Het concept empowerment opgevat als een interpretatieve vrijheidspraktijk.

Niels

Heynderick

Empowerment oftewel de moed zich te oefenen in vrijheid

Het concept empowerment put uit een lange traditie van emancipatiebewegingen, maar kan er zijn inhoud niet louter aan ontlenen. Empowerment gaat immers verder dan het wegwerken van achterstallige rechten, plichten en kansen. Het omarmt dus meer dan het zich losweken van de betuttelende hulpverlener. Het concept empowerment belichaamt eerder het proces waarbij mensen, vanuit de eigen krachten, vorm en inhoud aan hun leven geven. Hoewel het woord wijdverspreid is in de literatuur, hunkert de praktijk naar de verwerkelijking ervan. Gaandeweg is empowerment helaas een containerbegrip geworden waaraan tal van verwachtingen toegedicht worden. In deze masterproef worden echter geen oplossingen of alternatieven gepresenteerd. Empowerment levert immers geen pasklare antwoorden, daar de invulling ervan op mensenmaat dient te gebeuren. Het stuurt wel onze manier van kijken, denken en handelen. Om die reden werd op zoek gegaan naar een nieuw en ander perspectief op de huidige problemen die zich stellen in het ondersteunen van mensen met een verstandelijke beperking.

Het grootste gevaar is dat een concept als empowerment dreigt begrepen te worden als een eenzijdig lineair proces dat beweegt van afhankelijkheid naar onafhankelijkheid. Theorieën van maakbaarheid perverteren empowerment dan al gauw tot deze bepaalde uitkomst waar velen nooit zullen kunnen aan voldoen. Kwetsbaarheid en empowerment zijn nochtans niet elkaars tegengestelden. Empowerment erkent als concept net de onderlinge afhankelijkheid in ons bestaan. Het biedt net de kans zich in verhouding tot de ander te oefenen in vrijheid. Wat dus in het verhaal van empowerment op het spel staat is of het zal bewegen naar een te verantwoorden vrijheid, dan wel zal streven naar een welbegrepen vrijheid?

Om die reden wordt empowerment hier begrepen als een bevrijdingsproces, maar bovenal als een interpretatieve vrijheidspraktijk. Michel Foucault stelt dat bevrijding op zich de historische voorwaarde is om te kunnen spreken over een vrijheidspraktijk. Toch stelt dit ons nog niet in staat een leven in vrijheid aanvaardbaar vorm te geven. Er is immers een onderscheid tussen overheersing en machtsverhoudingen. Hoe meer het spel van vormen en gevormd worden open en afwisselend is, hoe meer recht gedaan zal worden aan de ander. Hierbij staat het vraagstuk centraal dat Michel Foucault verwoordde: hoe vrijheid in praktijk te brengen, in het volle besef dat situaties van overheersing blijven lonken? Het interpretatieve betekent dan dat de begeleider zijn weten en de cliënt zijn weten als gelijkwaardig en zelfs noodzakelijk verschijnen. Er is geen pasklaar en zaligmakend antwoord. Dit roept de vraag op wat het goede is en hoe we recht kunnen doen aan de ander.

Het door Foucault aangereikte perspectief brengt dus een complexe verhouding tot de ander met zich mee. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, oefent men geen macht uit om vrij te zijn (van de ander). Het is net deze verhouding tot de ander, waarin macht steeds speelt, die toelaat om zich te oefenen in vrijheid. Daarom wordt niet langer ingegaan op het vertoog waarin men zomaar de waarheid over de ander kan spreken. Wat centraal staat is de mate waarin het individu in staat is de waarheid over zichzelf te spreken. Men heeft zelfs de plicht de waarheid over zichzelf te vertellen, indien men het eigen leven wil vorm geven. De noodzaak van veranderen wordt hiermee belicht. Dit vergt moed, daar het de relatie tot de ander op het spel zet. De waarheid spreken vergt ook moed omdat het een werkelijkheid wil omarmen die zich losweekt van het bestaande, dat wat gekend is. In het onderzoek wordt een antwoord gegeven op hoe we de ander in staat kunnen stellen de waarheid over zichzelf te spreken.

