Oxidatie van organisch materiaal en energieproductie bij microbiële brandstofcellen.

Peter

Clauwaert

Weet u zeker dat het voortbestaan van het menselijke ras, wanneer u en iedereen die u kent er niet meer is, u echt interesseert? Dat vraagt Max Frisch zich af in zijn dagboek ‘Lastige Vragen’. Als we het huidige verbruik van energiebronnen onder de loep nemen, lijkt het of we koudweg ‘neen’ antwoorden. Après moi le déluge, of toch niet?

Olie in cultuur omzetten De hoofdbezigheid van alle levende wezens is ongetwijfeld het verzamelen van bruikbare energie. De mens is daar zeker geen uitzondering op. De explosieve groei van wetenschap en techniek staat of valt met de beschikbaarheid van een goedkope energiebron. Sinds de industriële revolutie is die energiebron vooral een koolstofgerelateerde energiedrager zoals olie, aardgas en steenkool. Nog nooit in de geschiedenis veranderde er zoveel in een tijdspanne van een mensenleven en kon de denkende mens zijn leven zo sterk vormgeven. U zal er misschien niet bij stilstaan, maar zonder deze koolstofenergie zou uw leefwereld nauwelijks luxe of hygiëne bevatten. Maar na de euforie komt evenwel de ontnuchtering omdat deze culturele (r)evoluties nog steeds worden gedragen door koolstofenergie en dat resulteert in een aantal bedreigingen.

Koolstofenergie: no future Allereerst is de koolstofenergie op aarde beperkt. We zullen de komende decennia de harde wet van vraag en aanbod steeds harder beginnen voelen in de geldbeugel. Mochten alle mensen op aarde plots evenveel koolstofenergie verbruiken als wij Westerlingen, dan zou het licht uitgaan. Niet alleen letterlijk, ook de culturele motor zou sputteren omdat zowat alle menselijke processen herdacht zouden moeten worden. Daarnaast komt er bij het verbruik van koolstofenergie veel meer koolstofdioxide (CO2) in de atmosfeer dan wanneer we de niet-menselijke natuur gewoon zijn gang zouden laten gaan. Deze CO2 zou in grote mate verantwoordelijk zijn voor toekomstige klimaatswijzigingen. In het kader van het internationale Kyoto-protocol wordt dan ook druk gezocht naar een energieproductie waarbij er geen CO2 vrijkomt. Dure duurzaamheid Hoe gunstig kernsplitsing ook is voor het Kyoto-protocol, de hoeveelheid nuttig radioactief materiaal op aarde is ook beperkt. Zelfs als we ervan zouden uitgaan dat het volledig veilig is en er geen militaire misbruiken zouden zijn, is kernsplitsing nog steeds niet kosjer. De berging van radioactief materiaal is nooit voor honderd procent veilig. Dit is in strijd met het gedachtegoed van duurzaamheid om de toekomstige generaties niet zomaar op te zadelen met problemen die vandaag veroorzaakt worden. Kernfusie zou het probleem met het kernafval sterk kunnen verminderen, maar er zijn momenteel grote technische problemen. Van een understatement gesproken.

Technieken die wel als duurzaam beschouwd worden zijn windenergie, waterenergie, zonne-energie, aardwarmte-energie en het genereren van energie uit biologische producten. De voordelen van duurzame energie zijn dat ze geen CO2-vervuiling veroorzaken en dat ze de mensheid nog zullen overleven.

Maar hou het enthousiasme over de huidige, duurzame technieken gerust maar wat gedempt. Het rendement van zonne-energie is bedroevend en waterenergie kan slechts beperkt toegepast worden. Zelfs al stond het land vol windmolens dan nog zouden we aan onze huidige energievraag niet kunnen voldoen. Alle velden van ons landje bezaaien met koolzaad zou slechts een fractie van ons wagenpark kunnen voorzien van energie. Dan zwijgen we nog over het desastreuze effect voor de natuurlijke biodiversiteit. Hoe verantwoord is het eigenlijk om plantaardige olie op vruchtbare landbouwgrond te kweken wanneer er mensen omkomen van de honger? Duurzame energie is momenteel nog veel te duur om de Westerse economie op andere, groenere gedachten te zetten.

