Desmond Derbyshire and Geoffrey Pullum (Eds.): Handbook of Amazonian Languages 1, 407-39. Berlin: Mouton de Gruyter.
Heath, Jeffrey (1998). Pragmatic skewing in 1 ↔ 2 pronominal combinations in Native American languages. International Journal of American Linguistics 64.2: 83-104.
Henry, Jules (1939). The linguistic position of the Ashluslay Indians. International Journal of American Linguistics 10.2/3: 86-91.
Hunt, Richard J. (1913). El Vejoz ó Aiyo. In Samuel A. Lafone Quevedo (Ed.): Revista del Museo de la Plata. Segunda Serie, Tomo IX. Buenos Aires: Imprenta de Coni Hermanos.
Jacques, Guillaume and Anton Antonov (2014). Direct/inverse systems. Language and Linguistics Compass 8.7: 301-18.
Jensen, Cheryl (1990). Cross-referencing changes in some Tupí-Guaraní languages. In Doris L. Payne (Ed.): Amazonian Linguistics: Studies in Lowland South American Languages, 117-158. Austin: University of Texas Press.
Klaiman, M. H. (1992). Inverse languages. Lingua 88: 227-61.
Klein, Harriet E (1973). A grammar of Argentine Toba: verbal and nominal morphology. Doctoral dissertation, Columbia University.
Klein, Harriet E. (1981). Location and direction in Toba: Verbal morphology. International Journal of American Linguistics 47.3: 227-35.
Lewis, M. Paul, Gary F. Simons and Charles D. Fennig (Eds.) (2016). Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth Edition. Dallas, Texas: SIL International. Online: https://www.ethnologue.com/. Accessed 16 May 2016.
Litaiff, Aldo (2003). Un regard sur l'histoire guarani. Tellus 3.4: 75-107.
Meira, Sérgio (1999). A grammar of Tiriyó. Doctoral dissertation, Rice University.
Meira, Sérgio and Sebastian Drude (2013). Sobre a origem histórica dos “prefixos relacionais” das línguas Tupí-Guaraní. Cadernos de Etnolingüística 5.1: 1-30.
Messineo, Cristina (2002). La marcación verbal activa/inactiva en toba (guaycurú) y sus motivaciones. Linguas Indígenas Americanas (LIAMES) 2: 47-60.
Métraux, Alfred (1937). Etudes d'ethnographie Toba-Pilaga (Gran Chaco). Anthropos 32.1/2: 171-94.
Mithun, Marianne (1999). The Languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press.
Mithun, Marianne (2006). Integrating approaches to diversity: Argument structure on the NW coast. In Yoshiko Matsumoto, David Y. Oshima, Orrin R. Robinson and Peter Sells (Eds.): Diversity in Language: Perspectives and Implications, 1-28. Stanford: CSLI Publications.
Mithun, Marianne (2012). Core argument patterns and deep genetic relations: Hierarchical systems in Northern California. In Bernard Comrie (Ed.): Typology of Argument Structure and Grammatical Relations, 257-94. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Mithun, Marianne and Wallace Chafe (1999). What are S, A, and O? Studies in Language 23.3: 569-96.
Nevins, Andrew and Filomena Sandalo (2011). Markedness and morphotactics in Kadiwéu [+participant] agreement. Morphology 21: 351-78.
Nichols, Johanna (1992). Linguistic Diversity in Space and Time. Chicago/London: University of Chicago Press.
Nonato, Rafael and Filomena Sandalo (2007). Uma comparação gramatical, fonológica e lexical entre as famílias Guaykurú, Mataco e Bororo: um caso de difusão areal? Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi. Ciências Humanas 2.2: 91-107.
Oberg, Kalervo (1949). The Terena and the Caduveo of Southern Mato Grosso, Brazil. Washington: Smithsonian Institution, Institute of Social Anthropology.
Pachêco, Frantomé B. (2001). Morfossintaxe do verbo Ikpeng (Karíb). Doctoral dissertation, Universidade Estadual de Campinas.
Payne, Doris L. (1994). The Tupí-Guaraní inverse. In Barbara Fox and Paul J. Hopper (Eds.): Voice: Form and Function, 313-40. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Payne, John R. (1980). The decay of ergativity in Pamir languages. Lingua 51: 147-86.
Phinney, Archie (1934). Nez Perce Texts. New York: Columbia University Press.