Uit de resultaten blijkt dat het concept empowerment inderdaad onderhevig is aan taalvervuiling. Het streven naar empowerment dreigt dan voorbij te gaan aan de wensen en vragen van de cliënt. Empowerment mag niet een verhaal zijn waarin zwaktes uitgegomd worden, maar is net een aanspreken van de aanwezige krachten. Toch wordt het vaak eng geïnterpreteerd als een streven naar onafhankelijkheid. Dit gaat gepaard met een pijnlijke en opvallende paradox. Het opleggen van dit te hoog gegrepen ideaal kan er net toe leiden de capaciteiten, veerkracht en zelfbepaling van personen (met een verstandelijke beperking) te ontkennen. Nu de aandacht meer dan ooit ligt op de autonomie van de cliënt en er nooit zoveel vrijheid was, wordt immers de vraag gesteld of zij nog wel echte keuzes kunnen maken… Teneinde hun ervaringsdeskundigheid te erkennen, wordt empowerment hier in verband gebracht met medezeggenschap. Empowerment verschijnt hier als een proces van geven en nemen, dat een noodzakelijk tegen-weten van de cliënt veronderstelt. Zo begrepen is empowerment het recht zich weerbaar op te stellen ten aanzien van anderen.

Dit betekent dat de wil en nood tot verandering slechts kan aangegeven worden door de persoon zelf, vanuit de eigen inzichten en vragen. De begeleider kan slechts het tempo van de cliënt volgen. Deze persoon dient het recht te behouden om te mogen mislukken. We maken nog te veel de fout dat het te goed moet gaan, waardoor het werkelijke kunnen geen plaats gegund wordt. Recht doen aan de ander betekent dus op zoek gaan naar dat noodzakelijke tegen-weten. Dit kan slechts wanneer de begeleider zich evenzeer durft te tonen als een mens die twijfelt over zaken. Zoals de begeleider hoopt dat zijn cliënt zich openstelt voor het zoekende, dient hij zelf toe te laten dat het vanzelfsprekende verlaten wordt. Dit besef laat toe dat beiden mogen verschillen omtrent het goede.

De bekomen kritiek is geen weigeren van de ander, maar nodigt hem net uit om wanneer dat nodig is een ander spoor te bewandelen. Het samen onderweg blijven gaan helpt ons bewust worden van wat we kunnen en willen worden. Het vanzelfsprekende loslaten is dan ook een wennen aan wat onontkoombaar is: de verplichting zich in verhouding tot de ander te oefenen in vrijheid, indien men het eigen leven vorm wil geven. Empowerment is dus niet louter een proces van zelfversterking en positieverbetering, maar bovenal een streven naar levenskunst (Foucault) en een oefenen in samenleven.

Meer weten? niels.heynderick@gmail.com

Bibliografie

Abberley, P. (1987). The concept of Oppression and the Development of a social Theory of Disability. Disability, Handicap en Society, 2(1), 1987.

Askheim, O. (2003). Empowerment as guidance for professional social work: an act of balancing on a slack rope. European Journal of Social Work, 6(3), 229-240.

Atkinson, R. (1998). The life story interview. Qualitative Research Methods Series, No. 44. Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc.

Atkinson, R. (2007). The Life Story Interview as a Bridge in Narrative Inquiry. In D. J. Clandinin (red.). Handbook of Narrative Inquiry. Mapping a Methodology (pp. 224-246). Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

Billiet en Waege (2001). Een samenleving onderzocht. Methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Antwerpen: Standaard Uitgeverij nv.

Baarda, D., de Goede, M., & Teunissen, J. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek. Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen: Wolters-Noordhoff VB.

Barnett, C.; Clarke, N.; Cloke, P.; & Malpass, A. (2008). The elusive subjects of neo-liberalism. Cultural Studies, 22(5), 624-653.

Booth, T., & Booth, W. (1996). Sounds of Silence: narrative research with inarticulate subjects. Disability & Society, 11(1), 55-69.

Buntinx, W. (2007). Professionaliteit in de zorg voor mensen met verstandelijke beperkingen. In W.H.E. Buntinx & A. Th. G. van Gennep (red.). Professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met verstandelijke beperkingen (pp. 9-28). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Carlson, L. (2009). Philosophers of Intellectual Disability: A Taxonomy. Metaphilosophy, 40, 552-566.

