Kwantummystiek als new agewetenschap. Een casestudie van het werk Fritjof Capra en Deepak Chopra aan de hand van de paradigma's

Sien

Volders

Quantumflapdoodle?

Een introductie in de kwantummystiek en hoe ermee om te gaan als wetenschapper.

Kwantummystiek is een woord dat heftige reacties opwekt. Waar het positieve wetenschappers doorgaans met de ogen doet rollen, gaan de ogen van niet-wetenschappers met een hang naar spiritualiteit ervan glanzen. Het lijkt het magische verzoeningspunt tussen twee schijnbaar onverenigbare gebieden: de wereld van de wetenschap en de wereld van het spirituele. In haar masterproef onderzoekt Sien Volders hoe dit fenomeen geïnterpreteerd kan worden vanuit godsdienstwetenschappelijk oogpunt.

"Iedereen die niet geschokt is door de kwantumtheorie heeft haar niet begrepen" luiden de gevleugelde woorden van Niels Bohr (1885-1962), één van de grondleggers van de theorie. "Ik geloof dat het juist is te stellen dat niemand de kwantummechanica begrijpt", klinkt het bij Richard Feynman (1918-1988), eveneens fysicus en één van de belangrijkste wetenschappers ooit. Leken én wetenschappers beschouwen de kwantumfysica als een bijzonder moeilijke theorie. Ze lijkt anders te zijn dan de gewone wetenschap omdat de gangbare natuurkundige wetten er niet op van toepassing zijn. Een roos is een roos is een roos is een roos? Wel, een deeltje is een deeltje en een golf. En het beslist maar hoe het zich zal tonen aan de observator op het moment dat het geobserveerd wordt. Niet te begrijpen, die theorie, maar ze wordt wél gebruikt. Dat fascinerend gegeven blijkt bijzonder aantrekkelijk voor mensen met een hang naar het spirituele.

In het denken en schrijven over de kwantumfysica bestaat een immense tegenstelling tussen de kenners en niet-kenners. Aan de ene kant staan de positieve wetenschappers en mensen die de theorie goed kennen, aan de andere kant is er de perceptie in de populaire cultuur. Voor de doorsnee leek in de fysica lijkt deze onbegrijpelijke theorie een tegenpool van de analytische, kille logica van de wetenschap. De theorie wordt dan ook omarmd door mensen die zich fel afzetten tegen de als hard en fragmentarisch beleefde wetenschap. Een stroom populariserende literatuur, documentaires en workshops trekt zich in de jaren zestig op gang en overspoelt tot op de dag van vandaag boekenbeurzen en bibliotheken. Waar de positieve wetenschappers doorgaans heel gelukkig zijn met meer appreciatie bij het grote publiek, gruwen ze collectief van dit fenomeen: de kwantummystiek.

En dan is er mystiek

Kwantummystiek is een term die meestal laatdunkend gebruikt wordt om de theorie - of het geloof - aan te duiden dat het menselijk bewustzijn en een mystiek wereldbeeld koppelt aan de theorie van de kwantumfysica. De bevindingen van de kwantumfysica worden uit hun atomaire en subatomaire context gehaald en toegepast op de dagdagelijkse werkelijkheid. In de perceptie van de non-believer is kwantummystiek weinig meer dan een foute interpretatie van de kwantumfysica. Natuurlijk, elke fysicus weet wel dat pioniers als Niels Bohr en Werner Heisenberg (1901-1976) wel eens een boom opzetten over de filosofische implicaties van hun nieuwe theorie. Het waren andere tijden en een positieve wetenschapper liet zich al eens verleiden tot niet-wetenschappelijk gefilosofeer. Om dan weer over te gaan tot de orde van de dag, gevuld met heerlijke exacte wetenschap, ver weg van alle wapperige, onwetenschappelijke interpretaties. Met licht beschuldigende vinger wijzen de non-believers naar het boek De tao van de fysica van Fritjof Capra (zelf een fysicus). Met zijn boek onderneemt hij een eerste - bijzonder succesvolle - poging de theorie uit te leggen aan de leek en gaat uitgebreid in op de parallel die hij ziet tussen deze nieuwe fysica en de Oosterse mystiek. Zijn voorbeeld wordt gretig gevolgd door niet-academisch geschoolde auteurs binnen de new agebeweging.

Tegenover de non-believers staan uiteraard de aanhangers: de gelovigen, de schrijvers en lezers, documentairemakers (denk aan What the Bleep do we know?! uit 2004) en het grote publiek van de stroom publicaties die uit deze schijnbaar onorthodoxe interpretatie voortkomt. De patstelling is, zoals vaak wanneer geloof en wetenschap botsen, totaal. Wetenschappers weigeren meer te zien dan een foute interpretatie van een degelijke theorie en bedenken het fenomeen met tot de verbeelding sprekende termen als 'kwantumkwakzalverij' en het mooi klinkende 'quantumflapdoodle' (kwantumnonsens). Kwantummystici en believers verwijten de wetenschap dan weer aan navelstaarderij te doen, zich door gedateerde wetenschappelijke paradigma's te laten beknotten en de waarheid niet in pacht te hebben. Argumenten vliegen in het ijle en beide kampen blijven gesterkt in hun eigen overtuiging.

