Over islampresentatie en moslimidentiteit, de islam door de ogen van allochtone auteurs

Karolien

Delaere

Abstract

De laatste jaren, vooral sinds 9/11, zien we een wildgroei van publicaties verschijnen met ‘de islam’ als centrale thema. Het maatschappelijk intellectueel debat over de islam verloopt niet altijd even eerlijk, even transparant. Verduisterde en dieper gelegen ideologische denkbeelden, wat wij als mechanismen van alterisering aanduiden, worden door de Vlaamse sprekers al dan niet bewust overgenomen, gereproduceerd. De eigen premissen van dichotomie, essentialisme, etnocentrisme... worden zelden aan een kritische bevraging onderworpen.

We richten in deze scriptie de aandacht expliciet op het spreken over de islam. Hierbij vertrekken we van volgende vooronderstellingen met betrekking tot ‘de islam’ in Vlaanderen. We stellen ten eerste vast dat de islam hier is en hier ook zal blijven. Het ‘één volk – één taal – één cultuur’- discours dat de basis van het dichotomistisch denken verstevigt, kan in een neoliberale globaliserende context niet langer verdedigd worden. Ten tweede is het niet zo dat Vlaamse moslims als monolithische en vaste gegevens benaderd kunnen worden. Culturen zijn geen hermetisch, van elkaar afgesloten entiteiten. Moslims zijn onderhevig aan de hen omringende westerse cultuur. In plaats van de voorgestelde cultuurbotsing tussen de islamitische thuiscultuur en de westerse decadentie, constateren we een vermenging van de aanwezige culturen. Vanuit onze westerse superioriteit geven we meer geloofwaardigheid aan zelfverklaarde Vlaamse experts in de islam, dan dat we luisteren naar allochtone woordvoerders die de islam dagelijks beleven.

Met deze scriptie willen we nu net tegemoetkomen aan deze vastgestelde tekortkoming in het Vlaamse intellectuele debat over de islam. Via een analyse van de presentatie van de islam door mensen met ‘moslimwortels’, zullen we trachten een beeld te schetsen van de beleefde islam. Via een kwalitatieve inhoudsanalyse willen we opinieartikelen van Vlaamse auteurs vergelijken met opinieartikelen en boeken van in Vlaanderen wonende mensen uit de moslimgemeenschap. Via deze studie willen we antwoorden vinden op volgende onderzoeksvragen: ‘Welk beeld van ‘de islam’ vinden we terug in de opiniërende artikelen geschreven door enerzijds Vlaamse auteurs en anderzijds Vlaamse auteurs met allochtone wortels?’ en ‘In welke zin gelijken of verschillen deze bestudeerde presentaties van de islam en hoe kunnen we dit verantwoorden?’.

In het zoeken naar antwoorden, gaan we in een eerste deel in op de ‘mechanism of creating otherness’ die we denken in het dominante Vlaamse intellectuele discours over de islam terug te kunnen vinden. Hierbij valt op hoezeer onze kennis over de islam vertekend is. We zien in de Vlaamse media een beeld over de islam verschijnen dat essentialistisch, etnocentrisch, islamo-centrisch (islam als oorzaak voor al het kwade) en dichotomistisch (wij als de goedheid zelf staan tegenover een slechte ‘andere’) is. Het dominante discours over de islam is in essentie een discours-van-het-verschil. De moslim, als alles wat wij niet zijn, blijft doorgaans voorgesteld als fundamentalistisch, autoritair en behept met een barbaarse wilde razernij. Het is moeilijk om het dominante discours te doorprikken, te weerleggen, te bekritiseren juist omwille van het ‘normaliteitstatuut’ van dit discours en de macht die geen andere stemmen tolereert.

