Maggie's: 'Healing Environment' in ontwerppraktijk en gebruikerservaring

Valerie

Van der Linden

Sterarchitecten ontwerpen voor kankerpatiënten

Maggie Keswick, landschapsarchitecte en moeder van twee, was 47 toen men borstkanker vaststelde. Ze onderging een behandeling en overwon de ziekte. Vijf jaar later kwam de kanker terug, dit maal veel agressiever. Samen met haar echtgenoot zat Maggie te wachten in de neerslachtig ogende ziekenhuisgang met neonverlichting, toen de verpleegster hen vroeg om het kantoor van de dokter binnen te komen. Maggie wou onmiddellijk weten hoe lang ze nog te leven had, waarop de dokter antwoordde: “willen jullie dat echt weten?” - “ja” - “twee tot drie maanden”. Vervolgens vroeg de verpleegster hun terug buiten te gaan; er waren nog veel wachtenden. Zo belandde het koppel weer op de twee ongemakkelijke stoelen, zonder privacy, met niets dan vragen.

Een kankerdiagnose is een ervaring die de grond onder je voeten doet verdwijnen. Toen Maggie te horen kreeg dat ze nog maar een paar maanden te leven had, ervoeren zij en haar echtgenoot twee grote problemen: een gebrek aan informatie en een ongeschikte omgeving om hiermee om te gaan. Een behandeling ondergaan is synoniem voor de controle over je leven verliezen. Het betekent: veel wachten, niet weten wat er gebeurt of wat kan helpen. In een ziekenhuisomgeving zakt de moed de meeste mensen onmiddellijk in de schoenen. Het personeel heeft zelden tijd om patiënten en familie gerust te stellen en de gebeurtenissen te duiden. Ziekenhuizen zijn vaak onpersoonlijke, onaangename en intimiderende plaatsen. Dit is tegenstrijdig voor een omgeving waar men mensen wil genezen. Kan dit anders? Een sociale én architecturale uitdaging.

Maggie ontdekte dat een actieve houding kan helpen om het fatale moment uit te stellen. Door zelf op zoek te gaan naar allerlei manieren om de behandeling een handje te helpen, overleefde ze haar voorspelde sterfdatum met vijf jaar. In haar laatste levensmaanden groeide het idee om een centrum op te richten waar kankerpatiënten en hun familie in een rustige omgeving ondersteuning kunnen vinden voor de noden waarop het ziekenhuis geen antwoord biedt. Samen met haar oncologieverpleegster, haar chirurg, en haar echtgenoot, de bekende architectuurcriticus Charles Jencks, legde Maggie de fundering voor een eerste Maggie’s Centre, bij het ziekenhuis van Edinburgh.

Maggie’s Centres zijn contact- en informatiecentra in het Verenigd Koninkrijk die gratis psychosociale hulp bieden aan ieder die in aanraking komt met kanker. Mensen kunnen er terecht voor professioneel advies en informatie, psychologische steun, en groepssessies over onder andere stressbeheersing, diëten, omgaan met neveneffecten van de behandeling, … Sinds de opening van het eerste centrum in 1996 steeg de vraag naar dergelijke dienstverlening enorm; ondertussen openden reeds twaalf centra de deuren en zitten er nog heel wat ontwerpen in de pijplijn. De architectuur van de centra is op zijn minst bijzonder te noemen. De meeste centra zijn ontworpen door sterarchitecten, vaak kennissen van Maggie en Charles Jencks, en worden bestempeld als een ‘healing environment’ of therapeutische omgeving. De organisatie achter de Maggie’s Centres gelooft dat de gebouwde omgeving een grote invloed heeft op mensen. Ze vragen architecten daarom expliciet om uitzonderlijke gebouwen te ontwerpen die openheid en huiselijkheid uitstralen, waar mensen vanzelf ontspannen en zich beter gaan voelen.

