La nature dans l'oeuvre de Romain Gary

Kayo

Quintens

De natuur in de literatuur

Een kijkje in de boeken van Romain Gary, schrijver van de eerste ecologische roman

Natuur en literatuur lijken voor velen een ver-van-ons-bed-show. Toch probeert de media onze aandacht op de natuur en de daarbij horende problemen te vestigen: global warming, de groeiende afvalhoop, orkanen en smog. De film, de krant en muziek weten inderdaad niet alleen het ecologisch bewustzijn te vergroten, maar ook een mentaliteitsverandering teweeg te brengen. Ze promoten allerlei goede initiatieven zoals autoloze zondagen, ecologische producten en onderzoek naar alternatieve energiebronnen. Deze enorme media-aandacht is wel heel recent, dat wil echter niet zeggen dat de natuur daarvoor geen belangrijk thema was. Sinds het ontstaan van het schrift uit de mens zich al over de dieren en de planten waarmee hij de planeet deelt. Natuur en literatuur gaan dus wél samen, en zelfs zeer goed samen. Denk maar aan het grote succes van Silent Spring van Rachel Carson.

Deze rampenroman van Rachel Carson valt onder het Amerikaanse “nature writing”. De natuur is er het onderwerp van het boek en het boek het middel waarmee de auteurs hun lezers willen engageren. Het overgrote deel van ecologische schrijvers zijn Amerikanen, maar toch heeft Europa ook het een en het ander te bieden. Al is het onderwerp niet steeds strikt gezien de natuur, verschillende auteurs wagen zich toch aan een beschrijving van het niet-menselijke. Pierre Schoentjes geeft daar een mooi overzicht van in Littérature et environnement[1]. Hij toont de verschillende manieren aan waarop deze schrijvers de natuur integreren in hun werk: zij beschrijven boswandelingen of het leven op de boerderij. Zij beschrijven alles tot in de details of verkiezen een algemener beeld. Zij gaan met andere woorden alle richtingen uit en gebruiken verschillende literaire middeltjes om de lezer hierbij te betrekken. De vraag is nu, hoe pakt Romain Gary dit aan, schrijver van de “eerste ecologische roman”[2], De Wortels van de Hemel[3], waarmee hij de prix Goncourt in 1956 won?

Een van de middeltjes die Romain Gary zeer vaak gebruikt, is het antropomorfisme. Hiermee kent hij dieren of de natuur in het algemeen, menselijke eigenschappen toe. Het antropomorfisme - een oeroud succesmiddeltje - heeft echter ook veel kritiek te verduren gehad. Wie antropomorfiseert, zet immers de mens centraal, terwijl in een ecologische roman eerder de natuur in het middelpunt zou moeten staan. Gary lijkt zich bewust te zijn van dit risico en compenseert daarom de antropomorfismen met een flinke portie teriomorfismen. Dit wil zeggen dat iets of iemand dierlijke eigenschappen krijgt. Verder gebruikt hij ook fytomorfismen (hij schrijft iets dus kenmerken van planten of bomen toe) en ga zo maar door. Een evenwicht tussen het antropomorfisme en andere vergelijkingen laat de schrijver toe om mens, dier en natuur op hetzelfde niveau te plaatsen. Het gebruik van deze stijlfiguren drukt dus direct de overtuiging van de schrijver uit: de mens is een dier en maakt deel uit van de natuur. Weg met het traditionele beeld die de mens bovenaan de evolutie plaatst en hem meester van de natuur waant!

Toch is Romain Gary’s aanpak niet dezelfde in elk van zijn boeken. Zijn oeuvre wordt gekenmerkt door een evolutie en dit op meerdere vlakken, ook dus wat de beschrijving van de natuur betreft. Zo schetst hij in zijn eerste roman Leerschool Europa[4] vooral een statische en onpersoonlijke natuur. Het gaat meer bepaald over een bos waarin partizanen zich verschuilen voor Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit bos lijkt op het eerste zicht een eenvoudig decor, maar het wordt toch een magische plek dankzij het veelvuldig gebruik van antropomorfismen. Deze worden mooi gecompenseerd met teriomorfismen. De partizanen leven er in een mooi evenwicht met hun omgeving.

