Woedebuien bij peuters en kleuters: de relatie met temperament en ouderlijk gedrag

Marissa

Van Meenen

Normaal? Abnormaal? Voorbijgaand? Blijvend?

Eerste hulp bij woedebuien van peuters en kleuters.

“Plots begint mijn kind te schreeuwen, te wenen en te schoppen op mijn winkelkar. Uit mijn ooghoeken tuur ik om me heen: kijken ze naar ons? Natuurlijk wel ... Ik probeer het staren van de mensen en het gedrag van mijn kind te negeren. Maar dan gooit mijn kind zich krijsend op de grond van de winkel. Wat nu?”

Woedebuien bij peuters en kleuters

De meerderheid onder ons heeft gelijkaardige “scènes” in de supermarkt gade geslagen of zelf meegemaakt. Ouders zullen meer dan waarschijnlijk een heleboel andere voorbeelden kunnen geven, alsook van de –al of niet gewilde- “tips” die hierop volgen. “Je verwent ze te veel”, “bij mij zou het niet waar zijn”, “geef ze een keer een paar dagen aan mij”, ... . Ouders zelf zitten vaak met veel vragen en twijfels. Is dit normaal? Ben ik een slechte ouder? Heb ik een moeilijk kind? Wat moet ik doen? Dit zijn enkele van de vele vragen die door het hoofd van ouders razen. Maar wat zegt onderzoek hier eigenlijk over?

Wel, hoewel woedebuien vaak voorkomen en ouders met twijfel en onzekerheid achterblijven, is wetenschappelijk onderzoek hieromtrent schaars. Deze studie zorgde voor een eerste aanzet in het vinden van enkele antwoorden. Zijn woedebuien inderdaad een veel voorkomend probleem in de ontwikkeling van kinderen? Is er een verband tussen het stellen van woedebuien en het temperament van het kind? Is er een relatie tussen ouderlijk opvoedingsgedrag en de hantering van woedebuien en het vertonen ervan?

Uiteindelijk deden 741 ouders mee aan het onderzoek. Hun kinderen hadden een leeftijd tussen één en vijfenhalf jaar, waarvan 331 meisjes en 410 jongens. De ouders vulden verscheidene vragenlijsten in onder andere over het temperament van hun kind en het ouderlijk opvoedingsgedrag. Omdat er echter nog geen vragenlijst beschikbaar was om woedebuien bij kinderen te meten, hebben we er voor deze studie één gecreëerd. We vertrokken vanuit een soort algemene definitie van woedebuien, namelijk “een uitbarsting van negatieve emoties, die zich uit in gedragingen zoals roepen, wenen, slaan, schoppen, ...”. In de vragenlijst bevroegen we vervolgens de frequentie van woedebuien, de duur ervan, de gedragingen die het kind erbij stelt, de situaties die ertoe leidden, en de reactie van de ouders hierop. Zo is er nu voor het eerst een instrument voor handen om meer te leren over woedebuien. Samen met de andere vragenlijsten verzamelden we op die manier de nodige gegevens om enkele vragen te kunnen beantwoorden.

En?

Ons onderzoek toonde aan dat woedebuien inderdaad vrij frequent voorkomen bij jonge kinderen. De ouders meldden gemiddeld genomen dat hun kind tussen de één à zes woedebuien per week had en bij 88% stelde hun kind minstens één woedebui in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek. Zes maanden later participeerden ongeveer 40% van de ouders opnieuw aan het onderzoek. Gemiddeld genomen stelden de kinderen dan tussen de één à twee woedebuien per week en bij 86% had hun kind minstens één woedebui in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek. We vonden hierbij geen verschil tussen jongens en meisjes in de frequentie van woedebuien.

