Segregatie in het onderwijs als bron voor een multiculturele samenleving?

Bram

Spruyt

Bezorgdheid om de gevolgen van de samenstelling van scholen en groepen is een oud zeer. In 1957 diende in de Amerikaanse staat Arkansas het leger ingezet te worden om 9 zwarte leerlingen naar een witte school te laten gaan. Boze blanke ouders probeerden als menselijke buffer dit te verhinderen. Dergelijke situaties deden zich in Vlaanderen nooit voor, maar toch kan ook hier de bezorgdheid om de samenstelling van leerlingengroepen gevoeld worden en flakkert het debat rond concentratiescholen regelmatig op. Naar school gaan doen we immers niet alleen maar met tientallen soms honderden medeleerlingen. Die leerlingen komen allen met hun figuurlijk rugzakje vol talent, achtergrond en individuele kenmerken naar school. Het is geweten dat deze rugzakjes niet allen in dezelfde mate gevuld zijn. We weten ook dat de leerlingensamenstelling van scholen onderling verschilt.

Dat roept 2 vragen op nl. hoe groot is de ongelijkheid in groepssamenstelling in Vlaanderen nu precies en wat zijn daar de gevolgen van. Een antwoord op die vraag werd gezocht aan de hand van de gegevens van meer dan 19.000 Vlaamse scholieren uit het 6de of 4de jaar secundair onderwijs.

Door voor elke leerlingengroep het aanwezige percentage leerlingen met een bepaald kenmerk (bv laagopgeleide ouders) te berekenen, konden groepen onderling vergeleken worden. De verschillende groepskenmerken staan niet los van elkaar. Groepen met veel leerlingen met laagopgeleide ouders zijn vaak ook groepen met veel leerlingen uit eenverdienergezinnen die een onregelmatige schoolloopbaan achter de rug hebben en vaak niet in een intact gezin leven. Het zijn ook groepen waarin vele leerlingen een voorkeur hebben voor meer commerciële media en niet participeren aan het verenigingsleven. De samenhang tussen de kenmerken kan dan ook verwerkt worden in één maat die de achterstelling van het leerlingenpubliek van een groep weerspiegelt. De verschillen tussen de Vlaamse leerlingengroepen m.b.t. deze maat zijn aanzienlijk. Vooral de verschillen tussen groepen van verschillende onderwijsvormen vallen erg op. De BSO groepen herbergen hoofdzakelijk achtergestelde leerlingen, de ASO/KSO groepen de meer bevoorrechte. Het selectie en oriënteringsmechanisme in ons onderwijs werkt op basis van studieresultaten, maar het is confronterend vast te stellen hoe sociaal bepaald de samenstelling van de onderwijsvormen uiteindelijk is. Democratisch onderwijs lijkt vooralsnog een illusie.

Groepen met veel allochtone leerlingen, zijn vaak ook groepen met veel achtergestelde leerlingen. De ene problematiek past als het ware binnen de andere. De omgekeerde stelling gaat echter niet op. Het is niet zo dat groepen met veel achtergestelde leerlingen ook steeds groepen zijn met veel allochtone leerlingen. Hiervoor zijn er in het Vlaams onderwijs te weinig allochtone leerlingen. Het lijkt dan ook niet verstandig een concentratieschool uitsluitend te definiëren in termen van aanwezigheid van allochtone leerlingen. Die werkwijze leidt er immers toe dat vele scholen of groepen met weinig allochtonen maar een vrijwel gelijklopende sociale problematiek ‘vergeten’ worden.

De ongelijkheid vaststellen is een eerste stap. De gevolgen ervan nagaan een noodzakelijke tweede. Door de samenhang tussen deze kenmerken te verwerken in een algemene maat voor achterstelling op groepsniveau, kan gemeten worden in welke mate de context waarbinnen leerlingen naar school gaan een effect heeft op de individuele leerlingen. Op school leren leerlingen mét elkaar, maar leren ze ook ván elkaar?