In De Wortels van de Hemel, zijn tweede roman, en bekend als de “eerste” ecologische roman, gebruikt Gary, tegen alle verwachtingen in, nauwelijks antropormorfismen, noch teriomorfismen. Wat nog vreemder is: beschrijvingen van de natuur zijn bijna helemaal afwezig! De natuur wordt zeer zelden en slechts droogjes gesuggereerd. Alle details ontbreken. Zijn uitvoerige beschrijvingen inderdaad niet de stempel van de mens? Weerspiegelen zij niet de utilitaristische en antropocentrische visie van de mens? Door deze details te verbannen kan Gary afstand nemen van een antropocentrisch, en dus een anti-ecologisch schrijven. Tegelijkertijd vermijdt hij het risico dat zijn boek droogjes bevonden wordt. De lezer, volledig ingepalmd door het verhaal, weet zich met enkele woorden – olifanten, savanne, droogte – de situatie in geuren en kleuren voor te stellen.

In zijn volgende boeken beschrijft Gary telkens weer de natuur, zelfs al behandelt hij hier niet direct ecologische thema’s. Opmerkelijk is dat hij de antropomorfismen en teriomorfismen terug invoert, en dit in een mooi evenwicht met elkaar. Het landschap maakt plaats voor de dieren, en de troep dieren van De Wortels van de Hemel ruimt plaats voor één enkel dier, zij het één enkele olifant (in “Lettre à l’Éléphant”[5]), een hond (Blanke Hond) of een slang (Gros-Câlin). Een statische natuur maakt dus plaats voor een dynamische natuur, voor een natuur die zo dikwijls vergeleken wordt met de mens, dat ze zelfs menselijker wordt dan de mens zelf. Tijd dus om eens stil te staan bij wat de mens juist onderscheidt van dieren en wat hem zogezegd boven de natuur plaatst. Het werk van Romain Gary is een aftasten, een zoeken naar de juiste manier om de natuur te beschrijven en om met deze beschrijving de zekerheden van elke lezer in vraag te stellen.

[1] Pierre Schoentjes, Littérature et Environnement : écrire la Nature, Université de Gand, 2011.

[2] Ten eerste dient opgemerkt te worden dat de “ecologische teksten” van verschillende genres zijn: er zijn zowel essays, romans, kortverhalen als dagboeken. Ten tweede is ook de notie “eerste” problematisch. De natuur is zeker geen recent onderwerp. Toch spreekt men in de jaren ’50 over “de eerste ecologische roman”.

[3] Romain Gary, Les Racines du Ciel, Paris, Gallimard, 1956.

[4] - -, Éducation européenne (1945), Paris, Gallimard, coll. Livre de Poche, 1956

[5] - -,« Lettre à l'Éléphant », Paris, Le Figaro Littéraire, mars 1968, http://perseides.hautetfort.com/archive/2010/12/07/lettre-a-l-elephant-de-romain-gary-le-figaro-litteraire-mar.html, 18 april 2012

Bibliografie

1. Sources primaires

Romain Gary, Éducation européenne (1945), Paris, Gallimard, coll. Livre de Poche, 1956.

- - , Les Racines du Ciel, Paris, Gallimard, 1956.

- - , Les Racines du Ciel (1956), préface à la nouvelle édition (1980), Paris, Folio, 2006.

- - , « Lettre à l'Éléphant », Paris, Le Figaro Littéraire, mars 1968, disponible sur http://perseides.hautetfort.com/archive/2010/12/07/lettre-a-l-elephant-….

- - , Chien blanc, Paris, Gallimard, 1970.

2. Sources secondaires

Firyel Abdeljaouad, Jean-François Hangoët, Denis Labouret, Signé Ajar : actes de la première Journée d'études Romain Gary organisée en Sorbonne, le 6 mars 2004 par le centre Littératures françaises du XXe siècle (Université Paris IV) et l'Association Les mille Gary avec le concours de l'Université Paris III, Paris, La Chasse au snark, 2004.

Guy Amsellem, Les Métamorphoses de l'Identité, Paris, L'Harmattan, 2008.

Myriam Anissimov, Romain Gary, Le Caméléon, Paris, Éditions Denoël, 2004.

Myriam Anissimov, Romain Gary : L'Enchanteur, Paris, Textuel, coll. Passion, 2010.