Hoe ontwerpen architecten zo’n ‘healing environment’? Uit interviews met architecten van de bureaus van Frank Gehry, Richard Rogers, Zaha Hadid, Rem Koolhaas en Kisho Kurokawa, die elk een Maggie’s Centre ontwierpen, blijkt dat elk centrum ontstaat uit een hechte samenwerking tussen de opdrachtgever (de Maggie’s Trust) en de architecten. Bijzonder is dat de ‘architecturale opdracht’ vanwaar de ontwerpers vertrekken vooral beschrijvingen bevat van de manier waarop de omgeving moet aanvoelen. In plaats van de gebruikelijke waslijst van technische vereisten, focust de opdracht voornamelijk op beleving en emoties. De architecten krijgen volledig vrij spel wat betreft de vormgeving, waardoor ze zich enorm gestimuleerd voelen om een eigen ruimtelijke interpretatie te bedenken voor het concept ‘healing environment’. Dit zorgt voor een grote variëteit aan centra.

Er zijn heel wat gemeenschappelijke thema’s in de verschillende ontwerpen. Ten eerste wordt geprobeerd om een huiselijke omgeving te ontwerpen, als alternatief voor de institutionele sfeer van het typische ziekenhuis. De centra hebben bijvoorbeeld geen balie waar mensen zich moeten aanmelden; centraal bevindt zich meestal een grote keukentafel waar men thee kan drinken en praten; en in de groepsruimten staan aangename zetels, vaak rond een haardvuur. Verder besteden de architecten veel aandacht aan een drempelloze aanlooproute en een intrigerende architectuur bij het toekomen. Het is belangrijk om mensen nieuwsgierig te maken om binnen te komen. Deze stap zetten kan voor sommigen namelijk een moeilijke beslissing zijn, die gepaard gaat met het accepteren van kanker. De grootste ontwerpuitdaging blijkt een evenwicht vinden tussen het open plan en tegelijk de privacy voor intieme gesprekken waarborgen. De centra moeten aanvoelen als één ruimte maar tegelijk ook een verscheidenheid aan sferen aanbieden, afhankelijk van ieders persoonlijke noden op een bepaald moment.

Uit een focusgroepinterview met gebruikers van het Maggie’s Centre in Dundee, Schotland, blijkt dat de concepten van de ontwerpers in grote mate geapprecieerd worden door de gebruikers. Een ‘healing environment’ is voor gebruikers in de eerste plaats een zorgzame omgeving waar men rust kan vinden. De belangrijkste taak van architectuur is volgens hen stimulatie. Verder is het opvallend dat ze veel belang hechten aan de atmosfeer van wederzijds begrip in het centrum. Het hieruit volgend sociaal gedrag van de gebruikers regelt het complexe ruimtegebruik van het collectief centrum.

Wanneer men de standpunten van ontwerpers en gebruikers met elkaar confronteert, blijkt er een belangrijke rol is weggelegd voor de organisatie van de Maggie’s Centres wat betreft de slaagkans van het concept. Als opdrachtgever vertalen zij de gebruikersnoden naar de geëngageerde (maar op dit vlak onervaren) ontwerpers. Verder creëert hun attitude een atmosfeer in het centrum die een grote impact heeft op de manier waarop gebruikers de omgeving beleven.

De Maggie’s Centres zijn uitzonderlijke gebouwen. Door de klemtoon te leggen op gebruikerservaring en emoties, geven ze een inzichtrijke en inspirerende invulling aan het concept ‘healing environment’. Ze tonen hoe architectuur haar verantwoordelijkheid kan opnemen en op een positieve manier aangewend kan worden om een ondersteuning te bieden voor haar gebruikers.