De dominante stem in het intellectuele discours over de islam is dus Vlaams, eenzijdig, contextueel onvolledig of onduidelijk, historisch incorrect, ophitsende (foute) associaties en woord- en beeldkeuzes... . In het tweede deel van deze scriptie willen we de schijnwerpers verplaatsen naar de doelgroep zelf, mensen uit de moslimgemeenschap. We willen weten hoe zij het dominante Vlaamse discours over hun religie, de islam, ervaren, beoordelen en proberen te nuanceren of te verwerpen. We stellen vast dat moslims zelf sterk beïnvloed worden door het dominante Vlaamse discours over de islam. De onderzochte auteurs bekritiseren enerzijds de eenzijdigheid van het essentialistisch en etnocentrisch beeld over de islam in het Vlaamse debat, maar anderzijds zitten ze zelf gevangen in het door de macht opgelegd debat. In het opgelegd debat over de islam krijgen moslims enkel spreekrecht wanneer datgene wat ze zeggen past in het groter geheel van het machtsdiscours. Slechts enkele ‘allochtone’ auteurs hekelen deze intersubjectieve begrensdheid in het spreken over de islam, terwijl de meerderheid zich daar niet van bewust is. Daarom vinden we vooral gematigde stemmen terug bij mensen uit de moslimgemeenschap en komen steeds dezelfde onderwerpen aan bod in het debat. Deze thema’s passen binnen de lijnen die uitgezet werden door de macht en zijn zelden vernieuwend. Het dominante Vlaamse discours over de islam wordt vooral vanuit een verdedigingsreflex bevochten door de ‘allochtone’ auteurs, waarbij een andere versie van de islam naar voren wordt geschoven. De premissen van het debat moeten aangepakt worden, om het beeld over de islam van alle westerse valsheden te reinigen.

In het laatste deel van deze scriptie richten we de aandacht specifiek op enkele andere sprekers in het debat. Hier zien we dat ook Vlaamse critici dit dominante Vlaamse discours over de islam willen nuanceren en zo een tegenwicht vormen tegen het gangbare denken over de islam. Ze willen het vijandsbeeld ontzenuwen en de onvermijdelijk ogende confrontatie ‘islam versus Westen’ weerleggen. Hoewel het dominante discours meermaals ten gronde herleid wordt, dienen we toch te besluiten dat de invloed ten aanzien van het grote publiek beperkt blijft. De man in de straat krijgt dagelijks nog een islamo-centrisch, dichotomisch beeld over de islam voorgeschoteld. Enerzijds ligt de oorzaak in de beperkte nuancerende bijdragen (in auteurs, in aantal en in thema’s), anderzijds in de huidige organisatie van het dominante discours in onze gemediatiseerde maatschappij.

Bibliografie

Bibliografie
1. Boeken

ABOU JAHJAH, D., Tussen twee werelden. De roots van een vrijheidsstrijd, Antwerpen, Meulenhof/Manteau, 2003, 368 p.

BENAISSA, N., In naam van mijn zus, Berchem, Epo, 1997, 144 p.

BLOMMAERT, J. en VERSCHUEREN, J., Debating diversity, analysing the discourse of tolerance, London, Routledge, 1998, 233 p.

BLOMMAERT, J. en VERSCHUEREN, J., Het Belgische migrantendebat, de pragmatiek van de abnormalisering, Antwerpen, International Pragmatics Association (IprA) vzw., 1992, 250 p.

BLOMMAERT, J., Problemen: essays over politiek, cultuur en beeldentaal, Gent, Academia Press, 2004, 124 p.

BOURDIEU, P., De regels van de kunst. Wording en structuur van het literaire veld, Amsterdam, Van Gennep, 1994, 475 p. (vert. door Rokus Hofstede)

BOURDIEU, P., Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip, Amsterdam, Van Gennep, p. 30.

BOURDIEU, P., Over televisie, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 1998, 104 p.

BOUSAKLA, M., Couscous met frieten, Antwerpen, Houtekiet, 2002, 123 p.

CORBEY, R., Wildheid en beschaving: De Europese verbeelding van Afrika, Baarn, Ambo, 1989, 182 p.

DALA, N., Als sluiers vallen. Vrouwenportretten, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 183 p.

DE BOK, R., Fatma Pehlivan: enkele reis Istanboel-Brussel Wetstraat, Antwerpen, Houtekiet, 2003, 150 p.

FOUCAULT, M., De orde van het spreken, Amsterdam, Boom, 1988, 79 p. (vert. Widdershoven, T.)

FRAIHI, H., Undercover in klein-Marokko, achter de gesloten deuren van de radicale islam, Leuven, Van Halewyck, 2006, 224 p.

HOBSBAWM, E.J., Nations and nationalism since 1780: programme, myth, reality, Cambridge, Cambridge University Press,1995, 206 p.

HUNTINGTON, S. P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, London, Touchstone books, 1997, 367 p.