Dominique Auzias, Jean-Paul Labourdette, Élodie Vermeil, Côte d’Ivoire, Petit Futé, 26 novembre 2008, disponible sur http://books.google.be/books?id=5NzS8G8OQwgC&printsec=frontcover&hl=fr&….

David Bellos, Le malentendu. L'histoire cachée d'Éducation européenne, 2005, disponible sur http://www .princeton .edu/~dbellos/Le%20 Malentendu .htm.

Jørn Boisen, Un picaro métaphysique. Romain Gary et l’art du roman, Odense University Press, 1996, disponible sur http://www.staff.hum.ku.dk/jbois/upm.pdf.

Lawrence Buell, The Environmental Imagination: Thoreau, Nature Writing and the Formation of American Culture, Cambridge/Londres, Harvard University Press, 1995.

- -, The Future of Environmental Criticism, Oxford, Blackwell Publishing, 2005.

Lucile Desblache, « Le python, animal des fantasmes » dans Bestiaire du roman contemporain d'expression française, Clermont-Ferrand, Presses Universitaires Blaise Pascal, 2002, disponible sur http://books.google.be/books/about/Bestiaire_du_roman_contemporain_d_ex….

- -, « Préface. Écrire l’animal aujourd’hui : perspectives comparatives » dans Écrire l’animal aujourd’hui, Clermont-Ferrand, Presses Universitaires Blaise Pascal, 2006, disponible sur http://books.google.be/books/about/Ecrire_l_animal_aujourd_hui.html?hl=….

Ruth Louise Diver, Enfance et déracinement : Nathalie Sarraute, Romain Gary, Université Paris 8, 2010, disponible sur http://1.static.e-corpus.org/download/notice_file/1098566/ DiverThese.pdf.

Jean Dorst, La Nature dé-naturée, pour une Écologie politique, Points Essais, 1965.

Dominique Fortier, Étude stylistique des romans d’Émile Ajar, Montréal, Bibliothèque national de Canada, 1997, disponible sur http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/s4/f2/dsk2/ftp01/MQ43868.pdf.

Greg Garrard, Ecocriticism, Londres, Routledge, coll. The New Critical Idiom, 2004.

Sabina Homana, L'Enjeu éthique dans l'Œuvre de Romain Gary, KOPS, 2007, disponible sur http://kops.ub.uni-konstanz.de/volltexte/2009/8765.

Nancy Huston, Tombeau de Romain Gary, Arles, Actes Sud, coll. Babel, 1995.

Anne Morange, Le dépassement des limites: expérience de soi, expérience de l’écriture, dans les récits d’apprentissage de Gary Ajar, s.l.d. Yves Baudelle, Lille 3, Université Charles de Gaulle, 2006, disponible sur http://documents.univ-lille3.fr/files/pub/www/recherche/theses/MORANGE_….

Anne-Charlotte Östman, L’utopie et l’ironie. Étude sur Gros-Câlin et sa place dans l’œuvre de R. Gary, Almqvist och Wiksell, 1994.

Jean-François Pépin, L'Humour de l'Exil dans les Œuvres de Romain Gary et d'Isaac Bashevis Singer, Éds. L'Harmattan, Paris, 2001.

Brendan Prendiville, L’Écologie, la Politique autrement? Culture, Sociologie et Histoire des Écologistes, Paris, Eds. L’Harmattan, 1993, disponible sur http://books.google.be/books/about/L_Ecologie_La_Politique_Autrement.ht….

Julien Roumette, Romain Gary. L'Ombre de l'Histoire, s.l.d. Julien Roumette, Littératures, Revue publiée avec le concours du Centre National du Livre,56, Toulouse, Presses universitaires du Mirail, 2007.

· Julien Roumette, « Avant-propos. Devoir d'imagination » in Romain Gary. L'Ombre de l'Histoire, op. cit. p. 5-12.

· Julien Roumette, « Le Cauchemar de l’Histoire, Chien blanc à la lumière de la Danse de Gengis Cohn » in Romain Gary. L'Ombre de l'Histoire, op. cit., p. 37-59.

· Paul Audi et Pierre Martin, « Gary, entre appartenance et identité », in Romain Gary. L'Ombre de l'Histoire, op. cit., p. 109-127.

