SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
Hergebruik van water en nutriënten uit mest- en digestaatverwerking
Céline
Vaneeckhaute
- Evi (Tutor)Michels
- Erik (Promotor)Meers
- Filip (Co-promotor)Tack
Céline Vaneeckhaute
Evi Michels (Tutor), Erik Meers & Filip M.G. Tack (Promotoren)
Van mest tot herbruikbaar water:
mythe of realiteit ?
Toenemende intensifiëring van de veeteelt en inkrimpende landbouwarealen confronteren geïndustrialiseerde regio’s wereldwijd met een lokale overproductie van dierlijke mest. Dit heeft in Vlaanderen in de loop der jaren geleid tot overbemesting, wat vervolgens aanleiding gaf tot verontreiniging van grond- en oppervlaktewater. België werd in 2005 dan ook veroordeeld door het Europees Hof van Justitie voor inbreuken op de Nitraatrichtlijn. Als reactie hierop werd de mestverwerkingsplicht ingevoerd, waarbij strenge beperkingen worden opgelegd voor het aandeel nutriënten (stikstof en fosfor) die boeren mogen uitrijden op hun landbouwgronden en waarbij het overschot aan dierlijke mest verplicht verwerkt dient te worden. Deze maatregel dwong landbouwers en constructeurs om op zoek te gaan naar vernieuwende oplossingen om steeds beter mest te gaan verwerken. De introductie van biologische waterzuivering vormde hierbij een belangrijke stap. Hierbij wordt de ruwe mest eerst gescheiden in een dikke en een dunne fractie. De dikke fractie wordt vervolgens gecomposteerd tot een bodemverbeteraar, geschikt voor export. De dunne fractie ondergaat een biologische zuivering, waarbij bacteriën instaan voor de verwijdering van stikstof. Op die manier wordt de dunne fractie van de mest gezuiverd tot een nutriëntarm, waterig product dat vervolgens kan uitgereden worden op het veld. Een finale verwerkingsstap voor mest was tot kort echter nog niet beschikbaar.
Na jaren van onderzoek zijn Vlaamse wetenschappers (E. Meers, Universiteit Gent; I. Tolpe, IVACO) er evenwel in geslaagd om mest na biologie op een economisch haalbare manier verder te gaan verwerken tot loosbaar water door middel van constructed wetlands. Constructed wetlands zijn complexe plantaardige systemen waarin verschillende substraten en planten worden aangebracht waardoorheen de mest wordt geleid. De planten en de bacteriën aanwezig in de wortelzone van die planten nemen vervolgens voedingsstoffen op voor hun groei en verwijderen zo resterende nutriënten uit het water. Op deze manier kan mest na biologie verwerkt worden tot water dat voldoet aan de Vlaamse normen voor oppervlaktewaterlozing. Opwaardering van deze laagwaardige waterbron en hergebruik voor landbouwtoepassingen vormt een volgende stap in de verdere duurzame ontwikkeling van dit mestverwerkingsproces.
Kwalitatief water is een kostbaar goed geworden in de landbouw. Vlaanderen - en in het bijzonder West-Vlaanderen - heeft immers te kampen met een toenemende verdroging van diep grondwater, hetgeen o.a. ook gebruikt wordt voor de productie van drinkwater. Dit heeft verregaande gevolgen voor iedereen, niet in het minst voor de landbouwsector zelf. Nieuwe vergunningen voor het oppompen van diep grondwater worden immers niet meer toegekend en bestaande vergunningen worden streng afgebouwd. Landbouwbedrijven worden dan ook gedwongen om over te schakelen op het gebruik van alternatieve waterbronnen, zoals regen- of oppervlaktewater. Dit is echter niet voor alle bedrijven even vanzelfsprekend. Vele boeren zien zich dan ook genoodzaakt om leidingwater te gaan gebruiken voor alle landbouwtoepassingen, waaronder drinkwater voor het vee, reinigingswater, irrigatiewater, enz. Wetende dat het prijskaartje van leidingwater kan oplopen tot € 2 per 1000 liter en dat één enkel varken zo’n 1600 liter water per jaar verbruikt, betekent dit dat verschillende landbouwbedrijven op termijn de deuren zullen moeten sluiten. Hergebruik van eindwater na constructed wetlands zou in de toekomst dan ook een aantrekkelijke en duurzame optie kunnen worden om landbouwbedrijven van water te voorzien.
Elke landbouwkundige toepassing beschikt echter over specifieke kwaliteitsvereisten die dienen gerespecteerd te worden om ziekte van dieren, een daling van de gewasopbrengst en bodemdegradatie te voorkomen. Het is dan ook van groot belang de kwaliteit van de waterbron te onderzoeken over een aanzienlijke periode van tijd, alvorens dit water effectief te gaan hergebruiken. In samenwerking met het laboratorium voor Analytische Chemie en Toegepaste Ecochemie van de Universiteit Gent en het Provinciaal Onderzoeksinstituut voor Land- en Tuinbouw werd de mogelijkheid rond hergebruik voor laagwaardige (bv. reinigingswater) en hoogwaardige (bv. drinkwater voor het vee) toepassingen verkend. Hiertoe werd de kwaliteit van het eindwater van constructed wetlands van vijf bestaande verwerkingsinstallaties gedurende één jaar lang maandelijks volledig fysico-chemisch en bacteriologisch gekarakteriseerd. De waterkwaliteit werd vervolgens getoetst aan de kwaliteitsvereisten voor de verschillende landbouwkundige toepassingen van watergebruik.
