Het partnerschap EU-Rusland na de uitbreiding van de EU.

Freya

Baetens

Het partnerschap EU-Rusland na de uitbreiding van de EU of aarzelend dansen met de Russische beer’

De relatie met Rusland is één van de meest actuele thema’s in het Europese Externe Beleid. In de pers, en soms zelfs ook in de vakliteratuur, is het Rusland van na 1991 echter één van de meest vergeten factoren. Momenteel staan we op een tweesprong: enerzijds kunnen de Europese Unie en Rusland naar elkaar toegroeien door economische, culturele en politieke samenwerking. Anderzijds, kan Europa kiezen voor een meer unilaterale politiek, naar het voorbeeld van de Verenigde Staten.

Ik probeer in mijn werk een hartstochtelijk, doch ook juridisch correct en realistisch pleidooi te houden voor de eerstgenoemde optie. Na de uitbreiding van de Europese Unie in 2007 (met Roemenië en Bulgarije), zal de directe grens met Rusland honderden kilometers bedragen. Zowel de economische vooruitgang als de verhoging van veiligheid en defensie, zijn van cruciaal belang voor zowel Rusland als Europa.

Rusland en Europa delen een lange voorgeschiedenis: soms waren het bondgenoten van elkaar (bijvoorbeeld tijdens Wereldoorlog II), maar evengoed waren het soms vijanden (bijvoorbeeld tijdens de Koude Oorlog). De grondslag voor de huidige juridische banden tussen Rusland en Europa werd gelegd door het Samenwerkings- en Partnerschapsakkoord, dat in werking trad in 1997.

Dat ‘Partnerschap’ wordt in realiteit echter grotendeels bepaald door politieke akkoorden, gesloten op topovereenkomsten tussen de staats- en regeringshoofden van de Europese lidstaten en Rusland. De waarde van deze akkoorden is onduidelijk: juridisch gezien zijn ze niet bindend, en zijn de landen dus niet verplicht ze na te leven. In praktijk zijn het echter net deze overeenkomsten die een oplossing bieden voor de meest gevoelige problemen. De twee meest besproken brandhaarden die via informele akkoorden werden ‘geblust’ waren Kaliningrad en de Baltische Staten.

Kaliningrad, dat tot Rusland behoort, is een gebied ten noorden van Polen en ten zuiden van Litouwen. Door de toetreding van zowel Polen als Litouwen tot de Europese Unie (op 1 mei 2004), werd Kaliningrad een Russische enclave binnen Europa. Dit zorgde uiteraard voor diplomatieke problemen met Rusland, omdat Russen die vanuit het Russische ‘moederland’ naar Kaliningrad wilden reizen (en omgekeerd), aan zware visumprocedures werden onderworpen. Het akkoord voorzag in mildere visumvereisten.

In de Baltische staten woont een grote Russisch-sprekende minderheid (tot 40% van de bevolking), die daar gekomen is in het Sovjettijdperk. Sinds de implosie van de Sovjet-Unie in 1991, heerst er binnen de nieuwe staten (Letland, Estland, en in mindere mate ook Litouwen) een soort revanchebeweging. Russisch-taligen worden openlijk gediscrimineerd: ze hebben geen recht op de Letse of Estse nationaliteit, tenzij ze een duur en moeilijk taal- en geschiedenisexamen afleggen. Zoniet hebben ze de status van ‘non-citizens’(‘niet-burgers’): geen stemrecht, geen recht om een vrij beroep uit te oefenen, geen recht op een baan bij de overheid,… Ook deze discriminatie pakt men aan met dergelijke akkoorden.

Zelfs de uitbouw van de relaties in de toekomst, wordt via dit topoverleg geregeld, met als recentste verwezenlijking de publicatie van de Stappenplannen in mei 2005. Via deze Stappenplannen wil men vier Gemeenschappelijk Ruimtes oprichten (Economisch – Veiligheid en Justitie – Externe Veiligheid – Onderzoek, Onderwijs en Cultuur) om zo de vooruitgang te verzekeren.