Dominique Rosse, Le Roman Garyen, Métafiction, Parodie, Simulation, Ottawa, Bibliothèque nationale de Canada, 1990, disponible sur http://www.ruor.uottawa.ca/fr/handle/10393/5747.

- -, Romain Gary et la Modernité, A.-G. Nizet: Presses de l`Université d'Ottawa, 1995.

Mireille Sacotte, Romain Gary – Émile Ajar. Légendes du je, Paris, Gallimard, coll. Quarto, 2009.

Pierre Schoentjes, Littérature et Environnement : écrire la Nature, Université de Gand, 2011.

Ralph W. Schoolcraft, Romain Gary : The man who sold his shadow, University of Pennsylvania Press, 2002.

Articles consultés

Pierre Bayard, « Les Éléphants sont-ils allégoriques? À propos des Racines du Ciel de Romain Gary », Europe, Revue littéraire mensuelle, vol. 926-27, Paris, 2006, p. 34-47.

David Bélanger, « « Rien d’important ne meurt » : l’art pour remède à la réalité dans Éducation européenne de Romain Gary », Chameaux, n° 3, automne 2010, p. 128-138.

Nathalie Blanc, Thomas Pughe et Denis Chartier, « Littérature & Écologie : vers une Écopoétique », Écologie et Politique, n° 36, 2008, p. 1-12, disponible sur http://www.ecologie-et-politique.info/IMG/pdf/36_BLANC_PUGHE_CHARTIER.p….

Pierre-Olivier Dittmar, « Le devenir sans l’animal », Images Re-vues, 6, 2009, p. 2-5, disponible sur http://imagesrevues.revues.org/378.

Nancy Huston, « A foreign Body in French Literature », Poetics Today (Durham), vol. 17, nr 4, 1996, p. 547-568, disponible sur http://www.jstor.org/stable/1773213.

Judith Kauffmann, « La danse de Romain Gary ou Gengis Cohn et la valse-horà des mythes de l’Occident », Études littéraires, vol. 17, n° 1, 1984, p. 71-94, disponible sur http://id.erudit.org/iderudit/500634ar.

Julien Roumette, « Les Premiers Écrits de Romain Gary: La Fiction au Risque du Discours moral », Les moralistes modernes, publié sur fabula, 2010, disponible sur http://www.fabula.org/colloques/document1321.php.

Pierre Schoentjes, « Texte de la Nature et Nature du Texte. Jean-Loup Trassard et les Enjeux de l’Écopoétique en France », Poétique, n° 164, 2010, p. 477-494.

Peter Singer, « The expanding Circle », New Internationalist, avril 1997, 289, disponible sur http://www.newint.org/features/1997/04/05/drowning.

Dictionnaires et encyclopédies

Jacques Bersani, Jacques Lecarme, Bruno Vercier, La Littérature en France de 1945 à 1981, Paris, Bordas, 2003.

Dictionnaire de l’Académie française (1932-1935), Paris, Hachette, 8e édition, disponible sur http://www.cnrtl.fr/definition/academie8.

Dictionnaire des Littératures, s.l.d. Phillipe Van Tieghem, Paris, PUF, 1968.

Bernard Dupriez, Gradus : les procédés littéraires, Paris, Union générale d’éditions, 1980.

Henri Morier, Dictionnaire de poétique et de rhétorique, 2e édition, Paris, PUF, 1975.

The New Encyclopaedia Brittanica, 1995, 32 t., disponible sur http://www.britannica.com.

Trésor de la Langue française, dictionnaire de la langue du XIXe et du XXe siècle (1789-1960), s.l.d. Paul Imbs, Paris, Gallimard, 1971-1994, disponible sur http://atilf.atilf.fr/.

Autres

Romain Gary, La Promesse de l’aube, dans Mireille Sacotte, Romain Gary - Émile Ajar, Légendes du je, op. cit.

Jean Giono, L’homme qui plantait des arbres (1956), Saint-Aubin-du-Cormier, Christian Domec, les penchants du roseau, 1983, disponible sur http://books.google.fr/books/about/L_Homme_qui_plantait_des_arbres.html.

Joseph Kessel, Le Lion, Paris, Gallimard, coll. Folio, 1958.

Heinrich Oberjohann, Mes Éléphants du Tchad, trad. Henri Daussy, Arthaud, coll. Les clefs de l'aventure, Paris, 1952.