Introductie tot de studie van de Wereld-Systeem analyse, VIAENE, T., COMMERS, R. en VANHAUTE, E., (eds.), Gent, Academia Press, 2003, 326 p.

Islam in Europe: The New Social, Cultural, and Political Landscape, HUNTER, S.T., (ed.), Westport/Washington, Praeger Publ., 2002.

KACAR, M., Lucifers schikken: als gastarbeiders burgers worden, Antwerpen, Houtekiet, 2002, 208 p.

LEMAIRE, T., De Indiaan in ons bewustzijn: De ontmoeting van de oude met de nieuwe wereld, Baarn, Ambo, 1986. 320 p.

LEWIS, B., Islam and the West, New York, Oxford, 1993, 217 p.

Michel Foucault: Abnormal, lectures at the Collège De France 1974-1975, MARCHETTI, V. en SALOMONI, A., (eds.), U.S., Picador, 2004, 374 p.

MILES, R., Racism after ‘race relations’, London, Routledge, 1993, 243 p.

PRINS, B., Voorbij de onschuld. Het debat over de multiculturele samenleving, Amsterdam, Van Gennep, 2000, 189 p.

Religious Freedom and the Neutrality of the State: The Position of Islam in the European Union, SHADID, W.A.R. en VAN KONINGSVELD, P.W.J., (eds.), Leuven, Peeters, 2002.

SAEY, M., Wereld-Systeem Analyse. Een antwoord op 1968. Een inleiding op de traditie van een nieuw verhaal, Brussel, IMAVO, 1996, 145 p.

SAID, E.W., Oriëntalisme, New Delhi, Penguin books India, 2001.V, 396 p.

Schijn of scharnier: politieke trendbreuken in de jaren ’90, DEVOS, C. en GAUS, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2004, 477 p.

THOMPSON, J. B., Ideology and modern culture: critical social theory in the era of mass communication, VIII, Cambridge, Polity Press,1990, 362 p.

Tolerantie getolereerd? Islamitische en Westerse opvattingen, DOOM, R. (ed.), VIII, Gent, Mys en Breesch, 1996, 190 p.

VAN DER VEER, P., Modern Oriëntalisme, essays over de westerse beschavingsdrang, Amsterdam, Meulenhoff, 1995, 224 p.

VAN DIJK, T., Minderheden in de media: een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 168 p.

ZEMNI, S., Politieke islam, 9/11 en jihad, Leuven/Voorburg, Acco, 2006, 227 p.

2. Tijdschriftartikels

Opinie-artikelen door auteurs met allochtone wortels

ABOU JAHJAH, D., ‘Wij zijn hier en wij blijven hier’, De Morgen , 2000.

ALBDIOUNI, N., ‘Tijd voor emancipatie’, De Standaard, 2005.

ALI, S., ‘Gedaan met zelfbeklag’, De Morgen, 2002.

ALIOUA, B., ‘Actief burgerschap als hefboom’, De Morgen, 2001.

ALMACI, M., ‘Racisme is onze collectieve verantwoordelijkheid’, De Morgen, 2006.

BALI, F., ‘Daders of slachtoffers?’, De Morgen, 2000.

BEN ABDELLAH, A., ‘Voor een dialoog met de moslims’, De Standaard, 2006.

BENDADI, S., ‘Een vermoeiende oefening’, De Standaard, 2005.

BENDADI, S., ‘Trouwen uit liefde is in’, Knack, 2002.

BOUSAKLA, M., ‘De moskee en de media’, De Morgen, 2001.

BOUSAKLA, M., ‘Hetzelfde deeg, anders gebakken’, De Morgen, 2002.

BOUSAKLA, M., ‘Kijk eens voorbij het kontje van Bos, De Morgen, 2003.

BOUTKABOUT, H., ‘Vlaamse school, vreemde school’, De Standaard, 2007.

CHAKKAN, M. en KOCAK, E., ‘Sommige kansen zijn gelijker dan andere’, De Standaard, 2002.

CHARKAOUI, N., ‘Botsende beschavingen in de media’, De Standaard, 2006.

DOUIFI, D., ‘Stop het apartheidsdenken’, De Standaard, 2002.

EL MAJDOUB, S., ‘Iedereen dezelfde spreekbuis’, De Standaard, 2004.

EL OMARI, M., ‘De jongere in de moslimjongere’, De Standaard, 2006.