Hoe onderzoek je 'pseudowetenschap'?

Als er enkel pro en contra bestaat, is het hoog tijd voor een zo objectief mogelijk onderzoek naar het fenomeen. Niet om stellingen te bevestigen of te weerleggen, wel om te kijken wat kwantummystiek dan eigenlijk precies is. Welk wereldbeeld zit erachter en hoe functioneert de kwantummystiek binnen dat wereldbeeld? In haar masterproef Wereldreligies, interreligieuze dialoog en religiestudie (KULeuven) plaatst Sien Volders in navolging van twee vooraanstaande new agekenners en -onderzoekers, de Nederlander Wouter Hanegraaff en de Zweed Olaf Hammer, het fenomeen binnen het ruimere kader van de new agebeweging. Door de kwantummystiek als geloofssysteem te benaderen en niet langer als exacte wetenschap, kan onderzocht worden hoe een antropologische en vooral godsdienstwetensschappelijke aanpak perspectieven voor interpretatie biedt. Een korte geschiedenis van het mystiek denken in de kwantumfysica toont aan hoe de perceptie van de non-believers niet helemaal klopt. Al van in de pioniersjaren is er een naadloze overgang van kwantumfysica naar kwantummystiek. Door in te zoomen op de tijdsgeest van de jaren zeventig en de economische situatie van jonge, hoogopgeleide fysici in die tijd wordt de plotse popularisering van de theorie in die periode verklaard. Een casestudie van twee duidelijke en heel verschillende voorbeelden van kwantummystici, de fysicus Fritjof Capra (°1939) en de bijzonder populaire én gecontesteerde new agedokter Deepak Chopra (°1947), toetst hoe haalbaar de interpretatie van kwantummystiek als geloofssysteem is. Het blijft als onderzoeker bijzonder moeilijk om een zuiver analytische methodologie aan te houden. De theorieën van de new agewetenschap kleden en verwoorden zich immers als wetenschap en maken zich daardoor een makkelijk doelwit voor kritiek als pseudowetenschap. Niettemin blijkt het een zeer werkbare methode te zijn: het biedt de mogelijkheid om verder te gaan dan enkel een welles - nietes over de correcte interpretatie van de wetenschappelijke theorie.

Bibliografie

Kwantummystiek als new agewetenschap. Een casestudie van het werk van Fritjof Capra en Deepak Chopra aan de hand van de paradigma's van Wouter Hanegraaff en Olav Hammer.

BOEKEN

ATHEARN, D., Scientific Nihilism: On the Loss and Recovery of Physical Explanation (SUNY Series in Philosophy), Albany - New York, State University of New York Press, 1994.

BAKER, J., 50 inzichten natuurkunde. Onmisbare basiskennis, Diemen, Veen Magazines, 2008.

BARKER, E. (ed.), New Religious Movements: A Perspective for Understanding Society, New York - Toronto, 1982.

BEDNAROWSKI, M. F., New Relgions and the Theological Imagination in America, Bloomington – Indianapolis, Indiana University Press, 1989.

BERGIA, S., Einstein. Kwanten en relativiteit: revolutie in de natuurkunde, (Wetenschappelijke biografie van Nauur & Techniek, 1), Amsterdam, Veen Magazines, 2002.

BOCHINGER, Ch., “New Age” und moderne Religionen: Religionswissenschaftliche Untersuchingen, Gütersloh, Chr. Kaiser, 1994.

BRYSON, B., Een kleine geschiedenis van bijna alles, Amsterdam - Antwerpen, Uitgeverij Atlas, 2004.

CAPRA, F., De tao van de fysica. Een onderzoek naar de parallellen tussen moderne fysica en oosterse mystiek, Utrecht, Kosmos - Z&K Uitgevers B.V., 2005.

CAPRA, F., The Tao of Physics: An Exploration of the Parallels Between Modern Physics and Eastern Mysticism, Boston, Shambala Publications, 1975.

CAPRA, F., The Turing Point: Sience, Society, and the Rising Culture, Toronto, Bantbam Books, 1982.

CHOPRA, D., Ageless Body, Timeless Mind: the Quantum Alternative to Growing Old, New York, Harmony Books, 1993.

CHOPRA, D., Quantum Healing: Exploring the Frontiers of Mind/Body Medicine, New York, Bantam Books, 1989.