De eerste resultaten zijn alvast zeer gunstig. Zo voldeed het eindwater van één van de constructed wetlands bijvoorbeeld gedurende de ganse onderzoeksperiode aan de bacteriologische normen voor drinkwater van varkens, herkauwers en pluimvee. Globaal werden wel enkele algemene knelparameters vastgesteld voor hoogwaardig hergebruik, zoals hardheid, ijzer en Clostridia. Een belangrijke bemerking hierbij is evenwel dat deze knelparameters ook in verhoogde gehalten aangetroffen worden in de hedendaags meest gebruikte waterbronnen op het landbouwbedrijf, namelijk open putwater en/of grondwater. Het lijkt dan ook zeer interessant om de kwaliteit van het eindwater verder te gaan opwaarderen tot drinkbaar water. Uit laboratoriumonderzoek blijkt dat de combinatie van een chemische behandeling en een verdunning van het eindwater met een andere beschikbare waterbron, een economisch interessante piste kan zijn om het eindwater te verbeteren tot drinkwaterkwaliteit.
Naast de mogelijkheid tot waterhergebruik, beschikt mestverwerking met constructed wetlands nog over een ander bijkomend voordeel ten opzichte van de klassieke mestverwerking, namelijk de mogelijkheid tot de productie van groene energie uit biomassa. Het riet dat aanwezig is in de constructed wetlands wordt momenteel na elk groeiseizoen geoogst en gecomposteerd voor verwerking tot bodemverbeteraar. Er werd echter onderzocht of deze biomassa kan aangewend worden voor de productie van bio-energie. Uit de resultaten blijkt dat het biogaspotentieel van riet in dezelfde grootte-orde ligt als dat van energiemaïs. Constructed wetlands zullen in de toekomst dus mogelijk economisch verder gevaloriseerd kunnen worden in het kader van energieteelten.
Mestverwerking op basis van constructed wetlands na biologie vormt een zeer interessant traject in de levensnoodzakelijke verduurzaming van landbouw. De productie van herbruikbaar water uit mest wordt immers een haalbare kaart die bovendien een oplossing kan bieden voor de toenemende waterschaarste in de landbouwsector. Tot slot kan de economische rendabiliteit van landbouwbedrijven nog verder verhoogd worden door de productie van groene energie uit biomassa.
Bibliografie
AGENTSCHAP NL (2010). Naar een betere toepassing van digestaat. Publicatie (2DENB1011),
NL Energie en Klimaat, Nederland, 36p.
ALLEN W.C., HOOK P.B., BIEDERMAN J.A., STEIN O.R. (2002). Temperature and wetland plant
species effects on wastewater treatment and root zone oxidation. Journal of Environmental
Quality, 31, 1010-1016.
Angelstein S., Wolfram C., Rahn K., Kiwel U., Frimel S., Merbach I., Schubert H.
(2009). The influence of different sediment nutrient contents on growth and competition of
Elodea nuttallii and Myriophyllum spicatum in nutrient-poor waters. Fundamental and
Applied Limnology, 175(1), 49-57(9).
ASVAR Y., TARABEAH H., KIMCHIE S., NAAMNEH H., OZTURK I. (2008). Rehabilitation of an
available facultative pond unit using a trickling biofilter. Environmental Engineering
Science, 25(1), 106-113.
Ayers, R.S. & Westcot D.W. (1994). Water quality for agriculture. Irrigation and Drainage
Paper 29 Rev. 1, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy,
174p.
BADE O., STREESE J., SEKITO T., STEGMAN R. (2005). Integrated concept for decentralised
waste water and biowaste treatment. Tenth International Waste Management and Landfill
Symposium: Environmental Sanitary Engineering Centre, S. Margherita di Pula, Cagliari,
Italy, October, 2005, 12p.
BAHR M., CRUMP B.C., KLEPAC-CERAI V., TESKE A., SOFIN M.L., HOBBIE J.E. (2005).
Molecular characterization of sulfate-reducing bacteria in a New England salt marsh.
Environmental Microbiology, 7(8), 1175-1185.
Belgisch Staatsblad (2009). Compendium voor analyse van water: Bepaling van het
chemisch zuurstofverbruik (CZV). Handleiding, Ministrieel Besluit, België, 15 april, 2009,
4p.
Bernaerts E. & Demuynk E. (2009). Landbouwrapport 2008: Akkerbouw. Rapport,
Departement Landbouw en Visserij, Brussel, België, 25p.
BONMATI A. & FLOTATS X. (2003). Air stripping of ammonia from pig slurry: Characterisation and
feasibility as a pre- or post-treatment to mesophilic anaerobic digestion. Waste
Management, 23(3), 261-272.
BORDEN D.J. (2001). Effects of supplemental organic carbon addition on sulphate reduction and
zinc sulphide precipitation using microcosm and bench-scale constructed wetlands in cold
climate regions. Thesis, Montana State University, Bozeman MT, USA, 114p.
BOUWER H. (2002). Integrated water management for the 21st century: Problems and solutions.
