Mystiek in Gurdjieff's pianomuziek

hans
sluijs

Mystiek in Gurdjieff’s pianomuziek

 

  De Armeense filosoof/mystiek leraar/danser/schrijver/musicus George Ivanovitch Gurdjieff (Alexandropol, 1866 - Parijs, 1949) reisde aan het begin van de vorige eeuw jarenlang door Azië en Afrika, op zoek naar de aloude ‘esoterische’ kennis der mensheid.  Zijn bevindingen kristalliseerden zich tot een ‘ideeën-systeem’, dat Gurdjieff in de periode tussen de twee wereldoorlogen naar het Westen zal overbrengen.  Zijn lering is volledig gericht op bewustzijnsontwikkeling - de aspecten ‘dans’, ‘muziek’, en ‘intellectuele leringen’ zijn hier tot een triniteit verbonden. 

Het zal blijken dat Gurdjieff niet alleen filosofie maar ook muziek meebracht van zijn vele reizen, want hij assimileerde een ontzagwekkende hoeveelheid muziek.  Oeroude melodieën bij de bergvolkeren waar hij verbleef, heilige gezangen in de Tibetaanse kloosters, complexe ritmen bij de Derwish-dansen van de Sufi- gemeenschappen … Al deze invloeden waren wonderlijk genoeg in zijn fenomenaal geheugen blijven hangen.  Later kon hij erin slagen om deze inspiraties tot pianomuziek ‘om te kneden’, dankzij de hulp van zijn leerling/componist Thomas de Hartmann (Khoruzhivka, 1885 - New York, 1956).  Deze laatste had zelf een Westerse academische muziekopleiding genoten.  Bij deze samenwerking tussen de filosoof en de componist - te Parijs, tussen 1920 en 1927 - werden er enkele honderden wonderlijke pianostukjes gemaakt.  Het resultaat van dit ‘componeer-proces’ is een unieke mengeling van Oosterse en Westerse invloeden, in uiteenlopende stijlen. 

Lang na Gurdjieff’s dood werd een deel van deze muziek gepubliceerd, tot nu toe 166 stukken.  Het gaat hier dus om hóógst originele pianomuziek, die bovendien voor het piano-minnend publiek grotendeels onbekend is.  Dat gegeven maakte het dan ook tot een uitdaging om er, als muziekstudent, een scriptie over te schrijven.  

 

Omdat in Gurdjieff’s ideeën-stelsel ‘muziek’ een prominente plaats heeft toebedeeld gekregen, nam ik het besluit om de figuur van Gurdjieff in zijn 'totaliteit' aan te pakken, in plaats van me enkel te richten op de ‘Pianomuziek Gurdjieff/de Hartmann’.  De essentie van Gurdjiefff’s filosofie heb ik in deze tripartite scriptie vooraan uiteengezet.

Dit levensbeschouwelijke deel is eigenlijk een ‘surplus’ bij de scriptie, want schrijven over Gurdjieff’s filosofie is geen múst als masterstudent in de muziek.  

Een diepzinnig ‘extraatje’ dus, waarbij de bespreking van Gurdjieff’s scholen, leerlingen, en literaire output rijkelijk aan bod komen.               

                                                                                        

De delen II en III  van de scriptie kunnen ook afzonderlijk gelezen worden, als een studie die handelt over de ‘Pianomuziek van Gurdjieff/de Hartmann’. 

 

Gurdjieff’s leer

“Wij zijn niet wie we denken dat we zijn” (G.I.Gurdjieff)

  Hoe kunnen wij onszelf kennen?  Die vraag is cruciaal voor Gurdjieff, en zijn initiatie richt zich dan ook op ‘zelfkennis’ en ‘gewetensvorming’.  De mens is volgens hem gemaakt om ‘innerlijk’ te evolueren, naar een steeds hogere staat van objectiviteit.  Welke zijn de mogelijkheden tot die ‘innerlijke’ evolutie?  En waarom mogen we niets geloven?

Het besef van onze eigen onwetendheid geeft ons pas de mogelijkheid om ons Zijn te kunnen veranderen.  De ‘Vierde Weg’, zoals Gurdjieff zijn manier van veranderen noemt, brengt ons op een hoger bewustzijnsplan, en, los van enige religieuze overtuiging, kan deze leer in de praktijk gebracht worden.  ‘Aandachts-observatie’, ‘zelfherinnering’/-waarneming’, het bestuderen van onze ‘identificaties’ en onze ‘psychologische centra’ met hun ‘functies, het ontwikkelen van ‘buffers’, de wegen van de ‘fakir’, de ‘yogi’ en de ‘monnik’... zijn belangrijke begrippen die centraal staan in Gurdjieff’s stelsel.