Het is belangrijk te benadrukken dat het voorkomen van woedebuien normaal is in de ontwikkeling van jonge kinderen. Tussen ongeveer tweeënhalf en drieënhalf jaar (“the terrible twos” of “peuterpuberteit”) is er een typische verzetsperiode of koppigheidsfase. ‘Ik wil’ en ‘zelf doen’ hoor je jonge kinderen dan ook vaak zeggen. Er is een optredend zelfgevoel, meer en meer nood aan autonomie en onafhankelijkheid, ze tasten grenzen af en ze leren dat hun gedrag effect heeft op anderen. Ouders reageren hierop meestal ondermeer door het stellen van limieten. Een reactie op die controle is vaak kwaadheid en frustratie. Woedebuien zijn dan één manier om dit te uiten. Dit onderzoek bevestigde dat woedebuien ontwikkelingsgebonden zijn en dus afhangen van de leeftijd van het kind. Hoe ouder kinderen worden, hoe minder woedebuien ze normaliter stellen. Als woedebuien echter vaak en in verschillende situaties blijven voorkomen, kunnen ze wel gedragsstoornissen op latere leeftijd voorspellen.

Verder onderzochten we aan de hand van statistische methodes of temperament en/of ouderlijk gedrag woedebuien kunnen voorspellen. Emotionaliteit blijkt zo een voorspeller. Emotionaliteit is een temperamentdimensie die beschrijft hoe makkelijk het kind reageert op stimulatie en hoe intens die dat doet. Kinderen die hoog scoren op Emotionaliteit gaan bijvoorbeeld door een kleine lichtschijn en licht geluid in de gang al wakker schieten en hevig beginnen wenen. Ze zijn moeilijker voor ouders om mee om te gaan omdat ze snel van slag zijn en moeilijk te troosten zijn, of omdat ze vaak woedebuien vertonen.

Betreffende het ouderlijk gedrag waren de effecten minder eenduidig. Er was wel een effect van negatieve ouderlijke gedragingen (zoals straffen, schelden, boos worden). Deze gedragingen zijn een voorspeller van meer en langer durende woedebuien. De andere resultaten waren echter minder éénduidig. Toch kan de invloed van ouderlijk gedrag niet ontkend worden, maar het is belangrijk om het niet als oorzaak te zien van woedebuien. Ouders en kinderen beïnvloeden elkaar op zo’n manier dat wat oorzaak en wat gevolg is eigenlijk geen relevante vraag is.

Wat zegt dit nu allemaal en wat kunnen we ermee?

Met dit onderzoeksproject kunnen we ouders meer informatie geven over het voorkomen van woedebuien, over geslachtsverschillen en verbanden met andere factoren waaronder temperament en ouderlijk gedrag. Zo is het ten eerste voor ouders, leerkrachten, ... belangrijk te weten dat woedebuien een normale stap in de ontwikkeling zijn. Als het kind in een bepaalde leeftijdsfase komt, zal hij waarschijnlijk op een bepaald moment woedebuien gaan stellen. Met het ouder worden zullen die woedebuien steeds minder voorkomen. Verder wijst het onderzoek erop dat woedebuien samenhangen met kenmerken van het kind (leeftijd, temperament) alsook van de omgeving (ouderlijk gedrag) en dat nog andere factoren mogelijks een invloed kunnen uitoefenen. Het ontstaanspatroon lijkt dus door meerdere factoren bepaald. Deze informatie kan voor een verontschuldigende invloed zorgen bij de ouders en is tevens noodzakelijk voor de begeleiding van ouders van kinderen met woedebuien. Een ouder is dus niet dé oorzaak van woedebuien, er is geen sprake van al of niet schuldig of een slechte ouder zijn. Wel heeft een ouder een invloed op het gedrag van zijn kind, zoals zijn kind een invloed heeft op het gedrag van de ouder. Mogelijks zullen het temperament van het kind en het ouderlijk gedrag op elkaar inwerken, elkaar versterken en zo tot probleemgedrag leiden. Dit zou echter nog verder moeten onderzocht worden en hopelijk is dit onderzoek er een aanzet voor.