Journal of Irrigation Drainage Engineering, 128, 193-202.
Bradford S.A., Segal E., Zheng W., Wang Q.Q., Hutchins S.R. (2008). Reuse of
concentrated animal feeding operation wastewater on agricultural lands. Journal of
Environmental Quality, 37(5), 97-115.
BRENNTAG NV (2010). Leverancier bulkchemicaliën West-Vlaanderen. Offerte opgesteld in kader
van dit project, Bourennani Y., Deerlijk, België, augustus, 2009.
BRIES J. (2010). Organische stof en bodemvruchtbaarheid: mogelijkheden en beperkingen met
eindproducten van de mestverwerking. Voordracht, Bodemkundige Dienst van België,
studiedag: ‘Wat rest na mest’, Brugge, België, januari, 2010.
BUSCHMANN A.H., TROELL M., KAUTSKY N. (2001). Integrated algal farming: a review. Cahiers
de Biologie Marine, 42(1-2), 83-90.
Calus A., Dumoulin A., Ghekiere G., Mattheeuws B., Platteau W., Tavernier P.,
Vanwalleghem J., Velghe F., Verstynge B., Willaert L. (2007). Vergisting op
boerderijschaal: Techniek, grondstoffen en eindproducten. Brochure uitgebracht in kader
van 3 projecten (INTERREG, ADLO, IWT/TETRA) in samenwerking met POVLT,
Hogeschool WVL, VCM-Mestverwerking, Biogas-e en POM WVL, Vlaanderen, België, 32p.
CASTELEYN K. (2009). Verwerking van mest tot loosbaar/herbruikbaar water. Thesis, UGent,
België, Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen, 132p.
CHAUDHARY D.S., VIGNESWARAN S., NGO H.H., SHIM W.G., MOON H. (2003). Biofilter in
water and wastewater treatment. Korean Journal of Chemical Engineering, 20(6), 1054-
1065.
CHRISTIAENS P. (2009). Opwaardering van gezuiverde effluenten uit de mestverwerking tot
herbruikbaar water voor de landbouw. Voordracht, Eco-Projects, gebruikerscommissie
IWT/CLO Project (080504), Rumbeke, België, oktober, 2009.
CIW (2003). Decreet van 18 juli 2003 betreffende het integraal waterbeleid. Decreet,
Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid, Vlaanderen, België, juli, 2003, 21p.
Com (2002). Een strategie voor de duurzame ontwikkeling van de Europese aquacultuur.
Mededeling van de Commissie van de Europese Gemeenschappen aan de Raad en het
Europees Parlement, Brussel, België, september, 2002, 28p.
COUCKE D., DE BOCK H., SCHELLEKENS J., NECHELPUT H. (2006). Water elke druppel telt:
Varkenshouderij. Tips om duurzaam om te gaan met water op een varkensbedrijf.
Brochure, Vlaamse Milieumaatschappij, Afdeling Water, Vlaanderen, België, 28p.
De BONDT A. (2007). Duurzame visteelt in recirculatiesystemen. Voordracht, studiedag:
‘Aquacultuur aan land: Nieuwe perspectieven voor landbouw en visserij’, september, 2007.
Deckers S. & Vergote J. (2006). Waterkwaliteit voor beregening. Landbouw & Techniek,
02, 36-37.
Demarty M. & Prairie Y.T. (2009). In situ dissolved organic carbon (DOC) release by
submerged macrophyte-epiphyte communities in southern Quebec lakes. Canadian Journal
of Fisheries and Aquatic Sciences, 66(9), 1522-1531.
DE NEVE & CORNELIS (2009). Bodemkunde en bodemfysica. Cursus, UGent, België, Faculteit
Bio-ingenieurswetenschappen, 345p.
DE POORTERE F. (2009). Proceswater voor de industrie en landbouw in West-Vlaanderen via het
grijswatersubsidiebesluit. Voordracht, Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening,
gebruikerscommissie IWT/CLO Project (080504), Rumbeke, België, oktober, 2009.
Derden A., Goovaerts L., Vercaemst P., Vrancken K. (2005). Best beschikbare
technieken voor de glastuinbouw. Studie BBT-Kenniscentrum, Vlaams Instituut voor
Technologische Ontwikkeling, Gent, België, Academia Press, 2005, 336p.
Derden A., Meynaerts E., Vercaemst P., Vrancken K. (2006). Best beschikbare
technieken voor de veeteeltsector. Studie BBT-kenniscentrum, Vlaams Instituut voor
Technologische Ontwikkeling, Gent, België, Academia Press, 2006, 307p.
DE ROCKER E. & NECHELPUT H. (2006). Water elke druppel telt: Groenteteelt op substraat. Tips
om duurzaam om te gaan met water op een substraatbedrijf. Brochure, Vlaamse
Milieu Maatschappij, Afdeling Water, Vlaanderen, België, 24p.
DGZ (2009). Kwaliteitsparameters en gezondheidsrisico’s. Tabel opgesteld in kader van dit project,
Dierengezondheidszorg, Callens J., Vlaanderen, België, september, 2009.
D’hooghe J., Wustenberghs H., Lauwers L. (2007). Inschatting van het watergebruik in
de landbouw op basis van nieuwe en geactualiseerde kengetallen per landbouwactiviteit.
Studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA, MIRA/2007/04,
ILVO, 80p.
DHV (2010). The crystalactor®: Efficiënt water treatment without waste. Brochure, DHV,
Nederland, 6p.
Diacono M. & Montemurro F. (2010). Long term effects of organic amendments on soil fertility:
A review. Agronomy for Sustainable Development, 30(2), 401-422.
DOKTER H. & OPPEWAL J. (2008). Kunstmest uit de vergister: Slechts één methode heeft kans
op erkenning. Boerderij, 93(30), 3p.
Douglas S.E., Larkum A.W.D., Raven J.R. (2003). Photosynthesis in algae. Advances in
Photosyntheses and Respiration 14, Dordrecht, The Netherlands, Kluwer Academic
Publishers, 479p.
DOV (2009). Diep grondwatervergunningen in West-Vlaanderen. Huidige kaart en tabel opgemaakt in
kader van dit project, Databank Ondergrond Vlaanderen, De Rouck T., september, 2009.
Duseka b.J, Picekb T., ízkováa H.C. (2009). Redox potential dynamics in a horizontal
subsurface flow constructed wetland for wastewater treatment: Diel, seasonal and spatial
fluctuations. Ecological Engineering, 34, 223-232.
Ehlert P.A.I., Hoeksma P., Velthof G.L. (2009). Anorganische en organische
microverontreinigingen in mineralenconcentraten: Resultaten van de eerste verkenningen.
Rapport 256, project BO-05-006-020, Wageningen UR & Alterra in opdracht van het
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, thema mineralen en mestkwaliteit,
Nederland, augustus, 2009, 24p.
EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD VAN DE EUROPESE UNIE (2007). Verordening (EG) nr.
1907/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 18 december 2006. Publicatieblad
van de Europese Unie, 278p.
EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD VAN DE EUROPESE UNIE (2009). Verordening (EG) nr.
1069/2009 van het Europees Parlement en de Raad van 21 oktober 2009. Publicatieblad
van de Europese Unie, 33p.
Faulwetter J.L.a., Gagnonb V., Sundbergc C., Chazarencd F., Burra M.D.,
Brissonb J., Campera A.K., Steina e.O. (2009). Microbial processes influencing
performance of treatment wetlands: A review. Ecological Engineering, 35, 987-1004.
GOM (2004). Alternatieven voor diep grondwater in West-Vlaanderen. Actiepuntennota, Provinciale
Ontwikkelingsmaatschappij, Kenniscentrum Rationeel Waterbeheer, West-Vlaanderen, België,
september, 2004, 24p.
GONCHARUK V.V., SHKAVRO Z.N., BADEHA V.P., KUCHERUK D.D., SOVA A.M.,
KOCHKODAN V.M. (2005). Purification of drainage water from dumps of solid household
wastes using calcium oxide for premembranous treatment. Chemistry for Sustainable
Development, 13, 603–610.
GOX (2009). Regenwaterrecuperatie in de pluimveehouderij. Project, Provincie Antwerpen,
Departement Welzijn, Economie en Plattelandsbeleid, Vlaanderen, België, december,
2009, 28p.
GULLINKALA T., DIGMAN B., GOREY C., HAUSMAN R., ESCOBAR E.C. (2010). Desalination:
Reverse osmosis and membrane distillation. Sustainability Science and Engineering, 2,
65-93.
HAIT S. & MAZUMDER D. (2009). Performance evaluation of an aerobic biofilter with high organics
containing synthetic wastewater. International Journal of Environment and Pollution, 37(2-
3), 141-149.
Hanemaaijer J.H. (2007). Memstill membrane destillation: A near-future technology for sea-
water desalination. Brochure, TNO, Nederland, 10p.
Hatano K., Trettin C.C., House C.H., Wollum A.G.I. (1993). Microbial populations and
decomposition activity in three subsurface flow constructed wetlands. Constructed Wetlands
for Water Quality Improvement, Moshiri, G.A. (Ed.), Lewis, Boca Raton, FL, USA, 541–547.
HILL V.R. & SOBSEY M.D. (2001). Removal of Salmonella and microbial indicators in constructed
wetlands treating swine wastewater. Water Science and Technology, 44(11-12), 215-222.
Hinojosa-Garro D., Mason C.F., Underwood G.J.C. (2008). Macrophyte assemblages in
ditches of coastal marshes in relation to land-use, salinity and water quality. Fundamental
and Applied Limnology, 172(4), 325-337.
Hjorth M., Christensen K.V., Christensen M.L., Sommer S.G. (2010). Solid-liquid
separation of animal slurry in theory and practice. A review. Agronomy for Sustainable
Development, 30, 153–180.
Hjorth M., Nielsen A.M., Nyord T., Hansen M.N., Nissen P., Sommer S.G. (2009).
Nutrient value, odour emission and energy production of manure as influenced by
anaerobic digestion and separation. Agronomy for Sustainable Development, 29, 329–338.
HOLL W.H. & HAGEN K. (2002). Partial demineralisation of drinking water using carbon dioxide
regenerated ion exchangers. Innovations in conventional and advanced water treatment
processes. Water Science and Technology: Water Supply, 2(1), 57-62.