Een afvalprobleem is een energieprobleem Het huidige consumptiepatroon levert ook nog een andere bedreiging op. Menselijke activiteit resulteert in afval en afval is per definitie iets waarvan men zich wil ontdoen. Als dit afval giftig, onhygiënisch of storend is dan zal er energie nodig zijn om dit op te lossen. Hoe meer afval we creëren, hoe meer energie er zal nodig zijn om dit ongedaan te maken. In het ideale geval kunnen we afval voorkomen of hergebruiken. Als dit niet mogelijk is, dan moet de vervuiling opgeruimd worden. Biologische processen zijn hierin erg interessant omdat ze de energie vervat in het afval zelf gebruiken om het afval teniet te doen. Een voorbeeld is waterzuivering met behulp van actief slib waar bacteriën het afval opeten en zo het water zuiveren. Het rioolwater wordt bijna overal op deze manier gezuiverd. Als men uiteindelijk kan komen tot een situatie waarin micro-organismen niet alleen het afval opeten, maar er ook nog bruikbare energie uit genereren, dan is er nog veel meer sprake van duurzaamheid. De microbiële brandstofcel (MBC) is een poging in die richting. De microbiële brandstofcel Op het laboratorium van Professor Willy Verstraete in Gent, LabMET, sprong men een paar jaar geleden mee op de nieuwe, beloftevolle trein van de microbiële brandstofcel. Onderzoekers hadden aangetoond dat bacteriën bepaalde grondstoffen zoals suiker of azijn direct konden omzetten in elektrische stroom. De microbiële brandstofcel, waar voeding inging en elektriciteit uitkwam, was geboren. In de experimenten van dit onderzoek ontwierpen we een nieuwe reactor en testten we ook een nieuwe voedingsbron voor de bacteriën. Als de bacteriën afvalwater te eten kregen, dan bleken ze zowel het water te zuiveren als elektriciteit te produceren. Bovendien wordt er zo geen extra CO2 geproduceerd, waardoor de microbiële brandstofcel zowel duurzaam energie levert als duurzaam afvalwater zuivert! Met de nieuwe reactor kon een efficiëntie van 86% gehaald worden. Dit betekent dat 86% van een voedingsbron als suiker kon omgezet worden in elektriciteit door de bacteriën. De hoogste efficiëntie in een continue microbiële brandstof was bereikt! Met dit design konden we nu het afvalwater testen als voeding voor de bacteriën. Maar de bacteriën leken niet zo verslingerd aan afvalwater. Afvalmoleculen zijn nu eenmaal complexer opgebouwd, zodat bacteriën meer 'kennis' (lees: genetische informatie in hun DNA) nodig hebben om het afval af te breken. In een microbiële brandstofcel leven deze bacteriën in moeilijke omstandigheden omdat ze het grootste deel van de energie uit hun voeding aan ons afgeven onder de vorm van elektriciteit. Zo blijft er weinig energie over voor hen, wat hun genetisch aanpassingsvermogen wat belemmert. Hopelijk leest het Bacterial Liberation Front niet mee, anders kan LabMET het schudden. De zoektocht blijft duren De microbiële brandstofcel blijft voorlopig in een experimenteel stadium. Vraag er dus nog niet direct naar in uw winkel, maar weet dat de kleine wezentjes op een dag voor u zullen klaarstaan. Als u dan zult doorspoelen in het kleinste kamertje, bedenk dan dat het een win-winsituatie wordt. Zij krijgen eten en wij televisie.

Bibliografie

AIYUK, S. (2004). Development of a sustainable treatment technology for domestic sewage. Ph.D. thesis, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent. ALLEN, R.M. en BENNETTO, H.P. (1993). Microbial fuel-cells - electricity production from carbohydrates, Applied Biochemistry and Biotechnology, 39, 27-40.

ANGENENT, L.T., KARIM, K., AL-DAHHAN, M.H., WRENN, B.A. en DOMÍNUEZ-ESPINOSA R. (2004). Production of bioenergy and biochemicals from industrial and agricultural wastewater. Trends in Biotechnology, 22, 477-485.

BAEYENS, J., HOSTEN, L. en VAN VAERENBERGH, E. (1995). Afvalwaterzuivering. Stichting Leefmilieu, Diegem. BASURA, V.I., BEATTIE, P.D. en HOLDCROFT, S. (1998). Solid-state electrochemical oxygen reduction at Pt _ Nafion® 117 and Pt _ BAM3Gô 407 interfaces. Journal of Electroanalytical Chemistry, 458, 1-5.

BOCKRIS, J.O.’M. (2002). The origin of ideas on a hydrogen economy and its solution to the decay of the environment. International Journal of Hydrogen Energy, 27, 731-740.