Gurdjieff leert ons dat het door eigen wilsinspanning bereikte ‘onveranderlijke Ik’, de ‘persoonlijkheid’ weerspiegelt in zijn optimale evenwicht - waarbij onze emotionele, intellectuele en instinctieve functies in ‘staat van harmonie’ verkeren.

”De Weg begint niet onderaan de trap, maar pas als de hoogste trede beklommen is” (G.I.Gurdjieff)

Er is een hele voorbereiding nodig alvorens men op de Weg komt, daarom is er de noodzaak om ‘scholen’ te stichten. 

Na de eerste wereldoorlog introduceerde Gurdjieff zijn scholen in het Westen: in zijn ‘lesprogramma’ streefde hij naar een volledige synthese van alle inzichten die hij verworven had, steeds gekoppeld aan de fenomenen ‘dans’ en ‘muziek’.  Het instituut dat Gurdjieff oprichtte in 1917 te Parijs, het ’Harmonious Institute for the Development of Mankind’, droeg het vaandel hoog inzake bewustzijnsontwikkeling - vanuit dit belangrijke centrum expandeerde zijn leer naar alle continenten.

Gurdjieff’s pianomuziek

  Gurdjieff was een ‘amateur’-muzikant vergeleken met de academisch gevormde Thomas de Hartmann, hij kon zelfs geen muzieknoten opschrijven.  Toch wou hij iets doen met deze ‘geabsorbeerde’ muziek, het paste in zijn ideeën-stelsel.  Hij wou met deze pianomuziek zijn intellectuele lezingen opluisteren - ze moest een meditatieve functie hebben, en niet enkel dienen om bepaalde bewegingsvormen te begeleiden (Gurdjieff’s ‘Movements’).  Dertig jaar lang was deze muziek ‘binnenshuis’ gehouden, alvorens deze wereldwijd stap voor stap verbreiding kon vinden. 

We kunnen de 166 gepubliceerde pianostukken in 3 fundamentele genres onderbrengen: de liederen met hun eenvoudige, ‘folkloristische’ inslag; de dansen met hun complexe ritmiek; en de hymnes met hun contemplatief karakter.  De hymnes zijn vaak gebaseerd op spiritueel en symbolisch afgeleide elementen.

Bij de analyse van deze muziek is gebleken dat deze vooral op het vlak van de ‘polyritmiek’ interessant is; op harmonisch vlak constateren we een ‘archaïsch’ aandoende schrijfwijze, in een overvloed van melodische rijkdom.

De kruisbestuiving van Oosterse en Westerse elementen geeft een uniek beeld, en het is niet eenvoudig om deze muziek zomaar ergens te ‘klasseren’ of te gaan vergelijken. 

De volledige analyse, aan de hand van compositorische parameters, bracht alleszins stijlenmerken en compositieprocedés aan het licht.  Verder werden alle toonaarden, wendingen, polyritmische structuren en eigenaardigheden, die deze muziek rijk is, in kaart gebracht en verhoudingsgewijs opgetekend.  

Er is getracht deze muziek ‘rationeel’ te bekijken, vanuit een koele, compositorische objectiviteit - door onderzoek en analyse werd deze tenslotte losgekoppeld van Gurdjieff’s eigen subjectiviteit.

Ten slotte

  De ideeën van Gurdjieff zijn wel al vaak, en door zeer verscheidene auteurs, in kaart gebracht.  Echter over de pianomuziek vinden we maar weinig informatie - meestal musicologische of historische informatie, maar geen uitgebreid analytisch onderzoek, zoals we die in deze scriptie wél kunnen aantreffen. 

Gurdjieff's filosofische, initiërende én muzikale elementen te verenigen, was noodzakelijk geweest om ‘Gurdjieff’ in zijn totaliteit te kunnen weerspiegelen.                                         Deze scriptie bezit dus niet enkel een musicologische relevantie, maar ook een filosofische – wat haar een fijne bijzonderheid meegeeft!  

Bibliografie

Bibliografie

 

 