Twee aspecten verdienen extra aandacht: veiligheid en economie. Samenwerking rond deze twee beleidsfactoren moeten volgens mij de kern vormen van een succesvolle relatie tussen de Europese Unie en Rusland. Wat betreft veiligheid, heerst er momenteel een groot probleem van perceptie: de beleidsmakers in Moskou hebben soms duidelijk een verkeerd beeld van de structuur en de dynamiek van Europa. Maar ook omgekeerd, draait het Europese raderwerk soms zo stroef dat een snelle en constructieve oplossing niet mogelijk is.

Economisch gezien, heeft vooral Rusland een achterstand in te halen, maar Europa heeft er alleszins belang bij dat de Russische markteconomie zo goed mogelijk functioneert. In ruil voor de Russische ratificatie van het Kyotoprotocol (protocol ter voorkoming van drastische klimaatverandering), startte de Europese Unie de onderhandelingen die noodzakelijk zijn voor een toekomstig Russisch lidmaatschap van de wereldhandelsorganisatie (WTO).

Deskundigen schuiven vier oorzaken naar voren, die een verklaring bieden voor het feit dat tot dusver, ondanks alle (juridische en andere) mogelijkheden, het partnerschap tussen Rusland en Europese Unie toch slechts een beperkt succes gekend heeft. Een eerste reden kan het Russische wantrouwen zijn, ten aanzien van de Noord Atlantische Verdrags-Organisatie (NAVO), die door de Russen nog vaak als een anti-Russische vereniging bekeken wordt. Een tweede mogelijkheid is de onwetendheid en de bureaucratische rompslomp aan beide zijden, waarover ook de Europese burgers steen en been klagen.

Een derde struikelblok zijn de cultuur- en waardeverschillen tussen Rusland en Europa. Dit komt vooral tot uiting in de aanpak van terrorisme en het belang dat men aan mensenrechten hecht (bijvoorbeeld de discussie rond het conflict in Tsjetsjenië). Een vierde en laatste hindernis is de verschillende perceptie van macht en status. Dit uit zich meerbepaald in verschillende visies op de positie van Rusland, dat zelf de status van een wereldmacht ambieert, een standpunt dat niet door de Europeanen gedeeld wordt.

Ondanks mooie ideeën en doelstellingen, is de relatie EU-Rusland tot nu toe echter vooral een zaak geweest van ‘brandjes blussen’ bij gebrek aan echte gemeenschappelijke strategie. Het echte, daadkrachtige ‘strategische partnerschap’, waarover politici zo graag spreken, moet alleszins nog komen …

Titel: ‘Het partnerschap EU – Rusland na de uitbreiding van de EU’

Auteur: Freya Baetens

Promotor: Prof. Dr. Marc Maresceau, Universiteit Gent

Kader: Grondige studie van het

Bibliografie

Verdrag van Amsterdam, P.B. C 340 van 10 november 1997.

Overeenkomst inzake partnerschap en samenwerking waarbij een partnerschap tot stand wordt gebracht tussen de Europese Gemeenschappen en hun lidstaten, enerzijds, en de Russische Federatie, anderzijds., P.B. L 327 van 28 november 1997.

Verdrag tot Oprichting van de Europese Gemeenschap (geconsolideerde versie) P.B.. C 325 van 24 december 2002.

H.v.J., 15 december 1995, C-415/93, Bosman, C-415/93, Jur. 1995, I-4921.

H.v.J., 8 mei 2003, C‑438/00, Deutscher Handballbund, Jur. 2003, I-4135, ook genoemd „arrest Kolpak”.

H.v.J., 12 april 2005, C-265/03, Simutenkov, n.n.g.

Gemeenschappelijke Strategie van 4 juni 1999 ten aanzien van Rusland, 24 juni 1999, P.B. L 157/1 van 24 juni 1999.