BOND, D.R., HOLMES, D.E., TENDER, L.M. en LOVLEY, D.R. (2002). Electrode-reducing microorganisms that harvest energy from marine sediments. Science, 295, 483-485.

BOND, D.R. en LOVLEY, D.R. (2003). Electricity production by Geobacter sulfurreducens attached to electrodes. Applied and Environmental Microbiology, 69, 1548-1555.

BOUCIQUÉ, R. en VAN DEN BERGE, G. (2000). Elektriciteit en magnetisme. Cursus, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent.

CARROLL, J.J., MATHER, A.E. (1989). The solubility of hydrogen sulphide in water from 0 to 90 °C and pressures to 1 MPa. Geochimica et Cosmochimica Acta, 53, 1163-1170.

CHANG, I.S., JANG, J.K., GIL, G.C., KIM, M., KIM, H.J., CHO, B.W. en KIM, B.H. (2004). Continuous determination of biochemical oxygen demand using microbial fuel cell type biosensor. Biosensors and Bioelectronics, 19, 607-613. CHANG, I.S., MOON, H., JANG, J.K. en KIM, B.H. (2005). Improvement of a microbial fuel cell performance as a BOD sensor using respiratory inhibitors. Biosensors and Bioelectronics, 20, 1856- 1859.

CHILDERS, S.E., CIUFO, S. en LOVLEY, D.R. (2002). Geobacter metallireducens accesses insoluble Fe(III) oxide by chemotaxis. Nature, 416, 767-769.

CHOI, Y., SONG, J., JUNG, S. en KIM, S. (2001). Optimization of the performance of microbial fuel cells containing alkalophilic Bacillus sp. Journal of Microbiology and Biotechnology, 11, 863-869. Deel V Referenties COONEY, M.J., ROSCHI, E., MARISON, I.W., COMNINELLIS, C. en VON STOCKAR, U. (1996). Physiologic studies with the sulfate-reducing bacterium Desulfovibrio desulfuricans: Evaluation for use in a biofuel cell. Enzyme and Microbial Technology, 18, 358-365.

DE SCHAMPELAIRE, L. (2005). Verwijdering van ammoniakale stikstof in microbiële brandstofcellen. Thesis, Faculteit Bio-Ingenieurswetenschappen. Universiteit Gent.

DELANEY, G. M., BENNETTO, H. P., MASON, J. R., ROLLER, S. D., STIRLING, J. L. en THURSTON C. F. (1984). Electron-transfer coupling in microbial fuel-cells, 2; Performance of fuelcells containing selected microorganism mediator substrate combinations. Journal of Chemical Technology and Biotechnology B-Biotechnology, 34, 13-27.

GIL, G.C., CHANG, I.S., KIM, B.H., KIM, M., JANG, J.K., PARK, H.S. en KIM, H.J. (2003). Operational parameters affecting the performance of a mediator-less microbial fuel cell. Biosensors and Bioelectronics, 18, 327-334.

GREENBAUM, E. (1988). Energetic efficiency of hydrogen photoevolution by algal water splitting. Biophysical Journal, 54, 365-368. GREENBERG, A. E., CLESCERI, L.S. en EATON, A.D. (1992). Standard methods for the examination of water and wastewater. American Public Health Association Publications, Washington.

GROSS, R., LEACH, M. en BAUEN, A. (2003). Progress in renewable energy. Environment International, 29, 105-122. HE, Z., MINTEER, S. en ANGENENT, L.T. (2005). Electricity generation from artificial wastewater using an upflow microbial fuel cell. Environmental Science and Technology, in press.

HERNANDEZ, M.E. en NEWMAN, D.K. (2001). Extracellular electron transfer. Cellular and Molecular Life Sciences, 58, 1562-1571.

ITER. (2001). ITER Safety and Environmental Characteristics. http://www.iter.org - Oktober 2004. JANG, J.K., PHAM, T.H., CHANG, I.S., KANG, K.H., MOON, H., CHO., K.S. en KIM, B.H. (2004). Construction and operation of a novel mediator- and membrane-less microbial fuel cell. Process Biochemistry, 39, 1007-1012.

KAPPLER, A., BENZ, M., SCHINK, B. en BRUNE, A. (2004). Electron shuttling via humic acids in microbial iron(III) reduction in a freshwater sediment. FEMS Microbiology Ecology, 47, 85-92.