Bibliografie

1. Literatuur
ANNEMANS, Margo, VAN AUDENHOVE, Chantal, VERMOLEN, Hilde, HEYLIGHEN, Ann, “What makes an
environment healing? Users and designer about the Maggie’s Cancer Caring Centre London”, in:
BRASSETT, Jamie, HEKKERT, Paul, LUDDEN, Geke, MALPASS, Matt, MCDONNELL, Janet (Eds.), Out of
Control. Proceedings of 8th Design and Emotion Conference London 2012
BLOOMER, Kent C., MOORE, Charles W., Body, Memory and Architecture, Yale University Press, New
Haven, 1977
BOLLNOW, Otto Friedrich, Human Space, Hyphen Press, London, 2011 (11963 onder de oorspronkelijke
titel: Mensch und Raum)
CRILLY, Nathan, MAIER, Anja, CLARKSON, P. John, “Representing Artefacts as Media: Modelling the
relationship between designer intent and consumer experience”, International Journal of Design, 2006,
vol.2, nr.3, pp.15-27
DAY, Christopher, Spirit and Place: Healing our environment, healing environment, Architectural Press,
Oxford, 2002
DE BOTTON, Alain, De architectuur van het geluk, Atlas, Amsterdam, 2006
EDEMARIAM, Aida, “Laura Lee: ‘People say the building hugged them’”, The Guardian, 16 oktober 2009,
www.guardian.co.uk/society/2009/oct/16/laura-lee-maggies-building-prize
(laatst geraadpleegd op 24/3/2013)
FRANCK, Karen A., LEPORI, R. Bianca, Architecture from the inside out: from the body, the senses, the site
and the community, Wiley, Chichester, 2007 (12000)
GARFIELD, Simon, “Better by design”, The Observer, The Guardian, 29 oktober 2006,
www.guardian.co.uk/artanddesign/2006/oct/29/architecture.communities
(laatst geraadpleegd op 29/4/2013)
GOLDBERGER, Paul, Why architecture matters, Yale University Press, New Haven, 2009
GOODWIN, Danielle M., HIGGINSON, Irene J., MYERS, Kathy, DOUGLAS, Hannah-Rose, NORMAND, Charles
E., “What is palliative day care? A patient perspective of five UK services”, Supportive Care in Cancer,
2002, vol.10, nr.7, pp.556-562
GREENBAUM, Thomas L., Moderating Focus Groups: A practical guide for group facilitation, Sage, London,
2000
HEATHCOTE, Edwin, “Inspiration: Maggie’s Centres”, British Medical Journal, vol.333, 23-30 december
2006, pp.1304-1305
HOLMES, Guy, EVANS, Nicki, “Walk and talk”, Proceedings: Well-Being 2011, University of Birmingham,
Birmingham, 2011
JENCKS, Charles, Can architecture affect your health?, Sikkens Foundation publication of the 2010
Mondriaan Lecture by Charles Jencks, Idea Books, Amsterdam, 2012
JENCKS, Charles, “Maggie’s Centres and the Architectural Placebo”, in: WAGENAAR, Cor, The architecture
of hospitals, NAi, Rotterdam, 2006, pp.448-459
JENCKS, Charles, HEATHCOTE, Edwin, The Architecture of Hope, Frances Lincoln, London, 2010
KAPLAN, Rachel, KAPLAN, Stephen, The experience of nature. A psychological perspective, Cambridge
University Library, Cambridge, 1989
KESWICK JENCKS, Maggie, A View from the Front Line, 2007 (11995), te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
KINNANE, Nicole A., “Evaluation of a hospital-based cancer information and support centre”, Supportive
Care in Cancer, 2012, vol.20, nr.2, pp.287-300
KISHO KUROKAWA ARCHITECT AND ASSOCIATES, projectpagina Maggie’s South West Wales op de
website, www.kisho.co.jp/page.php/254 (laatst geraadpleegd op 1/12/2012)
KOPVOL (Architecture & Psychology), “Architectuur als tweede lichaam: De rol van architectuur bij de
verzorging van kanker”, Lay-out: Platform voor recent ontwerpend onderzoek, Stimuleringsfonds voor
Architectuur, Rotterdam, 2010, nr.11
LANE, Thomas, “To be Frank”, Building, 2002, nr.47, www.building.co.uk/to-be-frank/1023708.article
(laatst geraadpleegd op 29/4/2013)
LOWENSTEIN, Oliver, “Gehry and Cancerland”, Fourth Door Review, 2005, nr.7, pp.34-37
MACDONALD, Angie, “Gardens of Hope? The restorative paradigm and the Maggie’s Centre gardens”,
Proceedings: Well-Being 2011, University of Birmingham, Birmingham, 2011
MAGGIE’S, website, www.maggiescentres.org (laatst geraadpleegd op 2/6/2013)