Verordening (EG, Euratom) nr. 99/2000 van de Raad van 29 december 1999 betreffende bijstand aan de partnerstaten in Oost-Europa en Centraal-Azië, P.B. L 012 van 18 januari 2000.

ANTONENKO, O., PINNICK, K. (ed.), Russia and the European Union : prospects for a new relationships, London, Routledge, 290 p.

BARANOVSKY, V., Russia's attitudes towards the EU : political aspects , Helsinki, Ulkopoliittinen instituutti, 2002, 191 p.

BARYSCH, K., COTTRELL, R., FRATTINI, F., e.a., Russia and the WTO, London, Centre for European reform, 2002, 85 p.

BORKO, Y., “The European Union’s Common Strategy on Russia: a Russian View”, in HAUKKALA, H., MEDVEDEV, S. (ed.), The EU Common Strategy on Russia: Learning the grammar of the CFSP, Ulkopoliitinen instituutti & Institut für Europäische Politik, 144 p.

BRENTON, P., TOURDAYA, N., WHALLEY, J., The potential trade effects of a free trade agreement between the EU and Russia, Brussels, Centre for European policy studies, 1996, 21 p.

BUGAJSKI, J. (ed.), Toward an understanding of Russia : new European perspectives, New York (N.Y.), Council on foreign relations, 2002, 215 p.

C., HILLION, The evolving system of European Union external relations as evidenced in the EU Partnerships with Russia and Ukraine, doctoraatsproefschrift, n.n.g., 316 p.

GOODBY, J.E., BUWALDA, P., TRENIN, D., A strategy for stable peace : toward a Euroatlantic security community, Washington D.C., United States institute of peace, 2001, 189 p.

GORODETSKY, G. (ed.), Russia between East and West : Russian foreign policy on the threshold of the twenty-first century, London, Cass, 2003, 202 p.

GOWAN, D., How the EU can help Russia , London, Centre for European reform, 2000, 48 p.

HAUKKALA, H., Towards a Union of Dimensions: the effects of eastern enlargement on the Northern Dimension, The Finnish Institute of International Affairs 2002, 188 p.

HUBEL, H. (ed.), EU enlargement and beyond: the Baltic states and Russia, Berlin, Berlin Verlag, 2002, 469 p.

JOHNSON, D. en ROBINSON, P. (ed.), Perspectives on EU-Russia relations, London, Routledge, 2005, 217 p.

MALFLIET, K., Russia and the European Union: Towards a Strategic Partnership?, Leuven, 2002, 27p.

MALGIN, A.V., Russia-EU relations within the European politics, Louvain-la-Neuve, UCL- Institut d'études européennes, 2002, 19 p.

MARESCEAU, M., “EU Enlargement and EU Common Strategies on Russia and Ukraine : An Ambiguous Yet Unavoidable Connection”, in C. HILLION (ed.), EU Enlargement : A Legal Approach, Oxford and Portland Orgeon, Hart Publishing, 2004, 230 p.

MOSHES, A., Rethinking the Respective Strategies of Russia and the European Union, The Finnish Institute of International Affairs 2003, 90 p.

PINDER, J., SHISHKOV, Y., The EU and Russia : the promise of partnership, London, Federal trust for education and research, 2002, 153 p.

POTEMKINA, O. I., EU-Russia cooperation in justice and home affairs in the context of enlargement, Louvain-la-Neuve, UCL-Institut d'études européennes, 2002, 22 p.

STENT, A., “An American view on Russian security policy and EU-Russian relations”, in X. (ed.), Russia’s security policy & EU-Russian Relations, ESF Working Paper No. 6, 2002, 23 p.

VAN ELSUWEGE, P., EU enlargement and its consequences for EU-Russia relations : the limits of a 'fair weather' strategy, Leuven, Instituut voor Internationaal en Europees beleid, 2002, 25 p.