HUITS D. (2009). Opwaardering van gezuiverde effluenten uit de mestverwerking tot herbruikbaar
water voor de landbouw. Provinciaal Onderzoeks & Voorlichtingscentrum voor Land- en
Tuinbouw, voordracht, gebruikerscommissie IWT/CLO project (080504), Rumbeke, België,
oktober, 2009.
HUITS D. & NECHELPUT H. (2006). Water elke druppel telt: Melkveehouderij. Tips om duurzaam om
te gaan met water op een melkveebedrijf. Vlaamse Milieumaatschappij Afdeling Water, Vlaanderen, België, 24p.
HURTON C.H. & TURNER C. (2003). Manure management. Treatment strategies for sustainable
agriculture. Bedford, UK, Lister and Durling Publishers, 410p.
IKB (2006). Kwaliteit & regelgeving: Drinkwater. Brochure, Integrale KetenBeheersing,
Zeist, Nederland, 3p.
JANSSENS N. (2009). Biomassa en biovergisting. Stageverslag, UGent, België, Faculteit Bio-
ingenieurswetenschappen, 43p.
JORIO H., JIN Y.M., ELMRINI H., NIKIEMA J., BRZESZINSKI R., HEITZ M. (2009). Treatment of
VOC’s in biofilters inoculated with fungi and microbial consortium. Environmental
Technology, 30(5), 477-485.
Kadlec R.H. & Knight R.I. (1996). Treatment wetlands. Boca Raton, Florida, USA, CRC Press,
893p.
KADLEC R.H. & REDDY K.R. (2001). Temperature effects in treatment wetlands. Water Environment
Research, 73(5), 543-557.
Keurentjes G.W.A. (2009). Informatieblad mineralenconcentraat. Project BO-05-006-020,
Wageningen UR & Alterra in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit, thema mineralen en mestkwaliteit, november, 2009, 2p. Verkregen op
aanvraag door Keurentjes G.W.A. (11-11-2009).
KMI (2010). Statistieken meteorologische data: Weerstation Izegem. Koninklijk Meteorologisch
Instituut, Izegem, België, 2009-2010.
Kuiper P., Vroon D., Rijs G., Plette S. (2006). Mestverwerking en mogelijke emissies naar
oppervlaktewater: Uitgangspunten vanuit het waterbeheer voor de verwerking van mest uit de
landbouwsector. Rapport, Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en
Afvalwaterbehandeling, Nederland, 65p.
LAVIEDOR (2009). Le retour aux fondamentaux de l’agriculture (Humocal®). Rapport, België,
11p. Verkregen op aanvraag via Delhaye J.P. (10-08-2009).
Lazarova V. & Bahri A. (2005). Water reuse for irrigation: Agriculture, landscapes and turf
grass. Florida, USA, CRC Press, 406p.
LAZAROVA V., SAVOYE P., JANEX M.L., BLATCHEY M. (1999). Advanced wastewater disinfection
technologies: State of the art and perspectives. Water Science and Technology, 40(4–5),
203–213.
LEKANG O. & KLEPPE H. (2000). Efficiency of nitrification in trickling filters using different filter
media. Aquaculture Engineering, 21, 181.
LEMMENS E., CEULEMANS J., ELSLANDER H., VANASSCHE S., BRAUNS E., VRANCKEN K.
(2007). Best beschikbare technieken (BBT) voor mestverwerking. Studie BBT-
Kenniscentrum, Vlaams Instituut voor Technologische Ontwikkeling, Gent, België, Academia
Press, 335p.
Lesage E., Mundia C., Rousseau D., van de Moortel A., du Laing G., Tack F.M.G., De
Pauw N., Verloo M. (2008). Removal of heavy metals from industrial effluents by the
submerged aquatic plant Myriophyllum spicatum L. Wastewater Treatment, Plant
Dynamics and Management in Constructed and Natural Wetlands, Netherlands, Springer,
211-221.
Lesage E., Rousseau D.P.L., Meers E., Tack F.M.G., De Pauw N. (2007). Accumulation of
metals in a horizontal subsurface flow constructed wetland treating domestic wastewater in
Flanders, Belgium. Science of the Total Environment, 380, 102–115.
LNV (2009). Spuiwater uit de chemische luchtwasser: stikstofhoudende zwavelmeststof
(ammoniumsulfaatoplossing). Etiket/afleverbewijs/gebruikshandleiding, Ministerie van
Leefmilieu, Natuur en Voedselkwaliteit, 2p.
Loughrin J.H., Szogi A.A., VanottiM B. (2006). Reduction of malodorous compounds from
liquid swine manure by a multi-staged treatment system. Applied Engineering in
Agriculture, 22, 867–873.
Madsen T.V. & Brix H. (1997). Growth, photosynthesis and acclimation by two submerged
macrophytes in relation to temperature. Oecologia, 110(3), 320-327.
Massé L., Massé D.I., Pellerin Y. (2007). The use of membranes for the treatment of manure:
A critical literature review. Biosystems Engineering, 98(4), 371–380.
MEERS E. (2009). Nazuivering van dunne fractie na biologie tot loosbaar/herbruikbaar water met
behulp van constructed wetlands. Voordracht, Innova Manure, gebruikerscommissie
CLO/IWT Project (080504), Rumbeke, België, oktober, 2009.