CHOPRA, D., Quantumgenezing. De verborgen intelligentie van lichaam en geest, Utrecht, Kosmos – Z&K Uitgevers, 2005.

CHOPRA, D. en MLODINOV, L., War of the Wolrdviews, Science vs. Spirituality, New York, Hamrony Books, 2012.

DECKMYN, R., De race naar de atoombom. De wonderjaren van de natuurkunde (1895-1945), Antwerpen - Utrecht, Houtekiet, 2011, p. 97-137.

DRURY, N., The New Age: Searching for the Spiritual Self, Londen, Thames and Hudson, 2004.

EDIS, T., Science and Nonbelief (Greenwood Guide to Science and Religion), New York, Greenwood Press, 2005.

EDDINGTON, E. S., Science and the unseen world, Londen, Allen & Unwin, 1929.

FEYNMAN, R.P., Six easy pieces. The fundamentals of physics explained, Londen, Penguin Books, 1995.

GELL-MANN, M., The Quark and the Jaguar. Adventures in the Simple and the Complex, New York, Henry Holt and Company, 1994.

GREENE, B., De ontrafeling van de kosmos: over de zoektocht naar de theorie van alles, Utrecht, Het Spectrum, 2005.

HAMMER, O., Claiming Knowledge: Strategies of Epistomology from Theosophy to the New Age (Numen Book Series: Studies in the Historie of Religions, 90), Leiden - Boston - Keulen, Brill, 2001.

HANEGRAAFF, W. J., New Age Religion and Western Culture. Esotericism in the Miror of Secular Thought (SUNY series, Western Esoteric Traditions), New York, State University of New York Press, 1998.

HEELAS, P., The New Age Movement: Celebrating the Self and the Sacralization of Modernity, Oxford – Cambridge, Blackwell, 1996.

HERBERT, N., Quantum Reality: Beyond the New Physics, New York, Double Day, 1985.

KAISER, D., How the Hippies Saved Physics: Science, Counterculture, and the Quantum Revival, New York, W. W. Norton & Company, 2011.

KUHN, T., The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, University of Chicago Press, 1962.

KUMAR, M., Kwantum. Einstein, Bohr en het grote debat over de natuurkunde, Amsterdam, Ambo, 2011.

LEWIS, J. R. en MELTON, J. G., Perspectives on the New Age, Albany, SUNY Press, 1992.

MELTON, J. G., CLARK, J. en KELLY, A. A., New Age Encyclopedia, New York – Londen, 1990.

NEUMANN, J. v., The Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, Princeton, Princeton University Press, 1932.

PAULI, W., Writings on Physics and Philosophy, ed. P. CHARLES, K. VON MEYENN, Berlijn, Springer,

1994.

RYKMAN, T, The Reing of Relativity, Oxford, Oxford University Press, 2005.

SCHEIRE, L. & WOUSSEN, W., Lieven Scheire in zijn element: fysica, Gent, Borgerhoff-Lamberigts, 2007.

SCHORSCH, Ch., Die New Age Bewegung: Utopie und Mythos der Neuen Zeit. Eine kritische Auseinandersetzung, Gütersloh, Gerd Mohn Verslagshaus, 1988.

SCHRÖDINGER, E., Mind and Matter & Autobiographical Sketches in What is life?, Cambridge, Cambridge University Press, 1992.

STEYN, Ch., Worldviews in Transition: An Investigation into the New Age Movement in South Africa, Pretoria, Unisa Press, 1994.

STENGER, V. J., Quantum Gods. Creation, Chaos, and the Search for Cosmic Consciousness, New York, Prometheus Books, 2009.

STENGER, V. J., The Unconscious Quantum: Mataphysics in Modern Physics and Cosmology, New York, Amherst, 1995.

S.N., Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/mysticism (toegang 26/07/2012).

WILBER, K.(ed.), The Holograhic Paradigm and Other Paradoxes, Colorado, Shambala, 1982, p. 217-218.

YOUNG, A., The Anthropologies of Illness and Sickness, in Annual Review of Anthropology, 11, 1982, p. 257-285.

YORK, M., The Emerging Network: A Sociology of the New Age and Neo-Pagan Movements, Londen, Rowman & Littlefield, 1998.

ZUKAV, G., Spiritual Partnership: The Journey to Authentic Power, New York, Harper One, 2010.

ZYKAV, G., The Dancing Wu Li Masters: An Overview of the New Physics, New York, William Morrow and Company, 1979.

ARTIKELS

BURNETT, T., What is Scientism, s.l.n.d., http://www.aaas.org/spp/dser/dialogue/community_dialogue/burnett.shtml (toegang 24/07/2012).

CHRYSSIDES, G., Does Size Matter?, in CHRYSSIDES, D. en GEAVES, R., The Study of Religion. An Introduction to Key Ideas and Methods, New York, The Continuum International Publishing Group, 2007.