In deze studie vormde niet de prestaties van leerlingen maar wel hun houdingen m.b.t. allochtone bevolkingsgroepen het voorwerp van studie. Scholen zijn allang meer dan alleen doorgeefluiken van kennis en vaardigheden. De vakoverschrijdende eindterm ‘opvoeden tot burgerzin’ maakte van het werken aan democratische, tolerante houdingen een expliciete onderwijsdoelstelling. Bovendien hebben desegregatieprogramma’s in het verleden het wegwerken van vooroordelen steeds als doelstelling gehad.

Wat blijkt? Leerlingen die schoollopen in groepen met veel achtergestelde leerlingen stellen zich etnocentrischer op. En dat los van hun eigen individuele kenmerken. Uit het samenbrengen van achtergestelde leerlingen groeit een klimaat waarin migranten aanzien worden als niet te vertrouwen profiteurs van de sociale zekerheid die een bedreiging vormen voor jobs en de eigen cultuur. Een klimaat waarin men vindt dat België eigenlijk nooit migranten had mogen toelaten. Een klimaat waarin men zich ronduit racist noemt. Gegeven dat die denkbeelden niet stroken met de maatschappelijk aanvaarde norm, betekent dit dat leerlingen uit achtergestelde milieus tegen een dubbele ongelijkheid aankijken. Niet alleen leiden hun persoonlijke achtergrondkenmerken deze leerlingen tot meer etnocentrische denkbeelden, maar ze hebben bovendien ook een hogere kans in groepen terecht te komen die deze gevoelens nog extra aanzwengelen. Deze leerlingen zijn op die manier dan ook dubbel kwetsbaar.

Desegratieprogramma’s uit het verleden hadden naast het verbeteren van de studieprestaties van ‘zwarte’ leerlingen ook het wegwerken van vooroordelen bij ‘witte’ leerlingen steeds als doelstelling gehad. Houdingen zijn immers aangeleerd en bijgevolg veranderbaar, hoe moeilijk dat ook is. De analyses tonen dat autochtone leerlingen die naar schoolgaan in groepen waarin ook allochtone leerlingen in voldoende aantallen aanwezig zijn, zich inderdaad toleranter opstellen dan leerlingen uit groepen met geen of slechts een zeer beperkt aantal allochtonen. Het alledaags contact tussen leerlingen die samen schoollopen en het op die manier leren kennen van elkaars wereld, blijkt ten minste bij autochtone leerlingen vooroordelen weg te nemen en is op die manier misschien wel het meest efficiënte wapen om etnocentrisme in te dijken. Oplossingen dienen niet altijd ver gezocht worden.

Er werd vertrokken van de vaststelling dat leerlingen niet alleen naar school gaan maar met velen. Op school wordt er niet alleen mét maar ook ván elkaar geleerd. De samenstelling van leerlingengroepen is bijgevolg een niet onbelangrijk gegeven en kan zowel in positieve als negatieve zin werken. Schoollopen met veel allochtone leerlingen remt etnocentrisme, schoollopen met veel achtergestelde leerlingen stimuleert etnocentrisme. De grote verschillen in sociale samenstelling van groepen tussen de onderwijsvormen en de gevolgen daarvan, plaatsen vraagtekens bij de wijze waarop jongeren in ons Vlaams onderwijs gegroepeerd worden. We sorteren jonge mensen vroeg en sociaal voorspelbaar in de hokjes van de onderwijsvormen. Dat sorteren creëert een eigen zelfstandig effect op maatschappelijk geladen houdingen. Lopen we op die manier niet het risico op termijn een soort ‘multiculturele samenleving’ te maken waarin bevolkingsgroepen elkaar nauwelijks nog zullen begrijpen? We kunnen die vraag niet blijven vooruitschuiven.

Bibliografie

Bibliografie

Abma, R. (1990) Jeugd en Tegencultuur. Een theoretische verkenning. Nijmegen, SUN.