MEERS E., MICHELS E., TOLPE I., TACK F.M.G. (2008a). Verwerking van mest tot
loosbaar/herbruikbaar water. Afvalwater, 7(2), 116-123.
MEERS E., ROUSSEAU D., BLOMME N., LESAGE E., DU LAING G., TACK F.M.G.
(2005). Tertiary treatment of the liquid fraction of pig manure with Phragmites australis.
Water, Air and Soil Pollution, 160, 15-26.
MEERS E., TACK F.M.G., TOLPE I., MICHELS E. (2008b). Application of a full-scale
constructed wetland for tertiary treatment of piggery manure: monitoring results. Water, Air
and Soil Pollution, 193, 15-24.
Melse R. & Verdoes N. (2002). In dierlijke mest is ook kalium van belang. PraktijkCompas,
Varkens, 16, 18-19.
Messely L., Lenders S., Carels K. (2008). Water in de Vlaamse land- en tuinbouw: Gebruik,
kostprijs en besparingstechnieken. Rapport, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling
Monitoring en Studie, Brussel, België, 59p.
MEULEMAN A.F.M., VAN LOGESTIJN R., RIJS G.B.J., VERHOEVEN J.T.A. (2003). Water and
mass budgets of a vertical-flow constructed wetland used for wastewater treatment.
Ecological Engineering, 20, 31-44.
MIRA-T (2007). Milieurapport Vlaanderen. Indicatorrapport, Vlaamse Milieumaatschappij, Vlaanderen,
België, 158p.
MIRA-T (2008). Milieurapport Vlaanderen. Indicatorrapport Vlaamse Milieumaatschappij, Vlaanderen,
België, 164p.
MOHAPOATRA M., ANAND S., MISHRA B.K., GILES D.E., SINGH P. (2009). Review of fluoride
removal from drinking water. Journal of Environmental Management, 91(1), 67-77.
MORAL R., Perez-Espinosa A., Moreno-Caselles J., Paredes C., Rufete B. (2008).
Salinity, organic content, micronutrients and heavy metals in pig slurries from south-
eastern Spain. Waste Management, 28(2), 367-371.
NEW LOGIC (2008). Membrane filtration of hog manure: A cost-effective and environmentally
sound solution. Case Study, New Logic Research inc., Emeryville, USA, 6p.
NIS (2009). Definitieve resultaten van de landbouwenquête van mei 2008. Persbericht, Nationaal
Instituut voor de Statistiek, 1 juli, 2009, 3p.
NUTRINORM (2010). Kennisbank bemesting. DSM Agro bv, Geleen, Nederland.
OCFEMIA K.S., ZHANG Y., FUNK T. (2006). Hydrothermal processing of swine manure to oil using
a continuous reactor system: Effects of operating parameters on oil yield and quality.
Transactions of the Asabe, 49(6), 1897-1904.
PCG (2007). Opvang en opslag van hemel- en drainagewater: onderdeel van duurzaam
watergebruik op het tuinbouwbedrijf. Rapport, Provinciaal Proefcentrum voor de
Groenteteelt, 64p.
Pearce G. (2007). Introduction to membranes: Water and wastewater - RO pre-treatment. Filtration
& Separation, 44(7), 28-31.
PERUZZI A., MACCI C., DONI S., MASIANDARO G., PERUZZI P., AIELLO M., CECCANTI B.
(2009). Phragmites australis for sewage sludge stabilization. Desalination, 246, 110-119.
Petersen S.O., Sommer S.G., Béline F., Burton C., Dach J., Dourmad J.Y., Leip A.,
Misselbrook T., Nicholson F., Poulsen H.D., Provolo G., Sørensen P.,
Vinnerås B., Weiske A., Bernal M.P., Böhm R., Juhász C., Mihelic R. (2007).
Recycling of livestock wastes and other residues: A whole-farm perspective. Livestock
Science, 112, 180–191.
PIMENTAL D., BERGER B., FILIBERTO D., NEWTON M., WOLFE B., KARBINAKIS E., CLARK S.,
POON E., ABBETT E., NANDAGOPAL S. (2004). Water resources: Agricultural and
environmental issues. BioScience, 54, 909-918.
Pimental D. & Pimental M.H. (2008). Food, energy and society. Boka Raton, Florida, USA, CRC
Press, 280p.
Platteau J. (2009). Landbouwrapport 2008: Tuinbouw. Rapport, Departement Landbouw en
Visserij, Brussel, België, 32p.
POM (2007). Duurzaam waterbeheer in de Westhoek en de regio Roeselare-Tielt. Eindrapport,
Provinciale OntwikkelingsMaatschappij West-Vlaanderen, Vlaanderen, België, 133p.
POV, Provincie Oost-Vlaanderen (2008). Landbouw en water: Een overzicht van
reglementeringen en nuttige informatie. Brochure, 60p.
POVLT (2001). Praktijkgids irrigatie vollegrondsgroenten. Praktijkgids, Provinciaal Onderzoeks &
Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw, 107p.
POVLT (2009). Laboratoriumnormen Water. Provinciaal Onderzoeks & Voorlichtingscentrum voor
Land- en Tuinbouw. Verkregen op aanvraag via Desmyter E. (september 2009).