Carlson, L., & Kittay, E. (2009). Introduction: rethinking philosophical presumptions in the light of cognitive disability. Metaphilosophy, 40, 307-330.

Chamberlin, J. (1997). A Working Definition of Empowerment. Psychiatric rehabilitation journal, 20(4), 43-46.

Chambers, D., & Thompson, S. (2009). Empowerment and its application in health promotion in acute care settings: nurses’ perceptions. Journal of Advanced Nursing, 65(1), 130-138.

Chavasse, J. (1992). Guest editorial. Journal of Advanced Nursing, 17, 1-2. 124

Clandinin, D., & Rosiek, J. (2007). Mapping a Landscape of Narrative Inquiry: Borderland Spaces and Tensions. In D. J. Clandinin (red.). Handbook of Narrative Inquiry. Mapping a Methodology (pp. 35-76). Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

Clarke, J. (2004). Dissolving the Public Realm? The Logics and Limits of Neo-Liberalism. Journal of Social Policy, 33(1), 27-48.

Cornwall, A., & Brock, K. (2005). What do Buzzwords do for Development Policy? A critical look at ‘Participation’, ‘empowerment’ and ‘poverty reduction’. Third World Quarterly, 26(7), 1043-1060.

Danieli, A., & Wheeler, P. (2006). Employment policy and disabled people: old wine in new glasses? Disability & Society, 21(5), 485-498.

Deacon, R. (2002). An analytics of power relations: Foucault on the history of discipline. History of the human sciences, 15(1), 89-117.

Dean, M. (1993). Social Security Practices, Self-formation, and the Active Society. In P. Saunders, & S. Shaver (red.), Theory and Practice in Australian Social Policy: Rethinking the Fundamentals. Volume 2: Contributed Papers (pp. 99-110). Kensington: University of New South Wales.

De Coster, T., Simon, F., & Depaepe, M. (2009). “Alternative’ education in Flanders, 1960-2000: transformation of knowledge in a neo-liberal context. Paedagogica Historica, 45(4), 645-671.

De Corte, K. (2010). Het Emancipatorisch Methodisch Kader. Houvast voor hulpverleners in het burgerschapsmodel. Uitgegeven in eigen beheer.

Den Dulk (1998). Empowerment van cliënten met een verstandelijke beperking. In T. Royers, L. De Ree, & G. Verbeek (red.), Empowerment. Eigenmachtig worden in de hulpverlening (pp. 11-20). Utrecht: NIZW Uitgeverij.

Dempsey, I., & Foreman, P. (1997). Toward a clarification of Empowerment as an Outcome of Disability Service Provision. International Journal of Disability, 44(4), 287-303.

De Ree, L. (1998). Empowerment in de hulpverlening: een introductie. In T. Royers, L. De Ree, & G. Verbeek (red.), Empowerment. Eigenmachtig worden in de hulpverlening (pp. 11-20). Utrecht: NIZW Uitgeverij.

Devos, R. (2004). Macht en verzet. Het subject in het denken van Michel Foucault. Kapellen: Uitgeverij Pelckmans.

Dowse, L. (2009). ‘Some people are never going to be able to do that.’ Challenges for people with intellectual disability in the 21st century. Disability & Society, 24(5), 571-584. 125

Dreyfus, H. & Rabinow, P. (1983). Foucault’s Interpretative Analytic of Ethics. In H. Dreyfus & P. Rabinow (1983). Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics (pp. 253-264). Chicago: The University of Chicago Press.

Federatie Diensten Begeleid Wonen (2011). Geraadpleegd op 2 mei 2011 via http://www.fdbw.be/2007/

Felton, A., & Stickley, T. (2004). Pedagogy, power and service user involvement. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 11, 89-98.

Feste, C., & Anderson, R. (1995). Empowerment: from philosophy to practice. Patient Education and Counseling, 26, 139-144.

Finch, H., & Lewis, J. (2003). Focus Groups. In J. Ritchie, & J. Lewis (red.) Qualitative Research Practice. A guide for Social Science Students and Researchers (pp. 170-198). London, SAGE Publications Inc.