El OMARI, M., ‘Van inburgering naar participatie’, De Standaard, 2005.

EL OMARI, M., Migrantenspreekrecht, De Standaard, 2003.

El SGHIAR, H., en MALY, I., ‘Het ene radicalisme is het andere niet’, De Standaard, 2006.

ERKUL, A., ‘Er zijn wel moslimdissidenten, maar…’, De Morgen, 2001.

FRAIHI, T., ‘(S)links Vlaanderen’, De Morgen, 2002.

FRAIHI, T., ‘‘Oude’ en ‘nieuwe’ Vlamingen’, Knack, 2004.

FRAIHI, T., ‘Een moskee heeft geen kerkfabriek’, De Standaard, 2005.

FRAIHI, T., ‘Gedeelde verantwoordelijkheid’, De Morgen, 1999.

FRAIHI, T., ‘Het ‘probleem’ allochtoon’, De Standaard, 2000.

FRAIHI, T., ‘Het cromer-complex’, Knack, 2005.

FRAIHI, T., ‘Het failliet van de integratie-industrie’, De Morgen, 2000.

HADRI, J., ‘De hoofddoek emancipeert’, De Standaard, 2004.

IDRISSI, Y., ‘Allochtonen maken deel uit van de Belgische samenleving’, De Standaard, 2000.

IDRISSI, Y., ‘De wrange smaak van populisme’, De Morgen, 2002.

IDRISSI, Y., ‘Gelijk voor Allah, ongelijk op aarde?’, De Standaard, 2002.

KACAR, M., ‘Verdraagzame moslims, ze bestaan’, De Standaard, 2004.

KACAR, M., ‘Vlaanderen is multicultureel en zal dat blijven’, De Morgen, 2002.

KANMAZ, M. en ZEMNI, S., ‘Een debat over de multiculturele samenleving: ja. Een debat over de islam en de hoofddoek: nee’, De Standaard, 2003.

LABSIR, H., ‘De hoofddoek voorbij’, De Standaard, 2003.

LAMRABET, R., ‘Cartoons’, De Standaard, 2006.

NAÄNAÏ, J., ‘Apologie van het buitenbeentje’, De Morgen, 1999.

NAÄNAÏ, J., ‘Vlaanderen zou kleurenblind moeten worden’, De Morgen, 2001.

OLIHA, C., ‘Allochtone televisie hefboom voor integratie’, De Standaard, 2002.

OLIHA, C., ‘De ene cultuur is al gelijker dan de andere’, De Standaard, 2004.

OLIHA, C., ‘De gevaren van vooroordelen en stigma’s’, De Standaard, 2006.

PEHLIVAN, F., ‘De allochtone vrouw als bruggenbouwer’, De Morgen, 2003.

PEHLIVAN, F., ‘Migrantenstemrecht: een verhaal van gemiste kansen’, De Morgen, 2002.

REZZAK, C., ‘Kafka in Vlaanderen’, De Morgen, 2000.

SADOWSKY, Y., ‘The New Orientalism and the Democracy Debate’, Beinin & Stork, 1997.

SLASSI, Y., ‘Wij tegen hen’, De Standaard, 2004.

TALHAOUI, M., ‘“Mohamed” mag ook spreken over democratie en mensenrechten’, De Standaard, 1999.

TALHAOUI, M., ‘Berbers zijn geen Arabieren’, De Standaard, 2002.

TALHAOUI, M., ‘Naar een actieve migrantenbewustzijn’, De Morgen, 2000.

TALHAOUI, M., ‘Niemand in België bestrijdt racisme’, De Standaard, 1999.

TALHAOUI, M., ‘Voor tolerante islam in tolerant Vlaanderen’, De Standaard, 1999.

TALHAOUI, M., Culturele genocide, De Standaard, 2003.

TEMSAMANI, A., ‘Liever een dialoog dan een stellingenoorlog’, De Standaard, 2006.

ZEMNI, S., ‘De islam als politiek alibi’, Knack, 2004.

ZEMNI, S., ‘Is er nog plaats voor de Islam in Europa’, Vlaams Marxistisch Tijdschrift, 1999.

ZEMNI, S., ‘Islam, European identity and the limits of multiculturalism’ in: Religious Freedom and the Neutrality of the State: The Position of Islam in the European Union, SHADID, W.A.R. en VAN KONINGSVELD, P.W.J., (eds.), Leuven, Peeters, 2002.