MAGGIE’S , Architectural Brief, brochure te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S , Medical Brief, brochure te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S , Our Centres, brochure te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S , What is Maggie’s?, brochure te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S, Matters, Autumn/Winter 2012, halfjaarlijks magazine te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S, Annual Review 2010-2011, jaarverslag te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S, Annual Review 2009-2010, jaarverslag te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S, Annual Review 2007-2008, jaarverslag te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MAGGIE’S, Annual Review 2006-2007, jaarverslag te raadplegen op de website,
www.maggiescentres.org/about/our_publications.html (laatst geraadpleegd op 18/9/2012)
MALNAR, Joy Monice, VODVARKA, Frank, Sensory Design, University of Minnesota Press, Minneapolis,
2004
MAYER, F. Stephan, MCPHERSON FRANTZ, Cynthia, BRUEHLMAN-SENECAL, Emma, DOLLIVER, Kyffin,
“Why is nature beneficial?: The role of connectedness to nature”, Environment and Behaviour, 2009,
vol.41, nr.5, pp.607-643
MERLEAU-PONTY, Maurice, The Visible and the Invisible, Northwestern University Press, Evanston, 1968
(11964 onder de oorspronkelijke titel: Le visible et l’invisible)
MOORE, Rowan, “Maggie’s Cancer Caring Centres”, The Observer, The Guardian, 2 mei 2010,
www.guardian.co.uk/society/2010/may/02/maggies-cancer-caring-centres-ha… (laatst geraadpleegd op
24/3/2012)
MORTELMANS, Dimitri, Handboek kwalitatieve onderzoeksmethodes, Acco, Leuven, 2009 (12007)
OMA, press pack Maggie’s Gartnavel, via OMA
OMA, projectpagina Maggie’s Gartnavel op de website,
www.oma.eu/projects/2008/maggie-s-centre-gartnavel (laatst geraadpleegd op 2/10/2012)
PALLAMSAA, Juhani, “Hapticity and time. Notes on Fragile Architecture” (2000), in: Juhani PALLASMAA,
Encounters: Architectural Essays, Rakennustieto Oy, Helsinki, 2005, pp.321-333
PALLASMAA, Juhani, The eyes of the skin: Architecture and the senses, Wiley, Chichester, 2008 (11996)
PORTER, Tom, The Architect’s Eye: Visualization and depiction of space in architecture, Chapman & Hall,
London, 1997
RITTEL, Horst, WEBBER, Melvin M., “Dilemmas in a general theory of planning”, Policy Sciences, 1973,
vol.4, nr.2, pp.158-167
ROGERS STIRK HARBOUR + PARTNERS, press pack Maggie’s London, via Rogers Stirk Harbour + Partners
ROGERS STIRK HARBOUR + PARTNERS, projectpagina Maggie’s London op de website,
www.rsh-p.com/work/all_projects/maggie_s_centre (laatst geraadpleegd op 1/12/2012)
SCHWEITZER, Marc, GILPIN, Laura, FRAMPTON, Susan, “Healing Spaces: Elements of environmental design
that make an impact on health”, The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 2004, vol.10,
sup.1, pp.71-83
SOWMAN, Lindsay, “Towards a theory of the landscape and well-being”, Proceedings: Well-Being 2011,
University of Birmingham, Birmingham, 2011
STERN, Amy Leventhal, MACRAE, Susan, GERTEIS, Margaret, HARRISON, Teresa, FOWLER, Emily,
EDGMAN-LEVITAN, Susan, WALKER, Janice, RUGA, Wayne, “Understanding the consumer perspective to
improve design quality”, Journal of Architectural and Planning Research, 2003, vol.20, nr.1, pp.16-28
STERNBERG, Esther, Healing Spaces: The science of place and well-being, Belknap Press of Harvard
University Press, Cambridge, 2009
STEVENSON, Fionn, HUMPHRIS, Gerry, HOWELLS, Lesley, LAIDLAW, Anita, MONKA, Susanne, A post
occupancy evaluation of the Dundee Maggie Centre. Final Report for SUST@Lighthouse Centre for
Architecture and Design, Glasgow, 2007
VERDERBER, Stephen, REFUERZO, Ben J., Innovations in hospice architecture, Taylor & Francis, Abingdon,
2006
WINCHESTER, Forbes, “The Maggie’s Centre, Dundee, Scotland”, The Arup Journal, 2003, nr.2, pp.29-31
WORPOLE, Ken, Modern Hospice Design: The architecture of palliative care, Routledge, London, 2009
ZAHA HADID ARCHITECTS, projectpagina Maggie’s Fife op de website,
www.zaha-hadid.com/architecture/maggies-centre-fife/# (laatst geraadpleegd op 2/10/2012)
ZUMTHOR, Peter, Thinking Architecture, Birkhäuser, Basel, 2010 (11999)