Remorini, Carolina (2001). Caminar a través del monte. Una aproximación a la movilidad Mbya en el pasado y en el presente. II Jornadas sobre Poblamiento, Colonización e Inmigración en Misiones. Posadas: Instituto Superior “Ruiz de Montoya”.
Rose, Françoise (2009). A hierarchical indexation system: The example of Emerillon (Teko). In Patience Epps and Alexander Arkhipov (Eds.): New Challenges in Typology. Transcending the Borders and Refining the Distinctions, 63-83. Berlin: Mouton de Gruyter.
Rose, Françoise (2015). When “you” and “I” mess around with the hierarchy: A comparative study of Tupi-Guarani hierarchical indexing systems. Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi. Ciências Humanas 10.2: 347-69.
Rude, Noel (1985). Studies in Nez Perce grammar and discourse. Doctoral dissertation, University of Oregon.
Saeger, James S. (1999). Warfare, reorganization and readaptation at the margins of the Spanish rule – The Chaco and Paraguay (1573-1882). In Frank Salomon and Stuart B. Schwartz (Eds.): The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. Volume III, South America. Part 2, 257-86. Cambridge: Cambridge University Press.
Sandalo, Filomena M. (1995). A grammar of Kadiwéu. Doctoral dissertation, University of Pittsburgh.
Sandalo, Filomena M. (2005). Case and agreement: person hierarchy in Kadiwéu. Estudos Lingüísticos XXXIV: 44-58.
Sandalo, Filomena M. (2009). Person hierarchy and inverse voice in Kadiwéu. Linguas Indigenas Americanas (LIAMES) 9: 27-40.
Siewierska, Anna (1998). On nominal and verbal person marking. Linguistic Typology 2.1: 1-56.
Siewierska, Anna (2013). Alignment of verbal person marking. In Matthew S. Dryer and Martin Haspelmath (Eds.): The World Atlas of Language Structures Online, no page numbers. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. Online: http://wals.info/chapter/100. Accessed 16 May 2016.
Silverstein, Michael (1986). Hierarchy of features and ergativity. In Pieter Muysken and Henk van Riemsdijk (Eds.): Features and Projections, 163-232. Dordrecht: Foris.
Smeets, Ineke (2008). A Grammar of Mapuche. Berlin: Mouton de Gruyter.
Sušnik, Branislava (1969). Apuntes de Etnografía Paraguaya, Primera Parte. Asunción: Manuales del Museo Etnográfico Andrés Barbero.
Tallerman, Maggie (2015). Understanding Syntax. New York: Routledge.
Terraza, Jimena (2014). The role of agency and animacy in the alignment system of Wichí. Anthropological Linguistics 56.3/4: 315-33.
Vidal, Alejandra (2001). Pilagá grammar (Guaykuruan family, Argentina). Doctoral dissertation, University of Oregon.
Vidal, Alejandra (2006). De la direccionalidad al aspecto verbal en pilagá (guaycurú). UniverSOS. Revista de Lenguas Indígenas y Universos Culturales 3: 89-110.
Vidal, Alejandra (2009-10). Las dimensiones semántica y pragmática de las relaciones gramaticales en pilagá (guaycurú). Amerindia 33/34: 151-84.
Viegas Barros, J. Pedro (2005). Algunas semejanzas gramaticales Macro-Guaycurú – Macro-Jê. Paper presented at the IV Encontro de pesquisadores de línguas e Culturas Macro-Je, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 3-5 November 2005.
Viegas Barros, J. Pedro (2013). La hipótesis de parentesco Guaycurú-Mataguayo: estado actual de la cuestión. Revista Brasileira de Linguística Antropológica 5.2: 293-333.
Wasow, Thomas (1997). End-weight from the speaker's perspective. Journal of Psycholinguistic Research 26.3: 347-61.
Witzlack-Makarevich, Alena (2010). Typological variation in grammatical relations. Doctoral dissertation, Universität Leipzig.
Witzlack-Makarevich, Alena, Taras Zakharko, Lennart Bierkandt and Balthasar Bickel (2010). Dissecting hierarchical alignment. Paper presented at the Workshop Referential Hierarchy Effects on the Morphosyntax of Verbal Arguments, University of Leipzig, 28-29 August 2010.
Zúñiga, Fernando (2006). Deixis and Alignment. Inverse Systems in Indigenous Languages of the Americas. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