POVLT (2010). Database: kwaliteit van waterbronnen in West-Vlaanderen. Provinciaal
Onderzoeks & Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw. Verkregen op aanvraag via
Pollentier A. (maart 2010).
Projectgroep Mineralenconcentraat Wageningen UR (2009). Pilots voor
verwerking mest tot kunstmest. Varkens & Pluimvee, 40-41.
Raad van de Europese Gemeenschappen (1991). De Europese Nitraatrichtlijn.
Publicatieblad L 375, Document 391L0676, 1-8.
RENE E.R., LOPEZ M.E., VEIGA M.C., KENNES C. (2010). Performance of a fungal monolith
bioreactor for the removal of styrene from polluted air. Bioresource Technology, 101,
2608–2615.
RUIZ M. & VELASCO J. (2010). Nutrient bioaccumulation in Phragmites australis: Management tool
for reduction of pollution in the Mar Menor. Water, Air & Soil Pollution, 205, 173-185.
SCHRÖDER J., DE BUISONJE F., KASPER G., VERDOES N., VERLOOP K. (2009).
Mestscheiding: relaties tussen techniek, kosten, milieu en landbouwkundige waarde.
Rapport 287, Plant Research International BV, Wageningen UR, Nederland, oktober,
2009, 35p.
STEIN O.R., BORDEN-STEWARD D.J., HOOK P.B., JONES W.L. (2007). Seasonal influence on
sulfate reduction and zinc sequestration in subsurface treatment wetlands. Water
Research, 41, 3440-3448.
STEIN O.R. & HOOK P.B. (2005). Temperature, plants and oxygen: How does season affect
constructed wetland performance? Journal of Environmental Science and Health Part A-
Toxic/Hazardous Substances & Environmental Engineering, 40(6-7), 1331-1342.
Steketee J.J., Mels A., Bisschops I., Reith J.H., Schomaker T. (2005). Waterplanten als
grootschalige energiebron. Coalitievorming en vormgeving transitie-experimenten.
Eindrapport R001-4332225JJS-bht-V02-NL, Tauw, Nederland, 89p. Verkregen op aanvraag
door Steketee J.J. (05-10-2009).
STÖTTMEISTER U., WIEBNER A., KUSCHK P., KAPPELMEYER U., KASTNER M., BEDERSKI
O., MULER R.A., MOORMANN H. (2003). Effects of plants and microorganisms in
constructed wetlands for wastewater treatment. Biotechnology Advances, 22, 93-117.
SUIJKERBUIJK H. (2008). Jaarboek Water 2008. Mechelen, België, Wolters Kluwer NV, 840p.
SUNDARAVADIVEL M. & VIGNESWARAN S. (2001). Constructed wetlands for wastewater
treatment. Critical Reviews in Environmental Science and Technology, 31, 351-409.
TOPPS (2008). Bio-purificationsystems for spray remnants on farm. Brochure, TOPPS, 33p.
TRIFERTO (2010). Specialist in bemesting. Productfolders, Doetinchem, Nederland.
UMETSU K., KONDO R., TANI M., HAYASHI T. (2002). Fertilizer value of anaerobically co-
digested dairy manure and food processing wastes. Greenhouse Gases and Animal
Agriculture Proceedings, 331-342.
USEPA (2004). Guidelines for water reuse. Report 625/R-04/108, USEPA, Cincinnati, OH, 2004,
274p.
VAN BELLE F. (2009). Opwaardering van gezuiverde effluenten uit de mestverwerking tot
herbruikbaar water voor de landbouw. Eneco Energie, voordracht, gebruikerscommissie
IWT/CLO project (080504), Rumbeke, België, oktober, 2009.
VANDAELE E. (2010). Karakterisatie eindproducten van biologische verwerking. Eindrapport,
Vlaco vzw, Vlaanderen, België, 12p.
VAN DAELE T. (2003). Verdroging. Natuurrapport 21, Instituut voor natuurbehoud, Vlaanderen,
België, 154-159.
VAN DER JAGT H. (1999). Evaluation of public health related quality aspects of materials, coming
into contact with drinking water: Odour and flavour tests in particular. Water Science and
Technology, 40(6), 239-244.
VANEECKHAUTE C. (2009). Energierecuperatie uit biogas en naverwerking van het uitvergiste
digestaat tot kwaliteitsvolle eindproducten. Stageverslag, UGent, België, Faculteit Bio-
ingenieurswetenschappen, 48p.
VANEECKHAUTE C., CIERKENS K., RAPORT L., JANSSENS N. (2007). Hernieuwbare energie
door covergisting en verwerking digestaat. Praktijkstudie, UGent, België, Faculteit Bio-
ingenieurswetenschappen, 45p.
Van Ginderachter N. (2008). Recirculatie van water in de glastuinbouw: Winst voor u en het milieu.
Rapport, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Beleidsdomein Landbouw en
Visserij, Vlaanderen, België, 48p.
VANLERBERGHE E. (2010). Gebruik van effluenten in de landbouw. Voordracht, STIM, studiedag:
‘Wat rest na mest’, Brugge, België, januari, 2010.
Van Ranst E., Verloo M., Demeyer A., Pauwels J.M. (1999). Manual for the soil
chemistry and fertility laboratory. UGent, België, Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen,
243p.