Alexander, K.L. & D.R. Enttwisle (1995) ‘A parent’s Economic Shadow: Family Structure versus Family Resources as Influences on Early School Achievement.’ In: Journal of Marriage and the Family. 57, p. 399-409.

Armor, D.J. & C.H. Rosell (2002) ‘Desegregation and Resegregation in the public Schools’. In: Thernstrom, A. & S. Thernstrom Beyond the Color Line: New Perspectives on Race and Ethnicity in America. Hoover, Hoover institution Press Publication, p. 219-258.

Ball, S. (1993) ‘Education Markets, Choice and Social Class: The market as a class strategy in the UK and the USA’ In: British Journal of Sociology of Education, 14, 1, p. 3-19.

Bankston, C.L. & S.J. Caldas (1997) ‘Effect of school population socioeconomic status on individual academic achievement’ In: Journal of Educational Research, 90, p. 269-277.

Belet, H. & Laurijssen I. (2002) ‘De rol van het onderwijs in het bepalen van status en levenskansen’ In: Elchardus, M. en Glorieux I. [Red.] De Symbolische Samenleving. Tielt, Lannoo, p. 191-214.

Bernstein (1971) ‘A sociolinguistic approach to socialization: with some reference to educability.’ In: Bernstein (1971) Class, codes and control. London, p. 465-497.

Billiet, J., Carton A. & Huys R. (1990) Onbekend of onbemind ? Een sociologische onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. Leuven, Departement Sociologie.

Billiet, J. (1993) Ondanks beperkt zicht. Studies over waarden, ontzuiling en politieke veranderingen in Vlaanderen. Brussel, VUBpress.

Billiet, J. & G. Loosveldt (1998) ‘De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel.’ In : Beerten, R., Billiet, J., Carton A. & M. Swyngedouw De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen. Verkiezingen van 21 mei 1995. Leuven, Acco, p. 95-118.

Billiet, J. & B. Meuleman (2005) ‘Etnocentrisme in Vlaanderen : opmars of afname ? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen’ In : Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Vlaanderen gepeild 2005. Administratie Planning en Statistiek, Departement Algemene Zaken en Financiën, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, p. 37-60.

Blalock, H.M. (1967) Towards a theory of minority group relations. New York, John Wiley and Sons.

Bollens, J. & Fripont I. (2001) Studiekosten in het secundair onderwijs. Wat het aan ouders kost om schoolgaande kinderen te hebben. Leuven, Hoger Instituut voor de Arbeid.

Bolt, G.S. (2001) Woonbarrières van Turken en Marokkanen in ruimtelijk perspectief. Proefschrift Universiteit Utrecht.

Bronfenbrenner, U. (1979) The ecology of human development. Cambridge, Harvard University Press.

Brookover, B.W. Erickson E.L. (1975) Sociology of Education. London, The Dorsey Press.

Brutsaert, H. (1993) School, gezin en welbevinden. Leuven, Garant.

Bryk, A., Lee V. & P Van Holle (2003) Catholic Schools and the common good. Cambridge, MA Harvard University Press.

Bumpass, L.L. & J.A. Sweet (1990) American Families and Households. New York, Russel Sage Foundation.

Clark, J. et al. (1999) Housing and Schooling: A case study in joined-up problems. York, York Publishing Services.

Clout, H. & Dennis R. (1980) A Social Geography of England and Wales. Oxford, Pergamon Press.

Coffé, H. (2002) ‘De invloed van levensbeschouwelijke en maatschappelijke betrokkenheid op een positieve beoordeling van het Vlaams Blok’ In: Tijdschrift voor Sociologie. 23, 2, p 161-192.

Coleman, J. et al. (1982) High School Achievement: public, catholic and other private school compared. New York, Basic Books.

Coleman, J.S. et al. (1966) Equality of Educational opportunity. Washington D.C., US Department of Health, Education and Welfare, Office of Education.

Dagevos, J. & Gijsberts M. (2005) Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau.

Dagevos, J.M. Martens, E.P. & J. Veenman (1996) Scheef verdeeld: Minderheden en hun maatschappelijke positie. Assen, Van Gorcum.