Fisher, P. (2007). Experiential knowledge challenges ‘normality’ and individualized citizenship: towards ‘another way of being’. Disability & Society, 22(3), 283-298.

Fornet-Betancourt, R., Becker, H., & Gomez-Müller, A. (1998). De ethiek van de zorg voor zichzelf als vrijheidspraktijk. Een interview met Michel Foucault. In M. Foucault (1998). Breekbare vrijheid (pp. 7-37). Amsterdam: Boom/Parrèsia.

Foucault, M. (1978). The History of Sexuality. Volume I: an Introduction. New York: Pantheon Books.

Foucault, M. (1982). The Subject and Power. Critical Inquiry, 8(4), 777-795.

Foucault, M. (1983). On the Genealogy of Ethics: An Overview of Work in Progress. In H. Dreyfus & P. Rabinow (1983). Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics (pp. 229-252). Chicago: The University of Chicago Press.

Foucault, M. (1993). About the Beginning of the Hermeneutics of the Self: Two Lectures at Dathmouth. Political Theory, 21(2), 198-227.

Foucault, M. (1998). Breekbare vrijheid. Amsterdam: Boom/Parrèsia.

Foucault, M. (1998a). Individualisering door politieke technologieën. In M. Foucault (1998). Breekbare vrijheid (pp. 69-84). Amsterdam: Boom/Parrèsia.

Foucault, M. (1998b). Zelftechnieken. In M. Foucault (1998). Breekbare vrijheid (pp. 38-68). Amsterdam: Boom/Parrèsia.

Foucault, M. (2001). Fearless Speech. Los Angeles: Semiotext(e).

Foucault, M. (2008). The Birth of Biopolitics. Lectures at the Collège de France, 1978-79. Houndmills: Palgrave Macmillan. 126

Foucault, M. (2011). De moed tot waarheid. Het bestuur van zichzelf en de anderen II. Amsterdam: Boom Uitgeverij.

Freire, P. (1972). Pedagogie van de onderdrukten. Baarn: Uitgeverij In den Toren.

Friele, R. (1998). Voorwoord. In T. Royers, L. De Ree, & G. Verbeek (red.), Empowerment. Eigenmachtig worden in de hulpverlening (pp. 11-20). Utrecht: NIZW Uitgeverij.

Ghequière, P., Staessens, K. (1999). Kwalitatieve gevalstudies. In B. Levering, & Smeyers, P. (red.), Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatieve onderzoek (pp. 192-213). Amsterdam: Boom.

Gibson, C. (1991). A concept analysis of empowerment. Journal of Advanced Nursing, 16, 354-361.

Goodley, D. (1997). Locating Self-advocacy in Models of Disability: Understanding disability in the support of self-advocates with learning difficulties, Disability & Society, 12(3), 367-379.

Goodley, D. (2011). Social psychoanalytic disability studies. Disability & Society, 26(6), 715-728.

Hardy, C., & Leiba-O’Sullivan, S. (1998). The Power Behind Empowerment: Implications for Research and Practice. Human Relations, 51(4), 451-483.

Hartman, A. (1992). In Search of Subjugated Knowledge. Social Work, 37(6), 483-484.

Hunt, M. (2010). “Active Waiting”: Habits and the Practice of Conducting Qualitative Research. International Journal of Qualitative Methods, 9(1), 69-76.

Hurst, R. (1995). Choice and Empowerment – lessons from Europe. Disability & Society, 10(4), 529-534.

Isaac, R., Raja, B., & Ravanan, M. (2010). Integrating people with disabilities: their right – our responsibility. Disability & Society, 25(5), 627-630.

Israel, B., Checkoway, B., Schulz, A., & Zimmerman, M. (1994). Health Education and Community Empowerment: Conceptualizing and Measuring Perceptions of Individual, Organizational, and Community Control. Health Education Quarterly, 21(2), 149-170.

Jacobs, G. (2005). Participatie en empowerment in de gezondheidsbevordering. Professionals in de knel tussen ideaal en praktijk? Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 14(4), 29-39.