ZEMNI, S., ‘Kritische noten bij het debat rond de islam’, Vlaams Marxistisch Tijdschrift, jaargang 36/3 (september 2002).

ZEMNI, S., ‘L’ islamophobie comme clé de lecture de l’ exclusion sociale et politique des musulmans en occident’, in: Religious Freedom and the Neutrality of the State: The Position of Islam in the European Union, SHADID, W.A.R. en VAN KONINGSVELD, P.W.J., (eds.), Leuven, Peeters, 2002.

ZEMNI, S., ‘We moeten een nieuw debat over diversiteit voeren’, De Morgen, 2002.

Opinie-artikelen van Vlaamse auteurs

ARMSTRONG, K., ‘De uitroeibare mythe’, De Standaard, 2006.

ARNAUT, K. en BLOMMAERT, J., ‘Van vreemdeling tot natuurburger’, De Morgen, 2000.

BLOMMAERT, J., ‘Barbaarse tijden (bis)’, Knack, 2004.

BLOMMAERT, J., ‘Moslimzeug’, Knack, 2004.

BROUX, L., ‘Gevaarlijke mensen die menen dat ze God aan hun kant hebben’, De Morgen, 1999.

CAMPS, H., ‘Kakeltante’, De Morgen, 2007.

DE CAUTER, L., ‘De aardschokken van onze onhoudbare wereld’, De Standaard, 2001.

DE HAES, L., ‘Vrij perspectief, de superioriteit van het Westen’, De Standaard, 2003.

DE HAES, L., ‘Vrij perspectief, wie achterloopt, kan altijd bijbenen’, De Standaard, 2003.

DE LEY, H., ‘AEL, symptoom van een generatiewissel’, De Morgen, 2002.

DE LEY, H., ‘De ziel van het moslimkind’, De Morgen, 2000.

DE LEY, H., ‘Islamkunde en racisme in Vlaanderen’, De Morgen, 2000.

DE WEVER, B., ‘Het kostbare weefsel. 9/11’, De Standaard, 2004.

DE WILDE, D., ‘Integratie van migranten moet’, De Morgen, 1999.

DE WITTE, L., ‘Het Vlaams Belang bestrijden door het Blokvirus te verspreiden?’, De Morgen, 2006.

DE ZUTTER, J., ‘Hunting humans’, De Morgen, 2006.

DEQEEUCKER, I. en ROGGEMAN, K., ‘Onderdrukking verdwijnt niet door hoofddoekverbod’, De Standaard, 2007.

DESMET, Y., ‘Hoofddoek’, De Morgen, 2005.

DESMET, Y., ‘Over kut-Marokkaantjes, hondendrollen en Jean-Marie Le Pen’, De Morgen, 2002.

DEWAEL, P., ‘Elke dwang tot sluieren is onaanvaardbaar’, De Morgen, 2004.

DOORNAERT, M., ‘Boerka noch babe’, De Standaard, 2004.

DOORNAERT, M., ‘Doorgeprikt staat netjes, totalitair islamisme ook uitdaging voor Europa’, De Standaard, 2003.

DOORNAERT, M., ‘Doorgeprikt staat netjes. Grote blanke man’, De Standaard, 2005.

DOORNAERT, M., ‘Doorgeprikt staat netjes. Vrij en redelijk onderzoek’, De Standaard, 2005.

DOORNAERT, M., ‘Vrijdenkendheid is als zwanger zijn’, De Standaard, 2001.

DOORNAERT, M., ‘We zijn allen Amerikanen’, De Standaard, 2002.

GOOSSENS, P., ‘Edward Said, een Palestijn in de contramine’, Knack, 1996.

GORIS, P., ‘Hoofddoek in geüniformeerde functie kan niet’, De Morgen, 1999.

GORIS, P., ‘Integratie beter motiveren dan verplichten’, De Morgen, 2000.

LOOBUYCK, P., ‘Collectieve zinsverbijstering’, De Standaard, 2006.

NAEGELS, T., ‘Dappere vrouw, boze man’, De Standaard, 2005.

NAEGELS, T., ‘Kerstessay. De waardenstaat Abou Jahjah en Bousakla worden door ons gecast als enige vertegenwoordiger van de hele gemeenschap’, De Standaard, 2004.