KARYAKIN, A.A., MOROZOV, S.V., KARYAKINA, E.E., ZORIN, N.A., PERELYGIN, V.V. en COSNIER, S. (2004). Biochemical Society Transactions, 33, 73-75.

KATZ, E., FILANOVSKY, B. en WILLNER, I. (1999). A biofuel cell based on two immiscible solvents and glucose oxidase and microperoxidase-11 monolayer-functionalized electrodes. New Journal of Chemistry, 5, 481-487. KATZ, E., SHIPWAY, A.N. en WILLNER, I. (2003). Biofuel cells: Functional design and operation. In: VIELSTICH, W., GASTEIGER, H. en LAMM, A. (eds.), Handbook of Fuel Cells - Fundamentals, Technology, Applications. John Wiley & Sons, Chichester.

KELLY, I. (2003). The design of a robotic predator: The SlugBot. Robotica, 21, 399-406. KIM, B.H., KIM, H.J., HYUN, M.S. en PARK, D.H. (1999). Direct electrode reaction of Fe (III) reducing bacterium, Shewanella putrefaciens. Journal Of Microbiology And Biotechnology, 9, 127- 131. KIM, B.H., PARK, H.S., KIM, H.J., KIM, G.T., CHANG, I.S., LEE, J. en PHUNG, N.T. (2004). Enrichment of microbial community generating electricity using a fuel-cell-type electrochemical cell. Applied Microbiology and Biotechnology, 63, 672-681. KIM, H.H., MANO, N., ZHANG, Y. en HELLER, A. (2003). A miniature membrane-less biofuel cell operating under physiological conditions at 0,5 V. Journal of The Electrochemical Society, 150, A209- A213.

KIM, H.J., PARK, H.S., HYUN, M.S., CHANG, I.S., KIM, M. en KIM, B.H. (2002). A mediator-less microbial fuel cell using a metal reducing bacterium, Shewanella putrefaciens. Enzyme and Microbial Technology, 30, 145-152. KIM, J.R., MIN, B. en LOGAN, B.E. (2005). Evaluation of procedures to acclimate a microbial fuel cell for electricity production, in press.

LARMINIE, J. en DICKS, A. (2002). Fuel cell systems explained. John Wiley & sons, Chichester. LEVIN, D.B., PITT, L. en LOVE, M. (2004). Biohydrogen production: prospects and limitations to practical application. International Journal of Hydrogen Energy, 29, 173-185. LETTINGA, G. (1995) Anaerobic-digestion and waste-water treatment systems. Antonie Van Leeuwenhoek International Journal of General and Molecular Microbiology, 67, 3-28.

LIU, H., CHENG, S. en LOGAN, B.E. (2005a). Production of electricity from acetate or butyrate using a single-chamber microbial fuel cell. Environmental Science and Technology, 39, 658-662. LIU, H., GROT, S. en LOGAN, B.E. (2005b). Electrochemically assisted microbial production of hydrogen from acetate. Environmental Science and Technology, in press. LIU, H. en LOGAN, B.E. (2004a). Electricity generation using an air-cathode single chamber microbial fuel cell in the presence and absence of a proton exchange membrane. Environmental Science and Technology, 38, 4040-4046. LIU, H., RAMNARAYANAN, R. en LOGAN, B.E. (2004b). Production of electricity during wastewater treatment using a single chamber microbial fuel cell. Environmental Science and Technology, 38, 2281-2285. LOGAN, B.E. (2004). Extracting hydrogen and electricity from renewable resources. Environmental Science and Technology, 38, 160A-167A. LOVLEY, D.R. (1985). Minimum treshold for hydrogen metabolism in methanogenic bacteria. Applied Environmental Microbiology, 49, 1530-1531. LOVLEY, D.R., COATEST, J.D., BLUNT-HARRIS, E.L., PHILLIPST, E.J.P. en WOODWARD, J.C. (1996). Humic substances as electron acceptors for microbial respiration. Nature, 382, 445-448. LOVLEY, D.R., WOODWARD, J.C. en CHAPELLE, F.H. (1994). Stimulated anoxic biodegradation of aromatic-hydrocarbons using Fe(III) ligands. Nature, 370, 128-131. MANO, N., MAO, F. en HELLER, A. (2002). A miniature biofuel cell operating in a physiological buffer. Journal of the American Chemical Society, 124, 12962-12963. MCCARTY, P.L. (1971). Energetics and bacterial growth. In: FAUST, S.J. en HUNTER, J.V. (Eds.), Organic Compounds in Aquatic Environments. Marcell Dekker, New York.