De Boyser, K., Dierckx D. & J. Vranken (2003) Armoede en sociale uitsluitng jaarboek 2003. Leuven, Acco.

De Coninck, C. et al. (2002) Over de Grenzen. Vakoverschrijdende eindtermen in de tweede en derde graad van het Secundair onderwijs. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Onderwijs Dienst voor Onderwijsontwikkeling.

De Corte, G. & Magiels-Corsus (1985) Het schoolkeuzeproces: een onderzoek naar de wijze waarop ouders een secundaire school kiezen voor (en met) hun kind. Antwerpen, UIA Departement Didactiek en Kritiek.

De Corte, S. (1993) ‘Migranten en stedelijke geografie’ In: Deslé, E., Lesthaeghe, R. & E. Witte Denken over migranten in Europa. Brussel, VUBpress.

De Groof, S., Elchardus M. & F. Stevens (2001a) Leerlingenparticipatie in het secundair onderwijs tussen theorie en praktijk. Eindrapport bij het OBPWO-project 9801 in opdracht van het Departement Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, op initiatief van de Vlaamse minister bevoegd voor onderwijs. Onderzoeksgroep TOR, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.

De Groof, S., Elchardus M. & F. Stevens (2001b) Leerlingenparticipatie in het secundair onderwijs tussen theorie en praktijk. Technisch verslag : beschrijving van de schalen. Bijlage bij het OBPWO-project 9801 in opdracht van het Departement Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, op initiatief van de Vlaamse minister bevoegd voor onderwijs. Onderzoeksgroep TOR, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.

Delbaere, P. Heselmans R. & Loisen B. (2003) ‘Het gelijke-onderwijskansendecreet. Quo vadis?’ In: Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid. XX, p. 364-369.

De Rycke, L. & M. Swyngedouw (1997) ‘(De-)concentratie in wijk en op school (te Brussel): gewenst? ongewenst?’ In: Cultuur en Migratie. 15, 1, p 37-68.

Despontin, M. (2003) Overzicht van de statistiek. Brussel, Vrije Universiteit Brussel Dienst Uitgaven.

De Vries, G. (1993) Het pedagogisch regiem. Groei en grenzen van de geschoolde samenleving. Amsterdam, Meulenhoff.

Dewael, P., Van Grimbergen P. & G. Vanhengel (2002) ‘Voorontwerp van decreet tot vaststelling van de regels inzake de werking en verdeling van het Vlaams Stedenfonds. Memorie van toelichting.’ http://www.thuisindestad.be/html/steden/downloads/memorie_stedenfons.pdf, 4/12/2005, p 1-18.

De Witte, H., Hooge, J. & L. Walgrave (2000) Jongeren in Vlaanderen: Gemeten en Geteld. 12- tot 18-jarigen over hun leefwereld en toekomst. Leuven, Universitaire Pers.

Dijkstra, K. & K. Van Breenen (1989) De Amsterdamse basisschool, een buurtschool ? Een verkennend onderzoek naar de ruimtelijke segregatie van Amsterdamse basisschoolleerlingen langs etnische scheidingslijnen. Amsterdam, Instituut voor Sociale Geografie van de Universiteit van Amsterdam.

Douterlunge, M. Van Brusselen B. & Van De Velde V. (1996) Een onderzoek over het gezin als indicator voor de schoolloopbaan in het secundair onderwijs. Leuven, Hoger Instituut voor de Arbeid.

Dronkers, J. (1992) ‘Intergenerationele effecten. Werkloosheid en arbeidsongeschiktheid van vaders en de schoolloopbanen van hun kinderen.’ In: Amsterdams Sociologisch Tijdschrift. 18, 39-62.

Dujardin, J. (2004) Nota’s bij de cursus onderwijswetgeving en deontologie. Brussel, Vrije Universiteit Brussel Dienst Uitgaven.

Eisinga, R. & Scheepers P. (1989) Etnocentrisme in Nederland. Theoretische en empirische modellen. Nijmegen, Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen.