NAEGELS, T., ‘Mijne maat is voor de jihad’, De Standaard, 2007.

NAEGELS, T., ‘Radicale migranten en hysterische journalisten’, De Morgen, 2002.

NAEGELS, T., ‘Spijkerschrift, Islam: stop! Wat een flop’, De Standaard, 2004.

NEUDT, D., ‘Emancipatie begint in het verdomhoekje’, De Standaard, 2003.

PAULI, W., ‘Wie Jahjah steunt, is niet liberaal, niet progressief, laat staan links’, De Morgen, 2002.

ROOX, G., ‘De kleine stap naar barbarij’, De Standaard, 2004.

VAN GEERTSOM, X, ‘Het apartheidsdenken counteren’, De Morgen, 2000.

VAN ISTENDAEL, G., ‘Het allerbeste Nederlands voor Fatma, Pawel en Ion’, De Morgen, 2007.

VANGANSBEKE, J., ‘Vrede is de basis van alle beschaving’, De Morgen, 1999.

VANISTENDAEL, F., ‘Moderne gelovige christenen zijn beter uitgerust voor de dialoog met gelovige moslims’, De Standaard, 2001.

VERMEERSCH, E., ‘De islam of de hoofddoek’, De Standaard, 2004.

VERMEERSCH, E., ‘Voorkeur voor moslima’s zonder hoofddoek’, De Standaard, 2007.

VOETS, F., ‘Vlaanderen is dringend toe aan kleurentelevisie’, De Morgen, 2002.

3. Internet

ABOU JAHJAH, D., ‘Walking the Thin Line’, 2006, www.arabeuropean.org/dutch/article.php?ID=110

ALBDIOUNI, N., ‘Laten we eens praten over visvangst’, 2006, www.kifkif.be/kifkif/nieuws.php?nws_id=368&page_class=&...

BALCI, Ö., ‘Effectiviteit in de aanpak van structureel racisme’, 2006, www.kifkif.be/nieuws.php?nws_id=428&page_class=&...

BEN ABDELLAH, A., ‘Moslimgemeenschap heeft plots geen daders meer om uit te leveren’, 2006, www.blokwatch.be/content/view/787/116/lang,nl/

EKCHOUCHOU, L., ‘Aparte databank bij VDAB voor allochtone werkzoekenden?’, 2007, www.indymedia.be/en/node/7485

EKCHOUCHOU, L., ‘Mechelse madammen’, 2006, www.blijfvanmijnhoofddoek.be/index.php?option=com

EKCHOUCHOU, L., ‘Vijgen na pasen’, 2006, www.blijfvanmijnhoofddoek.be/index.php?option=com

EL SGHIAR, H., ‘De VGC houdt de allochtone gemeenschappen voor de gek’, 2006, www.kifkif.be/kifkif/nieuws.php?nws_id=224&page_class=&...

FRAIHI, T., ‘Vergeet de botsingen tussen culturen’, 2004, www.yabasta.be/spip.php?article256.

GANDOUL, F., ‘Angst en vooroordelen’, 2006, www.blokwatch.be/content/view/787/116/lang, nl/

GANDOUL, F., ‘Racistische moord stelt integriteit van democratisch bestel in vraag’, 2006, www.kifkif.be/kifkif/nieuws.php?nws_id=390&page_class=&...

OLIHA, C., ‘Meer inspanningen voor allochtone studenten’, 2007, www.minderhedenforum.be/2pers/200703allochtonestudenten.htm

SALMI, A., ‘Hoofddoek of niet: laat de allochtone vrouwen zichzelf zijn’, 2007, www.kifkif.be/kifkif/nieuws.php?nws_id=998&page_class=&...

4. Thesissen

DE SCHRYVER, M.-A., ‘De islam’ in het Vlaamse intellectuele debat sinds 11 september 2001. (aanvullende opleiding Ontwikkelingssamenwerking). UGent, 2002-2003.

DELAERE, K., De beeldvorming over de islam. (Diss. Lic. Criminologische Wetenschappen). UGent, 2004-2005.

5. Grijze literatuur

Gesprek met R. WALRAVENS, Gent, 17 november 2004.

VERSTRAETEN, H., Communicatie-technologie en industriële strategie: een spanningsveld van contradicties en conflicten. Mediasociologie (Voorbereidingsprogramma in de Communicatiewetenschappen), 2006-2007, p.20.