VOYNIKOV, V.V., The Cooperation between the Russian Federation and the European Union in combating organized crime: some legal questions, Leuven, Instituut voor Internationaal en Europees beleid, 2003, 27 p.

X., Russia in a United Europe: Round Table on Russia (27 november 2002), Leuven, Chair Interbrew – Baillet Latour KUL – UCL, 2002, 25 p.

ALIBONI, R., “The Geopolitical Implications of the European Neighbourhood Policy”, EFRA 2005, 1-16.

BARANOVSKY, V., “Common European Security and Defence Policy: Horizons of the Russian Perception”, 2002 1 Connections, 21 – 27, geciteerd in T., FORSBERG, “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 264.

D., COPELAND, “Trade expectations and the Outbreak of Peace : Détente 1970-74 and the End of Cold War 1985-91”, 9/1-2 Security Studies, 1999-2000, 15-58, geciteerd in HANSEN, F.S., “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 307.

FORSBERG, T., “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 247 – 267.

GERRITS, A.W.M., “Tussen democratie en dictatuur in de voormalige Sovjetunie: de transitie achter de rug?”, Internationale Spectator, januari 2004, 12-17.

GOZI, S., “New Frontiers and New Policies in Europe”, The European Union Review, vol. 8, 2003, 43-51.

HANSEN, F.S., “Explaining Russian Endorsement of the CFSP and the ESDP”, 33/4 Security Dialogue, 2002, 443 – 456, geciteerd in T., FORSBERG, “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 257.

HANSEN, F.S., “Trade and Peace: a Classic retold in Russian”, EFAR 2004, 303 - 322.

JANSEN, M., “Massavernietigingswapens uit de voormalige Sovjetunie: een nieuw soort wapenwedloop?”, Internationale Spectator, nov. 2004, 555-561.

JANSEN, M., “Rusland en de islam”, Internationale Spectator, juli/aug. 2004, 377-381.

LÖWENHARDT, J., “Het Nederlandse OVSE-voorzitterschap, Moldova en de Russische diplomatie”, Internationale Spectator, april 2004, 200-205.

LYNCH, D., “Russia faces Europe”, 2003, Paris, 60 Chaillot Papers, European Union Institute for Security Studies, 57, geciteerd in FORSBERG, T., “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 251.

MIKENBERG, E., “89 Russias : Subnational foreign activities of the federal units of the Russian Federation in the 1990s”, The Federalist Debate, november 2002, 34-36.

RONIN, V., “Rusland: buiten Europa?” Internationale Spectator, juli/aug. 2004, 368-376.

RONTOYANNI, C., “So far, so good? Russia and the ESDP”, 78 International Affairs 2002, 813 – 830, geciteerd in T., FORSBERG, “The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity was missed”, EFAR 2004, 258.

SHEMIATENKOV, V., “The Relations Between Russia and the EU”, RAE 1997, 277 – 289.

VAN DER MEULEN, J.W., “Centraal Europa en het EU Veiligheidsbeleid: oud of nieuw Europa”, Internationale Spectator, juni 2004, 293-297.

VAN ELSUWEGE, P., “De Europese Unie, de Baltische Staten en Rusland: een complexe driehoeksrelatie”, Studia Diplomatica, vol. LIV 2001, 103-116.

VAN ELSUWEGE, P., VERMEERSCH, A., ‘Europees partnerschapsakkoord met Rusland heeft directe werking’, Juristenkrant 27 april 2005, 16.

X., “La Russie et les autres pays de la CEI en 2004”, Le Courier des pays de l’Est, jan/fev 2005, 6-36.