Jingree, T., Finlay, W.M.L. and Antaki, C. (2006), Empowering words, disempowering actions: an analysis of interactions between staff members and people with learning disabilities in residents’ meetings. Journal of Intellectual Disability Research, 50(3), 212–226. 127

Josselson, R. (2007). The Ethical Attitude in Narrative Research: Principles and Practicalities. In D. J. Clandinin (red.). Handbook of Narrative Inquiry. Mapping a Methodology (pp. 537-566). Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

Kittay, E. (2009). The personal is philosophical is political: a philosopher and mother of a cognitively disabled person sends notes from the battlefield. Metaphilosophy, 40, 606-627.

Koelen, M., & Lindström, B. (2005). European Journal of Clinial Nutrition, 59(1), 10-16.

Krueger, R., & Casey, M. (2009). Focus Groups. A Practical Guide for Applied Research. 4th edition. Thousand Oaks: Sage publications, Inc.

Lazzarato, M. (2009). Neoliberalism in Action: Inequality, Insecurity and the Reconstitution of the Social. Theory, Culture & Society, 26(6), 109-133.

Lawy, R., & Biesta, G. (2006). Citizenship-as-practice: the educational implications of an inclusive and relational understanding of citizenship. British Journal of Educational Studies, 54(1), 34-50.

Lemke, T. (2001). ‘The birth of bio-politics’: Michel Foucault’s lecture at the Collège de France on neo-liberal governmentality. Economy and Society, 30(2), 190-207.

Lesseliers, J., Van Hove, G., & Vandevelde, S. (2009). Regranting identity to the outgraced – narratives of persons with learning disabilities: methodological considerations. Disability & Society, 24(4), 411-423.

Levering, B. & Smeyers, P. (2000). Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek. Amsterdam: Boom.

Lord, J., & Hutchison, P. (1993). The Process of Empowerment: Implications for Theory and Practice. Canadian Journal of Community Mental Health, 12(1), 5-22.

Martin, R. (2006). A real life- a real community: The empowerment and full participation of people with an intellectual disability in their community. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 31(2), 125-127.

Maso, I., & Smaling, A. (2004). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Mays, N., & Pope, C. (2000). Assessing quality in qualitative research. BMJ, 320, 50-52.

McCabe, J., & Holmes, D. (2009). Reflexivity, critical qualitative research and emancipation: a Foucauldian perspective. Journal of Advanced Nursing, 65(7), 1518-1526.

McKee, K. (2009). Post-Foucauldian governmentality: What does it offer critical social policy analysis? Critical Social Policy, 29(3), 465-486. 128

McKee, K. (2011). Sceptical, Disorderly and Paradoxical Subjects: Problematizing the “will to empower” in Social Housing Governance. Housing, Theory and Society, 28(1), 1-18.

Newman, J. (2010). Towards a pedagogical state? Summoning the ‘empowered’ citizen. Citizenship studies, 14(6), 711-723.

Nierse, C., & Abma, T. (2011). Developing voice and empowerment: the first step towards a broad consultation in research agenda setting. Journal of Intellectual Disability Research, 55(4), 411-421.

Owens, J. (2007). Liberating voices through narrative methods: the case for an interpretive research approach. Disability & Society, 22(3), 299-313.

Patton, M. (1997). Toward Distinguishing Empowerment Evaluation and Placing It In A Larger Context. American Journal of Evaluation, 18, 147-163.

Pavey, B. (2006). Human capital, social capital, entrepreneurship and disability: an examintion of some current educational trends in the UK. Disability & Society, 21(3), 217-229.

Pease, B. (2002). Rethinking Empowerment: A Postmodern Reappraisal for Emancipatory Practice. British Journal of Social Work, 32, 135-147.

Perkins, D. (1995). Speaking Truth to Power: Empowerment Ideology as Social Intervention and Policy. American Journal of Community Psychology, 23(5), 765-794.

Perkins, D., & Zimmerman, M. (1995). Empowerment Theory, Research and Application. American Journal of Community Psychology, 23(5), 569-579.

Pinnegar, S., & Daynes, J. (2007). Locating Narrative Inquiry Historically: Thematics in the Turn to Narrative. In D. J. Clandinin (red.). Handbook of Narrative Inquiry. Mapping a Methodology (pp. 3-34). Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

Price, R. (1990). Wither Participation and Empowerment? American Journal of Community Psychology, 18(1), 163-167.