 Boeken

  • Anderson, Margaret. The unknown Gurdjieff. Londen: Routledge, 1962. 
  • Bennet, John G.. Gurdjieff, artisan d’un monde nouveau . Parijs: Le Courrier du Livre, 1977.
  • Bennet, John G. & Elizabeth. Idioten in Parijs: de laatste maanden van het leven van G.I.Gurdjieff, Parijs 1949. Amsterdam: Karnak, 1993.
  • Bennet, John G.. Crisis in human affairs. S.l., 1948. (*)
  • Bennet, John G.. Making a New World. S.l., 1973. (*)
  • De Hartmann, Olga. Views from the Real World: Early Talks in Moscow, Essentuki, Tiflis, Berlin, London, Paris, New York and Chicago As Recollected by His Pupils. Londen: Penguin Books,1991.
  • De Hartmann, Olga & Thomas. Our Life with Mr. Gurdjieff. Londen: Penguin Books,1992.
  • Ekker, M.H.. Gurdjieff, de mens en zijn werk. Den Haag: Mirananda, 1984. (*)
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. The Herald of Coming Good. Parijs, eerste druk 1933.
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. Beelzebub’s Tales to His Grandson: An Objectively Impartial Criticism of the Life of Man. Londen: Routledge & Kegan Paul, 1959.
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. Meetings with Remarkable Men. Londen & New York: Penguin Arkana, 1985.
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. Het leven is alleen echt wanneer ik ‘ben’. Den Haag: Mirananda, 1986.
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. Gurdjieff parle a ses élèves. Monaco: Editions du Rocher, 2010.
  • Gurdjieff, Georges Ivanovitch. In Search of Being; The Fourth Way to Consciousness. Berleley: Shambala Publications, 2013.
  • Khan, Hazrat Inayat. De mystiek van het geluid. Katwijk aan Zee: Panta Rhei, 1989. (*)
  • Khan, Hazrat Inayat. Soefisme, de religie van het hart. Utrecht/Antwerpen: Juwelenschip, 2012. (*)
  • Kandinsky, Wassily. Du Spirituel dans l’art, et dans la peinture en particulier. Eerste druk 1954; Parijs: Editions Denoël, 1989. (*)
  • Lefort, Rafael. Les maitres de Gurdjieff. Parijs: Le Courrier du Livre, 1977.
  • Moore, James. Gurdjieff and Mansfeld. Londen: Routledge & Kegan Paul, 1980.
  • Nicoll, Maurice. Psychological Commentaries on the teachings of P.D.Ouspensky and G.I.Gurdjieff. Londen: Vincent Stuart, 1957.
  • Nott, Stanley. Further teachings of G.I.Gurdjieff: journey through this world. Londen: Routledge & Kegan Paul, 1969 tweede druk 1974.
  • Ouspensky, Peter. De Vierde Weg. Den Haag: Synthese, 1978; derde druk 2009.
  • Ouspensky, Peter. Fragments d’un enseignement inconnu. Parijs: Stock, eerste druk 1949; tiende druk 2010.
  • Ouspensky, Peter. Een nieuw model van het heelal. Den Haag: Mirananda, eerste druk 1934; tiende druk 1978.
  • Ouspensky, Peter. De mens en zijn mogelijke evolutie. Den Haag: Mirananda, 2005. Plenkers, Leo. Arabische muziek. Amsterdam: Bulaaq, 2014. (*)
  • Ravindra, Ravi. Heart without Mesure, Work with Madame de Salzmann. Sandpoint: Morning Light Press, 2008. (*)
  • Riso, Don Richard & Hudson Russ. De wijsheid van het enneagram. Haarlem: Altamira, 2014.
  • Strunk, Olivier. Essays on music in the Byzantine world. New York: Norton & company, 1977. (*)
  • Tracol, Henry. The Real Question Remains: Gurdjieff, a living Call. Sandpoint: Morning Light Press, 2009. (*)
  • Waldberg, Michel. Gurdjieff,George Ivanovitch. Parijs: Seghers, 1973.  
  • Webb, James. The Harmonious Circle: The lives and Works of G.I.Gurdjieff, P.D.Ouspensky, and Their Followers. Boston: Shambhala, 1987. (*)
  • Vaysse, Jean. Toward Awakening, an Approach to the teaching left by Gurdjieff. Sandpoint: Morning Light Press, 2008. (*)
  • Welch, Louise. Orage with Gurdjieff in America. Boston: Routledge & Kegan Paul, 1982.
  • Zuber, René. Qui etes vous,monsieur Gurdjieff?. Parijs: Le Courrier du Livre, 1977.

 Artikels in boeken en tijdschriften

  • Azize, Joseph. “Gurdjieff’s Sacred Dances and Movements”, in: Handbook of New Religions and Cultural Production. Red. Cusack, Carole M. en Alex Norman: Danvers (USA), Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 2012, 297-331.
  • Blake, Anthony. “Gurdjieff’ and the Legomonism of ‘Objective Reason’”, in: Handbook of New Religions and Cultural Production. Red. Cusack, Carole M. en Alex Norman: Danvers (USA), Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 2012, 237-271.
  • De Hartmann, Thomas. “On Anarchie in the Music”, in: The Blaue Reiter Almanac. Viking, New York, 1974, p.113.
  • Hinson, Maurice en Wesley Roberts. Guide to the pianist's repertoire. Indiana University Press, Bloomington, vierde druk 2014, 457-458.
  • Mangan, John. “Thomas de Hartmann: A Composer’s Life”, in: Notes. September 1969, 18-29.
  • Noble, Javier Gimenez: "The music of Gurdjieff/de Hartmann: An unusual collaboration", in: A journal of investigations into global musical possibilities. Spring 2010, 44-52.
  • Petsche, Johanna. “G.I. Gurdjieff’s pianomusic and its application to the outside world”, in: Handbook of New Religions and Cultural Production. Red. Cusack, Carole M. en Alex Norman: Danvers (USA), Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 2012, 270-295.