DANILOV, D., ‘The EU’s Rapid Reaction Capabilities: A Russian Perspective’, IISS/CEPS European Security Forum, 10 september 2001, www.eusec.org/danilov.htm

EU Country Strategy Paper on Russia: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/csp/index.htm

EU hopes Latvia-Russia row resolved before summit, 29 april 2005, http://www.eubusiness.com

EU Presidency Work Programme: http://www.delrus.cec.eu.int/en/p_247.htm

Four Common Spaces, EU-Russia Summit, 25 november 2004, Den Haag, http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_11_04/m04_26…

Joint Declaration on strengthening dialogue and cooperation on political and security matters in Europe: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_30_10_00/sta…

Joint Press Release, EU-Russia Summit, The Hague, 25 november 2004, http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/er/82799.pdf

Joint Statement EU-Russia Summit, 3 oktober 2001, Brussel: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_10_01/dc_en…

Joint Statement EU-Russia Summit, 30 oktober 2000, Parijs: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_30_10_00/sta…

Joint Statement EU-Russia Summit, 31 mei 2003, Sint Petersburg: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/sum05_03/js.htm

Joint Statement EU-Russia Summit, 6 november 2003, Rome, http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit11_03/jps0611…

Joint Statement on EU Enlargement and EU-Russia Relations, 27 april 2004, http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/russia_docs/js_elar…

Joint Statement on Transit between the Kaliningrad Region and the Rest of the Russian Federation, 11 november 2002: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_11_02/js_kal…

Joint Statement, Summit EU-Rusland, 29 mei 2002, Moskou http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_05_02/state…

LAVROV, S., "Extending the Framework of Partnership", Rossiiskaya Gazeta, 11 mei 2005, http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/english

LIUHTO, K., The Eu and Russia: Strategic Partners or Fighting Rivals’, lezing in het Pan-Eurooppa Instituutti, 10 april 2004, http://www.compiler.fi/idankaupan/tutkimukset/specialreports/Liuhto-vis…

Opsomming bestaande PCA’s: www.europa.eu.int/comm/external_relations/ceeca/pca/index.htm

PATTEN, C., ‘Investing in Russia’ European Business Club, Investing in Russia Conference - Brussel, 2 oktober 2001, SPEECH/01/428: http://europa.eu.int/comm/external_relations/news/patten/sp01_428.htm

PATTEN, C., European Business Club (EBC) Conference on 'Shaping Russian-European Integration in the 21st Century - Moscow, 28/05/02 - SPEECH/02/235: http://europa.eu.int/comm/external_relations/news/patten/sp02_235.htm

Persbericht, Russian Foreign Ministry: ‘Plans and Expectations in 2005’, 28 december 2004 http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/english?OpenView&Start=1&Count=30&Expand…

Press Release EU-Russia Summit, 11 november 2002, Brussel: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_11_02/index…

Press release, Summit EU-Rusland, 29 mei 2000, Moskou: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_29_05_00/ind…

PRODI, R., ‘What the 21st Century holds for the EU - Russia relationship’: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_05_02/sp02_2…

PUTIN, V., toespraak voor de Duitse Bundestag en Bundesrat, Berlijn, 21 september 2001, www.fifoost.org/russland/land/putin-rede.php

RAHR, A., ‘EU view on Putin’s Foreign Policy’, www.dgap.org/english/text

Road maps EU-Russia Summit, Moscou, 10 mei 2005, http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_05_05/index…

Russia’s Middle Term Strategy towards the EU 2000-2010: http://www.delrus.cec.eu.int/en/p_245.htm

SOLANA, J., ‘A Secure Europe in a better World’, rapport voor de Europese Raad, Thessaloniki, 20 juni 2003, www.ue.eu.int/Solana

Statistieken van Eurostat http://epp.eurostat.cec.eu.int/portal/page?_pageid=0,1136217,0_45571464…

Statistieken: http://www.eubusiness.com

Summit EU-Russia, 21 mei 2004, Moskou, “EU announces formal recognition of Russia as "Market Economy" in major milestone on road to WTO membership”: http://europa.eu.int/comm/external_relations/russia/summit_05_02/ip02_7…