Rallis, S., & Rossman, G. (2010). Caring reflexivity. International Journal of Qualitative Studies in Education, 23(4), 495-499.

Rappaport, J. (1995). Empowerment Meets Narrative: Listening to Stories and Creating Settings. American Journal of Community Psychology, 23(5), 795-807.

Redley, M. (2009). Understanding the social exclusion and stalled welfare of citizens with learning disabilities. Disability & Society, 24(4), 489-501.

Redley, M., & Weinberg, D. (2007). Learning disability and the limits of liberal citizenship: interactional impediments to political empowerment. Sociology of Health & Illness, 29(5), 767-786. 129

Reindal, S. (1999). Independence, Dependence, Interdependence: some reflections on the subject and personal autonomy. Disability & Society, 14(3), 353-367.

Reinders, J. (2000). Ethiek in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Amsterdam: Boom Uitgeverij.

Renders, F., & Meininger, H. (2011). Afscheid van het burgerschapsparadigma? Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen, 37(3), 147-167.

Renders, F., & meininger, H. (2012). Erkenning van verschil: een repliek. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen, 38(1), 34-40.

Riger, S. (1993). What’s Wrong with Empowerment. American Journal of Community Psychology, 21(3), 279-292.

Ritchie, J. (2003). The Applications of Qualitative Methods for Social Research. In J. Ritchie, & J. Lewis (red.) Qualitative Research Practice. A guide for Social Science Students and Researchers (pp. 24-46). London, SAGE Publications Inc.

Rodwell, C. (1996). An analysis of the concept of empowerment. Journal of Advanced Nursing, 23, 305-313.

Roets, G., Roose, R., Claes, L., Vandekinderen, C., Van Hove, G., & Vanderplasschen, W. (2012). Reinventing the Employable Citizen: A Perspective for Social Work. British Journal of Social Work, 42(1), 94-110.

Roovers, M. (2004). Mensbeelden en moreel handelen in de zorg voor verstandelijk gehandicapten. Een empirisch-ethisch onderzoek. Antwerpen: Maklu Distributie.

Rose, N. (1996). The death of the social? Re-figuring the territory of government. Economy and Society, 25(3), 327-356.

Rose, N. (2000). Government and Control. British Journal of Criminology, 40, 321-339.

Rose, N. (2001). The Politics of Life Itself. Theory, Culture & Society, 18(6), 1-30.

Rose, N., & Miller, P. (1992). Political power beyond the State: problematics of government. The British Journal of Sociology, 43(2), 173-205.

Rowlands, J. (1995). Empowerment examined. Development in Practice, 5(2), 101-107.

Russell, C., & Gregory, D. (2003). Evaluation of qualitative research studies. Journal of Evidence Based Nursing, 8, 36-40.

Shakespeare, T. (1993). Disabled People’s Self-organisation: a new social movement? Disability, Handicap and Society, 8(3), 249-264. 130

Shippers, M., Wehman, D., & Hermans, J. (2005). Empowerment in de hulpverlening. Een onderzoek naar gedrag van hulpverleners en empowermentbeleving van cliënten. Tijdschrift voor orthopedagogiek, 2, 60-71.

Shor, I., & Freire, P. (1987). Journal of Education, 169(3), 11-31.

Smet, D., & Van Hove, G. (2009). Ouders met een verstandelijke beperking. 7 verhalen. Gent: Academia Press.

Simmons, B., Blackmore, T., & Bayliss, P. (2008). Postmodern synergistic knowledge creation: extending the boundaries of disability studies. Disability & Society, 23(7), 733-745.

Speer, P., & Hughey, J. (1995). Community Organizing: An Ecological Route to Empowerment and Power. American Journal of Community Psychology, 23(5), 729-748.

Tanner, D. (1997). Empowerment and care management: swimming against the tide. Health and Social Care in the Community, 6(6), 447-457.

Ten Kate, L., & Manschot, H. (1998). Kan ik ‘mijzelf’ scheppen. In M. Foucault (1998). Breekbare vrijheid (pp. 7-37). Amsterdam: Boom/Parrèsia.

Van den Hoonaard, W. (1997). Working with sensitizing concepts. Qualitative Research Methods Series, No. 44. Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc.