MCINERNEY, M.J. (1999). Anaerobic metabolism and its regulation. In: REHM, H.J. en REED, G. (eds.), Biotechnology 11a (2nd edition). Wiley-VCH, Weinheim. Nationaal Instituut voor de Statistiek. (2005). http://statbel.fgov.be - November 2004. NEWMAN, D.K. en KOLTER, R. (2000). A role for excreted quinones in extracellular electron transfer. Nature, 403, 94-97. NIESSEN, J., SCHRÖDER, U., ROSENBAUM, M. en SCHOLZ, F. (2004b). Fluorinated polyanilines as superior materials for electrocatalytic anodes in bacterial fuel cells. Electrochemistry Communications, 6, 571-575. NIESSEN, J., SCHRÖDER, U. en SCHOLZ, F. (2004a). Exploiting complex carbohydrates for microbial electricity generation - a bacterial fuel cell operating on starch. Electrochemistry Communications, 6, 955-958. OH, S., MIN, B. en LOGAN, B.E. (2004). Cathode performance as a factor in electricity generation in microbial fuel cells. Environmental Science and Technology, 38, 4900-4904.

OSSIEUR, W. (2004). Ontwikkeling van een microbiële brandstofcel voor continue stroomproductie. Thesis, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent.

PACALA, S. en SOCOLOW, R. (2004). Stabilization wedges: solving the climate problem for the next 50 years with current technologies. Science, 305, 968-969. PALMORE, G.T.R., BERTSCHY, H., BERGENS, S.H. en WHITESIDES, G.M. (1998). A methanol/dioxygen biofuel cell that uses NAD(+)-dependent dehydrogenases as catalysts: application of an electro-enzymatic method to regenerate nicotinamide adenine dinucleotide at low overpotentials. Journal of Electroanalytical Chemistry, 443, 55-161.

PARK, D.H. en ZEIKUS, J.G. (2000). Electricity generation in microbial fuel cells using neutral red as an electronophore. Applied Environmental Microbiology, 66, 1292-1297. PARK, D.H. en ZEIKUS, J.G. (2002). Impact of electrode composition on electricity generation in a single-compartment fuel cell using Shewanella putrefaciens. Applied Environmental Microbiology, 59, 58-61. PARK, D.H. en ZEIKUS, J.G. (2003). Improved fuel cell and electrode designs for producing electricity from microbial degradation. Biotechnology and Bioengineering, 81, 348-355. PHUNG, N.T., LEE, J., KANG, K.H., CHANG, I.S., GADD, G.M. en KIM, B.H. (2004). Analysis of microbial diversity in oligotrofic microbial fuel cells using 16S rDNA sequences. FEMS Microbiology Letters, 233, 77-82. RABAEY, K., BOON, N., HÖFTE, M. en VERSTRAETE, W. (2005a). Microbial phenazine production enhances electron transfer in biofuel cells. Environmental Science and Technology, 39, 3401-3408. RABAEY, K., BOON, N., SICILIANO, S.D., VERHAEGHE, M. en VERSTRAETE, W. (2004). Biofuel cells select for microbial consortia that self-mediate electron transfer. Applied Environmental Microbiology, 70, 5373-5382. RABAEY, K., CLAUWAERT, P., AELTERMAN, P. en VERSTRAETE, W. (2005b). Tubular microbial fuel cells for efficient electricity generation, submitted. RABAEY, K., LISSENS, G., SICILIANO, S.D. en VERSTRAETE, W. (2003). A microbial fuel cell capable of converting glucose to electricity at high rate and efficiency. Biotechnology Letters, 25, 1531-1535. RABAEY, K., LISSENS, G. en VERSTRAETE, W. (2005c). Microbial fuel cells: performances and perspectives. In: LENS, P. N., WESTERMANN, P., HABERBAUER, M. en MORENO, A. (eds.), Biofuels for fuel cells: biomass fermentation towards usage in fuel cells. IWA publishing, London. RABAEY, K., OSSIEUR, W., VERHAEGHE, M. en VERSTRAETE, W. (2005d). Continuous microbial fuel cells convert carbohydrates to electricity. Water Science and Technology, in press. RABAEY, K. en VERSTRAETE, W. (2005e). Microbial fuel cells: novel biotechnology for energy generation. Trends in Biotechnology, in press. REIMERS, C.E., TENDER, L.M., FERTIG, S. en WANG, W. (2001). Harvesting energy from the marine sediment-water interface. Environmental Science and Technology, 35, 192-195. ROLLER, S. D., BENNETTO, H. P., DELANEY, G. M., MASON, J. R., STIRLING, J. L. en C. F. THURSTON. (1984). Electron-transfer coupling in microbial fuel-cells, 1; Comparison of redoxmediator reduction rates and respiratory rates of bacteria. Journal of Chemical Technology and Biotechnology B- Biotechnology, 34, 3-12.