2. Audio- en audiovisuele bronnen
Hieronder volgen de niet-geschreven bronnen. Het gaat om primaire bronnen die verzameld zijn in het
onderzoek of video’s die beschikbaar zijn op het internet. In het geval van een interview wordt de
geïnterviewde weergegeven in hoodletters, als ‘auteur’, omdat deze persoon de informatiebron is.
Daarna volgt meer info over de aard van het materiaal.
(anoniem), focusgroepinterview met gebruikers van Maggie’s Dundee door Valerie Van der Linden, 5
maart 2013
(anoniem), focusgroepinterview met gebruikers van Maggie’s London door Margo Annemans, 20 juli
2011, transcriptie via Margo Annemans
CORREIA, Tiago, interview door Valerie Van der Linden, 7 december 2012
HARBOUR, Ivan, interview door Valerie Van der Linden, 21 december 2012
HORRIGAN, Debbie, JAMES Wendy, HASKINS, Mark, PAGE, Jean, video door Matthew Murdoch: Mark
Haskins, Debbie Horrigan, Wendy James and Jean Page on Maggie's South West Wales, 8 december 2011,
www.youtube.com/watch?v=t2v-OU1qp6w (laatst geraadpleegd op 28/2/2013)
JENCKS, Charles, interview door Nele Byns & Valerie Van der Linden, 17 december 2012
JENCKS, Charles, lezing: The architecture of hope. A multiple metaphor, Maggie's Architecture and Health
symposium, 29 april 2010, London, www.youtube.com/watch?v=SyV04vnTVO0 (laatst geraadpleegd op
22/10/2012)
KOOLHAAS, Rem, JENCKS, Charles, interview door Angela Brady: Angela Brady in conversation with Rem
Koolhaas, 9 februari 2013, www.youtube.com/watch?v=0NV_N9hHuTA (laatst geraadpleegd op 1/4/2013)
KOOLHAAS, Rem, lezing: “A modest, humane building, which will encourage and not intimidate”: Bringing
a Maggie’s Centre to life, Maggie's Architecture and Health symposium, 29 april 2010, London,
www.youtube.com/watch?v=SzlmcHbbsqQ (laatst geraadpleegd op 28/2/2013)
LEE, Laura, interview bij de opening van Maggie’s Cheltenham: Laura Lee about Maggie’s, 19 oktober
2010, www.youtube.com/watch?v=aY9IY2gQpBI (laatst geraadpleegd op 29/11/2012)
OBAYDA, Phil, interview door Valerie Van der Linden, 29 oktober 2012
REID, Doug, interview door Valerie Van der Linden, 4 maart 2013
ROGERS STIRK HARBOUR + PARTNERS, video: Thinking & Making, 2012, www.vimeo.com/46028859
(laatst geraadpleegd op 2/11/2012)
VAN LOON, Ellen, interview door Valerie Van der Linden, 4 december 2012
VAN LOON, Ellen, interview door Kelly Minner: Maggie’s Gartnavel OMA, 3 oktober 2011,
www.archdaily.com/173727/video-maggie-gartnaval-by-oma/ (laatst geraadpleegd op 1/4/2013)
WAGENAAR, Cor, lezing: Why architecture matters: The case for quality design in health care, Maggie's
Architecture and Health symposium, 29 april 2010, London, www.youtube.com/watch?v=e7mlaiVovFw
(laatst geraadpleegd op 28/2/2013)