Elektronische bronnen

  • Gurdjieff International Review (GIR): Gurdjieff Electronic Publishing, 2000. Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016. http://www.gurdjieff.org.
    • Azize Joseph. ”Helen Adie, an Appreciative Essay”, in: Gurdjieff’s Pupils. Spring 2003 Issue, Vol.VI°1. Revision: April 1, 2003.
    • Baker, Rob. “No Harem, Gurdjieff and the Women of The Rope”, in: Gurdjieff’s Pupils. Winter 1997/1998 Issue, Vol.I°2. Revision: April 1, 2000.
    • Daly, Thomas C. & Daly, Thomas A.G.. “On Thomas de Hartmann”, in: The Gurdjieff/de Hartmann Music. Summer 1999 Issue, Vol.II°4. Revision: July 1, 1999.
    • de Salzmann, Michel. “Gurdjieff. G.I.”, in: In Memoriam: An Introduction to Gurdjieff. Fall 1999 Issue, Vol.III°1. Revision: Oktober 1, 1999.
    • de Salzmann, Jeanne. ”Behind the Visible Movement”, in: Gurdjieff’s Pupils. Spring 2002 Issue, Vol.V°1. Revision: April 1, 2002.
    • Driscoll, Walter. “An introduction to the Writings of G. I.Gurdjieff”, in: In Memoriam: An Introduction to Gurdjieff. Fall 1999 Issue, Vol.III°1. Revision: Oktober 1, 1999.
    • Driscoll, Walter. “A.R. Orage, Introduction & Bibliography”, in: Alfred R. Orage. Spring 1998 Issue, Vol.I°3. Revision: Mei 1, 2000.
    • Foster, Eugene E. “Gurdjieff/de Hartmann Music for the Piano, Wergo/Schott Music & Media GmbH”, in: The Gurdjieff/de Hartmann Music. Summer 1999 Issue, Vol.II°4. Revision: January 1, 2006.
    • Hunter Bob. ”Combining Good and Truth, Now: An Homage to Dr. Maurice Nicoll”, in: Maurice Nicoll. Spring 2000 Issue, Vol.III°2. Revision: April 1, 2000.
    • Munson, Gorham. ”Black Sheep Philosophers”, in: Alfred R. Orage. Spring 1998 Issue, Vol.I°3. Revision: September 15, 2005.
    • Raynard, Paul. ”Developing attention in Movements”, in: Attention. Fall 2013 Issue, Vol.XII°1. Revision: November 1, 2013.
    • Rosenthal, Laurence. “The Sound of Gurdjieff ”, in: The Gurdjieff/de Hartmann Music. Summer 1999 Issue, Vol.II°4. Revision: July 1, 1999.
    • Rosenthal, Laurence. “Gurdjieff and Music”, in: The Gurdjieff/de Hartmann Music. Summer 1999 Issue, Vol.II°4. Revision: January 1, 2000.
    • Saurat, Denis. “Beelzebub’s Tales Fifty Years Later”, in: Gurdjieff’s Pupils. Summer 2012 Issue, Vol.XI°2. Revision: June 1, 2012.
    • Welch Louise. ”A.R. Orage”, in: Alfred R. Orage. Spring 1999 Issue, Vol.II°3. Revision: April 1, 1999.

 

  • Gurdjieff Club. Gurdjieff: Principles and Methods of Work, Gurdjieff’s books and music, Gurdjieff Groups. Gurdjieff Club 2011. Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016. http:// www.gurdjieffclub.com.
  • Ouspensky Foundation. Informatie over de Ouspensky Stichting. s.l., 20 november 2001. Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016. http://www.ouspensky.org.
  • The Gurdjieff Legacy Foundation. The Teaching For Our Time. Arete Communications LLC 1996-2016. Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016. http://www.gurdjiefflegacy.org.
  • The Gurdjieff Foundation of Nevada. WordPress/The Erudite, s.d.. Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016. http://www.gurdjieffnevada.com.
  • The Fourth Way Teaching. Arete Communications LLC 2003-2016.  Meerdere keren geraadpleegd in 2015 en 2016.  http://www.thefourthwayteaching.org.
Download scriptie (29.46 MB)
Universiteit of Hogeschool
AP Hogeschool Antwerpen
Thesis jaar
2016
Promotor(en)
Yves Senden
Kernwoorden
muziek, piano, dans, filosofie, holisme, psychologie, esoterie, bewustzijnsontwikkeling