SCHLEGEL, H.G. (1981). Allgemeine Mikrobiologie. Thieme, Stuttgart-New York. SCHOLZ., F., en SCHRÖDER, U. (2003). Bacterial batteries. Nature Biotechnology, 21, 1151-1152. SCHRÖDER, U., NIESSEN, J. en SCHOLZ, F. (2003). A generation of microbial fuel cells with current outputs boosted by more than one order of magnitude. Angewandte Chemie-International Edition, 42, 2880-2883. SERVICE, R.F. (2004). The hydrogen backlash. Science, 305, 958-961. STRAUB, K.L. en SCHINK, B. (2004). Ferrihydrite-dependent growth of Sulfurospirillum deleyianum through electron transfer via sulfur cycling. Applied and Environmental Microbiology, 70, 5744-5749. TAGUCHI, F., CHANG, J.D., TAKIGUCHI, S. en MORIMOTO, M. (1992). Efficient hydrogenproduction from starch by a bacterium isolated from termites. Journal of Fermentation and Bioengineering, 73, 244-245. TAMAGNINI, P., AXELSSON, R., LINDBERG, P., OXELFELT, F., WUNSCHIERS, R., LINDBLAD, P. (2002). Hydrogenases and hydrogen metabolism of cyanobacteria. Microbiology and Molecular Biology Reviews, 66, 1-20.

TENDER, L.M., REIMERS, C.E., STECHER, H.A., HOLMES, D.E., BOND, D.R. LOWY, D.A., PILOBELLO, K., FERTIG, S.J. en LOVLEY, D.R. (2002). Harnessing microbially generated power on the seafloor. Nature Biotechnology, 20, 821-825. THAUER, R.K., JUNGERMANN, K. en DECKER, K. (1977). Engery conservation in chemotrophic anaerobic bacteria. Bacteriological Reviews, 41, 100-180. TSUCHIYA, H. en KOBAYASHI, O. (2004). Mass production cost of PEM fuel cell by learning curve. International Journal of Hydrogen Energy, 29, 985-990. UOSAKI, K. en HILL, H.A.O. (1981). Absorption behavior of 4,4’-bipyridyl at a gold-water interface and its role in the electron-transfer reaction between cytochrome-c and a gold electrode. Journal of electroanalytical chemistry, 122, 321-326. VAN DER MEEREN, P. (2003). Milieutechnologie: fysische en chemische processen; partim water. Cursus, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent. VAN GINKEL, S., OH, S.E. en LOGAN B.E. (2005). Biohydrogen gas production from food processing and domestic wastewaters. International Journal of Hydrogen Energy, in press. VAN GINKEL, S., SUNG, S.W. en LAY, J.J. (2001). Biohydrogen production as a function of pH and substrate concentration. Environmental Science and Technology, 35, 4726-4730. VANDAMME, E. (2002). Algemene biochemie. Cursus, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent. VANDAMME, E. (2003). Algemene microbiologie. Cursus, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent. VANDEVIVERE, P. en VERSTRAETE, W. (2001). Environmental applications. In: RATLEDGE, C., KRISTIANSEN, B. (eds.), Basic Biotechnology (2nd edition). Cambridge University Press, Cambridge. VERSTRAETE, W. (2003a). Biotechnological processes in environmental technology. Cursus, Faculteit Landbouwkundige en Toegepaste Biologische Wetenschappen. Universiteit Gent. VERSTRAETE, W. (2003b). Conferentie waterzuivering, hergebruik van afvalwater & slibverwerking. Diegem, 25-26 februari 2003. WOODWARD, J.W., ORR, M., CORDRAY, K. en GREENBAUM, E. (2000). Enzymatic production of biohydrogen. Nature, 403, 1014-1015. ZUMDAHL, S.S. (1998). Chemical principles. D.C. Heath and Company, Lexington.