Van Gennep (1980). Naar een kritische orthopedagogiek. In het bijzonder van de zwakzinnige mens. Meppel: Druk Boompers drukkerijen bv.

Van Gennep, A. (2000). Emancipatie van de zwaksten in de samenleving. Over paradigma’s van verstandelijke handicap. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Van Gennep (2003a). De tweedeling. Verstandelijke handicap tussen wetenschap en samenleving. In A. van Gennep, G. Van Hove & J. van Loon (red.), Voor & Tegen. Vernieuwingen in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (pp. 37-50). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Gennep (2003b). Deïnstitutionalisatie en ‘community care’. In A. van Gennep, G. Van Hove & J. van Loon (red.), Voor & Tegen. Vernieuwingen in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (pp. 37-50). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Gennep, A. (2007). Professionaliteit van de orthopedagoog. Over de nieuwe professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met beperkte verstandelijke mogelijkheden. In W.H.E. Buntinx & A. Th. G. van Gennep (red.). Professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met verstandelijke beperkingen (pp. 77-100). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Gennep, A. (2012). Burgerschapsparadigma: een perspectief. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen, 38(1), 16-22. 131

Van Houten, D., & Jacobs, G. (2005). The empowerment of marginals: strategic paradoxes. Disability & Society, 20(6), 641-654.

Van Hove, V. (2007). De begeleider als bruggenbouwer. Drongen: Beschutte Werkplaats Nevelland.

Van Hove, G., & Roets, G. (2003). ‘Empowerment’ en volwassenen met een verstandelijke beperking. In M. Bouverne-De Bie, A. Claeys, A. De Cock & J. Vanhee (red.), Armoede & Participatie (pp. 229-243). Gent: Academia Press.

Van Loon, J., & Van Hove, G. (2001). Emancipation and Self-determination of People with Learning Disabilities and Down-sizing Institutional Care. Disability & Society, 16(2), 233-254.

Van Hove, G. & van Loon, J. (2003). Komen we er ooit achter wat ‘cliënten’ echt willen? In A. van Gennep, G. Van Hove & J. van Loon (red.), Voor & Tegen. Vernieuwingen in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (pp. 51-70). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Loon, J., & Van Hove, G. (2007). Professionaliteit van de Support Werker: van kwaliteit van de zorg naar kwaliteit van het bestaan. In W.H.E. Buntinx & A. Th. G. van Gennep (red.). Professionaliteit in de hulpverlening aan mensen met verstandelijke beperkingen (pp. 9-28). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Regenmortel (2009). Empowerment als uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 18(4), 22-42.

Verhaeghe, P. (2011). De effecten van een neoliberale meritocratie op identiteit en interpersoonlijke verhoudingen. Oikos, 56(1), 4-21.

Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (2012). Geraadpleegd op 27 juni 2012 via http://www.vaph.be/vlafo/view/nl/20502-Begeleid+wonen.html

Wallerstein, N. (2002). Empowerment to reduce health disparities. Scandinavian Journal of Public Health, 20, 72-77.

Weeks, L., Shane, C., MacDonald, F., & Hart, C. (2006). Learning from the experts: people with learning difficulties training and learning from each other. British Journal of Learning Disabilities, 34, 49-55.

Wiese, A. (2006). Vraaggestuurde ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking. 31 thema’s voor de supportmedewerker. Soest: Uitgeverij Nelissen.

Wilson, E. (2007). Fetishes of “empowerment”: the arguments, the confusions in contemporary feminist theory (doctoral dissertation). Geraadpleegd via http://repository.tamu.edu/bitstream/handle/1969.1/ETD-TAMU-1602/WILSON…

Winance, M. (2007). Being normally different? Changes to normalization processes: from alignment to work on the norm. Disability & Society, 22(6), 625-638. 132

Zimmerman, M. (1990a). Taking Aim on Empowerment Research: On the Distinction Between Individual and Psychological Conceptions. American Journal of Community Psychology, 18(1), 169-177.

Zimmerman, M. (1990b). Toward a Theory of Learned Hopefulness: A structural Model Analysis of Participation and Empowerment. Journal of Research in Personality, 24, 71-86.