Elchardus, M. & Heyvaert P. (1991) Soepel, flexibel en ongebonden. Een vergelijking van twee laat- moderne generaties. Brussel, VUBpress.

Elchardus, M. (1994) ‘Gekaapte deugden. Over de nieuwe politieke breuklijn en de zin van limieten.’ In: Samenleving en Politiek 1(1): p. 20-27.

Elchardus, M. (1996) Sociologie. Brussel, Vrije Universiteit Brussel Dienst Uitgaven.

Elchardus, M., Kavadias D. & J. Siongers (1998) Hebben scholen een invloed op de waarden van jongeren ? Een empirisch onderzoek naar de doeltreffendheid van waardenvorming in het secundair onderwijs. Onderzoeksgroep TOR 1998/15, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.

Elchardus, M. (Red.) (1999) Zonder maskers. Een actueel portret van jongeren en hun leraren. Gent, Globe.

Elchardus, M., Hooghe M. & Smits W. (2000) Tussen burger en overheid. Een onderzoeksproject naar het functioneren van het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen. Samenvatting van de onderzoeksresultaten. Onderzoeksgroep TOR, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.

Elchardus, M. & J. Siongers (2003) ‘Racisme, een kwestie van smaak? Een onderzoek bij jongeren uit het 4de en 6e jaar secundair onderwijs in Vlaanderen.’ In: Sociologische Gids, 50, 3, p. 259-279.

Glanville, J.L. (1999) ‘Political socialization or selection ? Adolescent extracurricular participation and political activity in early adulthood.’ In : Social Science Quarterly 80, 2, p. 279-290.

Glorieux, I. & I. Laurijssen (2003) ‘Gelijkheid komt niet met de jaren. De invloed van sociale achtergrond en geslacht tijdens de schoolloopbaan.’ In: Mens en Maatschappij, 78, 4, p. 379-399.

Gohard, S. & C. Taylor (2001) Local School for Local Children and the Role of Residence in Segregation. Measuring Markets: The Case ot the ERA 1988. Cardiff (Wales), Cardiff University School of Social Sciences.

Goldsmith, P.A. (2004) ‘Schools’ Role in Shaping Race Relations : Evidence on Friendliness and Conflict’ In: Social Problems 51, 4, p. 587-612.

Goldstein, H. (1987) Multilevel Models in Educational and Social Research. New York, Oxford University Press.

Gramberg, P. (2000) De school als spiegel van de samenleving. Proefschrift Universiteit van Amsterdam.

Gray, J. et al. (1990) ‘Estimating differences in the examination performance of secondary schools in six LEA’s: A multilevel approach to school effectiveness.’ In: Oxford Review of Education 16, p. 137-158.

Grotenhuis, H. te (1993) Bijstandskinderen: Opgroeien aan de rand van de verzorgingsstaat. Amsterdam, Amsterdam University Press.

Hall, S.M. & T. Jefferson (1976) Resistance through rituals. Youth subcultures in post-war Britain. London, Hutchinson.

Havighurst, R.J. & Levine D.U. (1989) Society and education. Boston, Allyn and Bacon.

Hooge, M. (2002) ‘Televisie en de erosie van sociaal kapitaal. De invloed van televisietijd, programma-inhoud en zendervoorkeur’ In: Sociologische Gids 49, 2, p. 158-181.

Horemans, J. & Pletinck B. (2002) ‘Vrije keuze leidt niet tot gelijke kansen.’ De Standaard, 11 februari, p.1.

Hox, J.J. (2002) Multilevel analysis: techniques and applications. Mahwah (N.J.), Erlbaum.

Hutchinson, D. (1999) The effect of group-level influences on pupils’ progress in reading. Doctoral Thesis, University of London.

Jencks, C. e.a. (1972) Inequality: A reassessment of the effect of family and schooling in America. Harper and Row, New York.