FAIVRE, A., Nature: Religious and Philosophical Speculations, in ELIADE, M. (ed.), Encyclopedia of Religion, New York - Londen, 1987.

HOBBS, B. , What the Bleep are They On About?, ABC Science 30 juni 2006, http://www.abc.net.au/science/articles/2005/06/30/2839498.htm (toegang 04/07/2012).

HOGAN, R., New Age: What the Bleep? Categories conflate, onfound, connect in Publishers Weekly, vol. 252, nr. 35, 09 mei 2005, http://www.publishersweekly.com/pw/print/20050905/30163-new-age- what-the-bleep-.html (toegang 21/05/2012).

HONAN, D., Turn On, Tune In, Calculate. How the Hippies Saved Physics op Bigthink.com, 4 juli 2012, http://bigthink.com/think-tank/turn-on-tune-in-calculate-how-the-hippie… (toegang 12/04/2012).

JOHNSON, G., What Physics Owes the Counterculture in The New York Times, 17 juni 2011, http://www.nytimes.com/2011/06/19/books/review/book-review-how-the-hipp…- david-kaiser.html?_r=1&pagewanted=all (toegang 26/07/2012).

MARIN, J.M., "Mysticism" in quantum mechanics: the forgotten controversy, in European Journal of Physics, 14 mei 2009.

MERMIN, D.,Could Feynman have said this in Physics Today, 57, mei 2004. http://physicstoday.org/journals/doc/PHTOAD-ft/vol_57/iss_5/10_1.shtml?… (toegang 31/07/2012).

MISHLOVE, J., interview met Murray Gell-Mann, Thinking Allowed. Conversations On The Leading Edge Of Knowledge and Discovery With Dr. Jeffrey Mishlove. The Quantum and the Quasi-Classical with Murray Gell-Man, 1998, http://www.williamjames.com/transcripts/gell1.htm (toegang 17/04/2012).

OVERBYE, D., Far Out, Man. But is it Quantum Physics? in The New York Times, 14 maart 2006, http://www.nytimes.com/2006/03/14/science/14essa.html (toegang 21/05/2012).

SCHAEFFER, H. F. III, C.S. Lewis: Science and Scientism, s.l.n.d., http://www.lewissociety.org/scientism.php (toegang 24/07/2012)

SCHWEBER, S., "How the Hippies Saved Physics: Science, Counterculture, and the Quantum Revival, Times Higher Education, 13maart 2012. http://www.timeshighereducation.co.uk/story.asp? sectioncode=26&storycode=419307&c=1 (toegang 26/07/2012).

SEIFE, C., Cold Numbers Unmake the Quantum Mind in Science, vol. 287, nr. 5454, 4 februari 2000, p. 791.

STENGER, V. J., Quantum Metaphysics in BROWN, L., FARR, B.C. en HOFFMANN, R. J. (eds), Modern Spiritualities, New York, Amherst, 1997, p. 26-30.

STENGER, V. J., Quantum Quackery, in Skeptical Enquirer, vol. 21, januari 1997.

STENGER, V. J., Is the Mind a Quantum Device? in Skeptikal Briefs, maart 2008, p. 9-13.

STENGER, V. J., The Myth of Quantum Consciousness in The Humanist vol. 53, nr. 13, 1993, p. 13-15.

WEBER, R., Philosophical Foundations and Frameworks for Healing in KUNZ, D. (ed.), Spiritual Aspects of the Healing Arts, Madras - Londen, Theosophical Publ. House, 1985, p. 21-43.

WIGNER, E., Remarks on the mind-body question in The Scientist Speculates, Londen, Heinemann, 1961.

WOIT, P., Fun with Fysiks in American Scientist, http://www.americanscientist.org/bookshelf/pub/fun-with- fysiks (toegang 03/08/2012).

S.N., Interpretations of quantum mechanics op Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Interpretations_of_quantum_mechanics (toegang: 10/07/2012)

WEBSITES

http://www.bleepstore.com

http://www.webindia123.com/personal/abroad/deepak.htm (toegang 24/07/2012).

FILMS EN DOCUMENTAIRES

ARNTZ, W., CHASSE, B. en VICENTE, M., What the Bleep do we Know!?, 2004, http://www.imdb.com/title/tt0399877/ (toegang 17/07/2012).

ARNTZ, W., CHASSE, B. en VICENTE, M., What the Bleep!?:Down the Rabbit Hole – Quantum Edition, 2006, http://www.imdb.com/title/tt0499596/ (toegang 17/07/2012).

DAWKINS, R., interview met Deepak Chopra, in Enemies of Reason, 2007. Extract: min. 2.20- min. 4.10./ http://www.youtube.com/watch?v=Z-FaXD_igv4 (toegang 21/07/2012).