VCM (2010). VCM-enquête operationele stand van mestverwerking in Vlaanderen: juni 2008-juli 2009.
Vlaams Coördinatiecentrum Mestverwerking, Vlaanderen, België, 22p.
VDH (2010). Chlorinsitu®- IV Compact systeem. Technische fiche, Van den Heuvel Watertechnologie
bv, Scherpenzeel, Nederland, 3p.
Verburg G. (2008). Start pilots inzake kunstmestvervangers. Kamerbrief van minister Verburg
(Leefmilieu Natuur en Voedselkwaliteit) aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der
Staten-Generaal, Nederland, november, 2008.
VERLICCHI P., GELLETTI A., MASOTTI L. (2009). A promising practice to reclaim treated
wastewater for reuse: Chemical disinfection followed by natural systems. Desalination, 247,
490-508.
VERLINDEN G. (2005). Valorisatie van resteffluenten afkomstig van de mestverwerking.
Eindrapport, Bodemkundige Dienst van België, West-Vlaamse Proeftuin voor Industriële
Groenten vzw, Interprovinciaal Proefcentrum voor de Aardappelteelt vzw in opdracht van
VLM (Mestbank), 37p.
VERSTRAETE W. & BOON N. (2008). Microbieel ecologische processen. Cursus, UGent, België,
Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen, 163p.
VERSTRAETE W. & SAVEYN H. (2008). Environmental technology: Partim water. Cursus, UGent,
België, Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen.
VERSTRAETE W. & VAN DE WIELE T. (2010). Microbial technology for reuse. Cursus, UGent,
België, Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen.
VITO (2001). Techniekblad: Precipitatie. Techniekblad, Vlaamse Instelling voor Technologisch
Onderzoek, BBT-Kenniscentrum, 3p.
VITO (2009). Compendium voor analyse van water (WAC). Handleiding, Ministrieel Besluit, Vlaamse
Instelling voor Technologisch Onderzoek, België, 15 april, 2009.
VLAAMSE GEMEENSCHAP (2006). Het Nieuwe Mestdecreet: Decreet houdende de
bescherming van water tegen de verontreiniging van nitraten uit agrarische bronnen.
Belgisch Staatsblad, Brussel, België, 28p.
Vlaamse Overheid (2006). Code van goede landbouwpraktijken: Digestaat. Algemene
principes en aandachtspunten in verband met bemesting met digestaat. GAP, opgesteld in
kader van het ADLO-demonstratieproject ‘Digestaat als alternatief voor kunstmest’,
Vlaanderen, België, 2p.
VLAREA (2004). Vlaams reglement inzake afvalvoorkoming en beheer. Bijlage 4.2.1: Voorwaarden
inzake samenstelling en gebruik als meststof of bodemverbeterend middel. Publicatie,
Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij, Mechelen, België, 2004.
VLAREM II (1999a). Titel II van het Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning. Bijlage 2.3.3:
Milieukwaliteitsnormen voor oppervlaktewater met bestemming zwemwater. Publicatie,
Vlaamse Navigator Milieuwetgeving, Natuur en Energie, Vlaanderen, België, januari, 1999.
VLAREM II (1999b). Titel II van het Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning. Bijlage 2.3.4:
Milieukwaliteitsnormen voor oppervlaktewater met bestemming zwemwater. Publicatie,
Vlaamse Navigator Milieuwetgeving, Natuur en Energie, Vlaanderen, België, januari, 1999.
VLAREM II (2006). Titel II van het Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning. Bijlage 5.3.2:
Sectorale lozingsvoorwaarden voor bedrijfsafvalwater. Publicatie, Vlaamse Navigator
Milieuwetgeving Natuur en Energie, Vlaanderen, België, mei, 2006.
VLM (2009). Voortgangsrapport Mestbank 2009: betreffende het mestbeleid in Vlaanderen.
Rapport, Vlaamse Landmaatschappij, Vlaanderen, België, 211p.
VMM (2006). Grondwaterbeheer in Vlaanderen: het onzichtbare water doorgrond. Vlaamse Milieu
Maatschappij Afdeling Water, Aalst, België, 150p.
VREG (2010). Marktrapport 2009. Rapport, Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en
Gasmarkt, Brussel, België, 58p.
WEAVER R.W., ANGLE S., BOTTOMLEY P., BEZDIECEK D., SMITH S., TABTABAI A., WOLLUM
A., MICKELSON S.H., BIGHAM J.M. (1994). Methods of soil analysis part 2: Chemical and
microbiological properties. American Society of Agronomy, Soil Science Society of America,
(B137B), 1692p.
WERKER A.G., DOUGHERTY J.M., MCHENRY J.L., VAN LOON W.A. (2002). Treatment
variability for wetland wastewater treatment in cold climates. Ecological Engineering, 19, 1-11.
WPA (2007). Digestaat als alternatief voor kunstmest: Fysische, chemische en microbiologische
karakterisatie van digestaten. Rapport ADLO Demonstratieproject, West-Vlaams proefcentrum
voor de Akkerbouw (WPA vzw), 2006-2007, 45p. Verkregen op aanvraag via Willaert L.
(12/11/2009).
ZUMDAHL S.S. (2005). Chemical principles. Boston, New York, University of Illinois, 1070p.