Jongbloed, P. (2003) Keer de nieuwe apartheid. Segregatie ondermijnt de samenleving. Vrij Nederland, 6 augustus, p. 2.

Jungbluth, P. & Van Langen A. (1990) Onderwijskansen van migranten. De rol van sociaal- economische en culturele factoren. Amsterdam, Swets & Zeitlinger.

Kahlenberg, R. (2001) All together now. Washington, Brookings Institution Press.

Karsten, S. e.a. (2003) Onderwijssegregatie in Amsterdam. Hoe staat het ervoor en wat willen en kunnen we eraan doen? Amsterdam, Universiteit Amsterdam SCO-Kohnstamm Instituut van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen.

Kavadias, D. (2003) Over leven in de klas… De invloed van de onderwijsvormen op de attituden van leerkrachten secundair onderwijs in Vlaanderen. PSW-paper 2003/2. Antwerpen, UIA-faculteit PSW.

Konig, R. (1997) Christelijke religie en antisemitisme in Nederland 1990. Kampen, KOK.

Lerner, R.M. (1978) ‘Nature, nurture, and dynamic interactionism’ In: Human Development. 21, p. 1-20.

Levacic, R. & P. Woods (2002) ‘Raising school performances in the League Tables (Part 2): Barriers to responsiveness in three disadvantaged schools’ In: British Educational Research Journal. 28, 2, p. 227-247.

Levine, D.U. & R.J. Havighurst (1989) Society and education. Boston, Allyn and Bacon.

Loosveldt, G. (1993) ‘De houding van jongeren t.a.v. migranten: het meten van verandering met behulp van simultane latente-klassenanalyse en log-lineaire modellen’ In: Tijdschrift voor Sociologie. 14, p. 77-92.

Loosveldt, G. & J. Welkenhuysen-Gybels (2002) Regressieanalyse: een introductie in multivariabelenanalyse. Leuven, Acco.

Lubbers, M., Scheepers, P. & M. Vergeer (2000) ‘Exposure to newspapers and attitudes toward ethnic minorities: a longitudinal analyses’ In: The Howard Journal of Communications 11, 2, p. 127-143.

Manssens, J. (2000) ‘De nieuwe sociale kwestie gewikt en gewogen. Een kritische analyse van een academisch modebegrip’ In: Tijdschrift voor sociologie. 21, 2, p. 159-179.

Marx, I. et al. (1999) ‘De sluipende marginalisering van de welvaartstaat. Politiek in een tijdperk van verhoogde verwachtingen’ In: Samenleving en politiek. 4, 5 , p.38-44.

McCabe, G.P. & Moore D.S. (2003) Statistiek in de praktijk. Theorieboek. Den Haag, Academic Servive.

McLanahan, S.S. (1985) ‘Family Structure and the Reproduction of Poverty.’ In: American Journal of Sociology. 90, p. 873-901.

McPherson, A. & J.D. Willms (1987) ‘Equalisation and improvement: some effects of comprehensive reorganisation in Scotland’ In: Sociology. 21, p. 509-539.

Meuleman, B. et al (2003) De attitude tegenover asielzoekers. Leuven, KULeuven, Faculteit Sociale wetenschappen, Departement Sociologie.

Mortimore, P., Sammons P. & S. Thomas (1994) ‘School effectiveness and value-added measures’ In: Assessment in Education: Principles, Policy and Practice, 1, p. 315-332.

Nash, R. (2003) ‘Is the School Composition Effect Real?: A Discussion With Evidence From the UK PISA Data’ In: School Effectiveness and School Improvement. 14, 4, p. 441-457.

Nicaise, I. & Groenez S. (2002) ‘Onderwijs en sociale achterstelling’. In: Persoon en Gemeenschap, 55, 3, p. 147-158.

NIS (2005) ‘Het conjunctuurportaal; Regionale indicatoren; werkloosheid werkloosheidsgraden.’ http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/ts_structur.jsp?table=AT0410092

4/12/2005.

Oakes, J. (1985) Keeping Track. How schools structure inequality. New Heaven.

Onghena, P., Pustjens H. & W. Van Den Noortgate (2004) Multiniveau-analyse in de praktijk. Deel 1: Een eerste kennismaking. Leuven, Acco.

Olzak, S. (1992) The dynamics of etnic competition and conflict. Standford, University Press.

Overbeeke, A. (2003) ‘Segregatie, desegregatie, integratie? Het recht op schoolkeuze en –stichting, schoolkeuzegedrag en de gevolgen ervan voor de schoolsamenstelling.’ In: Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid. XX p. 303-318.

Peleman, K. (1997) ‘Concentratiescholen of buurtscholen? De situatie in Antwerpen kernstad’ In : Planologisch Nieuws. 17 (4), p. 307-316.

Pelleriaux, K. (1998) De keerzijde van de onderwijsdemocratisering Brussel, Vrije Universiteit Brussel, TOR- onderzoeksgroep.

Pelleriaux, K. (2001) Demotie en burgerschap. Brussel, VUBpress.

Penninx, R. (1988) Minderheidsvorming en emancipatie: Balans van kennisverwerving ten aanzien van immigranten en woonwagenbewoners 1967 – 1987. Alphen aan de Rijn, Samson.

Pong, S. (1998) ‘The Compositional Effect of Single Parenthood on 10th-Grade Achievement.’ In: Sociology of Education. 71, p. 23-43.

Putnam R. (2000) Bowling alone. The collapse and revival of American community. New York, Simon and Schuster.

Raaijmakers, Q. & W. Vollebergh (1991) ‘De intergenerationele overdracht van autoritarisme’ In : Scheepers, P. & R. Eisinga Onderdanig en intolerant ; lacunes en controverses in autoritarisme- studies. Nijmegen, ITS, p. 61-77.

Raaijmakers, Q. (1993) ‘Opvattingen over politiek en maatschappij’ In : Meeuws, W. & H. ‘t Hart Jongeren in Nederland. Een nationaal survey naar ontwikkeling in de adolescentie en naar intergenerationele overdracht. Amsterdam, Free University Press, p. 106-131.

Reynolds, D. & Charles Teddlie (2001) The international handbook of school effectiveness. London, Routledge Falmer.

Rutten, S. (2004) Een eindeloze haastklus. Een halve eeuw gelijke onderwijskansenbeleid in het Amerikaanse onderwijs. Utrecht, Sardes.

Scheerens, J. (1989) Wat maakt scholen effectief?: samenvatting en analyse van onderzoeksresultaten. ’s Gravenhage, Instituut voor Onderzoek van het Onderwijs SVO.

Schelling, T. (1971) ‘Dynamic models of segregation’ In: Journal of Mathematical Sociology 1, p. 146-186.

Siongers, J. & F. Stevens (2002) ‘Esthetica voor gevorderden. Over smaken en mediavoorkeuren’ In: Elchardus, M. & I. Glorieux et al. De Symbolische Samenleving. Tielt, Lannoo, p. 53-84.

Snauwaert, B. & N. Vanbeselaere (2001) ‘Waar komt dat vijandsbeeld toch vandaan?’ In: Walckiers, L (ed.) NoordZuid cahier: Racisme. Oude kwaal, nieuwe remedies. 26, 1 , p. 29-41.

Stevens, F. (2001) ‘Gemaakte Keuzes? Een analyse van de muziek- en mediapreferenties van Vlaamse jongeren’ In: Sociologische Gids, 48, 2, p. 138-155.

Swyngedouw, M. et al. (2001) ‘Verklaringen voor etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale integratie en gevoelens van discriminatie’ In: Ministerie van Vlaamse Gemeenschap, Vlaanderen gepeild! De Vlaamse overheid en burgeronderzoek 2001. Brussel, Administratie Planning en Statistiek. Departement Algemene Zaken en Financiën. Ministerie van Vlaamse Gemeenschap, p. 99-131.

Taeuber, K. & D. James (1982) ‘Racial Segregation Among Public and Private Schools.’ In: Sociology of Education, 55, p. 133-143.

Tan, B. (1998) ‘Blijvende sociale ongelijkheden in het Vlaams onderwijs.’ In : Tijdschrift voor sociologie 19, 2, p. 169-197.

Tesser, P.T.M. et al. (1999) Rapportage minderheden 1999 : Positie in het onderwijs en de arbeidsmarkt. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau.

Teunissen, J. (1988) Witte en zwarte scholen in de grote steden. Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen.

Tielemans, J. (2003) Onderwijs in Vlaanderen. Structuur – Organisatie – Wetgeving. Antwerpen – Appeldoorn, Garant.

Thrupp, M. (1997) The School Mix effects: How the Social Class Composition of School Intakes Shapes School Processes and Student Achievement. Chicago, Paper presented at the annual meeting of the American Educational Research Association.

Thrupp, M. (1999) Schools making a difference. Let’s be realistic. Buckingham, Open University.

Thys, L. & V. Vandersmissen (1993) ‘Onderzoek naar schoolbeleving in Vlaanderen. Rapport 2 : omgang met medeleerlingen’ In : Caleidoscoop. 5, p. 4-9.

Van Damme, et al. (2004) Maakt de school het verschil? Effectiviteit van scholen, leraren en klassen in de eerste graad van het middelbaar onderwijs. Leuven, Acco.

Van den Noortgate, W., Pustjens H. & Onghena P. (2004) Multiniveau-analyse in de praktijk. Deel 1: Een eerste kennismaking. Leuven, Acco.

Van Hemel, L. (2005) Subculturele diversiteit en onveiligheidsgevoelens in Vlaaanderen. Het desorganisatiemodel getoetst aan de Veiligheidsmonitor. Leuven, KULeuven, Faculteit Sociale wetenschappen departement Sociologie, Licentciaatsverhandeling.

Van Houtte, M. (2002) Zo de school, zo de slaagkansen ? Academische cultuur als verklaring voor schoolverschillen in falen van leerlingen in het secundair onderwijs. Gent, Doctoraatsverhandeling.

Verkuijten, M. & J. Thijs (2000) Leren (en) waarderen. Amsterdam, Thela.

Wells, A.M. & R. Crain (1992) ‘Do parents Choose School Quality or School Status: A sociological Theory of Free Market Education’ In: The Choice Controversy Newburry Park, CA: Corwin Press.

Wells, A.S. et al. (2005) How Desegregation Changed Us: The Effects of Racially Mixed Schools on Students and Society. A study of Desegregated High Schools and Their Class of 1980 Graduates Teachers College, Columbia University of California at Los Angelos. London, Harvard University Press.

Westerbeek, K. (1999) The colours of my classroom. Rotterdam, CED.

Wexler, P. (1976) The Sociology of education: Beyond equality. Indianapolis, Bobbs-Merill Company Inc.

Willms, D. J. (1992) Monitoring school performance. A guide for educators. London, The Falmer Press.

Woodhouse, G. et al (1995) A guide to MLn New Users. London, Institute of Education, Multilevel Models Project.

Whyte, W.F. (1943) Street corner society. The social structure of an italian slum. Chicago, University of Chicago Press.

X. (2005) ‘Aanschuiven voor onderwijs’. De Standaard, 23 mei, p.1.

X. (2003) ‘Inschrijvingsrecht is niet ongrondwettelijk’. De Standaard, 16 oktober, p.1.

X. (2002) ‘Vlaams Blok vecht gelijkekansendecreet aan bij Arbitragehof’. De Standaard, 30 oktober, 1p.

X. (2004) ‘Antwerpse scholen discrimineren’ De Standaard’, 17 maart, 1p.

Zill, N. (1996) ‘Family Change and Student Achievement: What We Have Learned, What It Means for Schools’ In: Booth, A. & F. Dunn, Family-School Links: How Do They Affect Educational Outcomes? Hillsdale (NJ), Lawrence Erlbaum Associates, p. 139-174.