Bij de meerderheid van de kinderen zijn woedebuien dus normaal, voorbijgaand, en nooit alleen de schuld van de ouder of het kind!

Bibliografie

Albrecht, S. J., Dore, D. J., & Naugle, A. E. (2003). Common behavioral dilemmas of the school-aged child. Pediatric Clinics of North America, 50, 841-857.

Alink, L. R. A., Mesman, J., van Zeijl, J., Stolk, M. N., Juffer, F., Koot, H. M., Bakermans-Kranenburg, M. J., & van IJzendoorn, M. H. (2006). The early childhood aggression curve: Development of physical aggression in 10- to 50-month-old children. Child Development, 77, 954-966.

Arndorfer, R. E., Allen, K. D., & Aljazireh, L. (1999). Behavioral health needs in pediatric medicine and the acceptability of behavioral solutions: Implications for behavioral psychologists. Behavior Therapy, 30, 137-148.

Aunola, K., & Nurmi, J. E. (2005). The role of parenting styles in children’s problem behavior. Child Development, 76, 1144-1159.

Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, 67, 3296-3319.

Beernink, A. C. E., Swinkels, S. H. N., & Buitelaar, J. K. (2007). Problem behavior in a community sample of 14- and 19-month-old children. European Child and Adolescent Psychiatry, 16, 271-280.

Beitchman, J. H., Wilson, B., Brownlie, E. B., Walters, H., Inglis, A., & Lancee, W. (1996). Long-term consistency in speech/language profiles: II. Behavioral, emotional, and social outcomes. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35, 815-825.

Belden, A. C., Thomson, N. R., & Luby, J. L. (2008). Temper tantrums in healthy versus depressed and disruptive preschoolers: Defining tantrum behaviors associated with clinical problems. Journal of Pediatrics, 152, 117-122.

Belsky, J., Hsieh, K. H., & Crnic, K. (1998). Mothering, fathering, and infant negativity as antecedents of boys’ externalizing problems and inhibition at age 3 years: Differential susceptibility to rearing experience? Development and Psychopathology, 10, 301-319.

Benasich, A. A., Curtiss, S., & Tallal, P. (1993). Language, learning, and behavioral disturbances in childhood. A longitudinal perspective. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32, 585-594.

Berk, L. E. (2003). Child Development (6th ed.). Boston: Allyn and Bacon.

Bhatia, M. S., Dhar, N. K., Singhal, P. K., Nigam, V. R., Malik, S. C., & Mullick, D. N. (1990). Temper tantrums. Prevalence and etiology. In a non-referral outpatient setting. Clinical Pediatrics, 29, 311-315.

Boer, F., & Westenberg, P. M. (1994). The factor structure of the Buss and Plomin EAS temperament survey (parental ratings) in a Dutch sample of elementary-school-children. Journal of Personality Assessment, 62, 537-551.

Bourgonjon, L. (2008). Woedebuien bij peuters en kleuters. Prevalentie en ontwikkeling. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.

Bradley, R. H., & Corwyn, R. F. (2008). Infant temperament, parenting, and externalizing behavior in first grade: A test of the differential susceptibility hypothesis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49, 124-131.

Bub, K. L., McCartney, K., & Willett, J. B. (2007). Behavior problem trajectories and first-grade cognitive ability and achievement skills: A latent growth curve analysis. Journal of Educational Psychology, 99, 653-670.

Buss, A. H., & Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Buss, A. H., & Plomin, R. (1986). The EAS approach to temperament. In R. Plomin & J. Dunn (Eds.), The study of temperament: Changes, continuities and challenges (pp. 67-79). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Calkins, S. D. (2002). Does aversive behavior during toddlerhood matter? The effects of difficult temperament on maternal perceptions and behavior. Infant Mental Health Journal, 23, 381-402.

Campbell, S. B. (1995). Behavior problems in preschool children: A review of recent research. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 36, 113-149.

Campbell, S. B. (2002). Behavior problems in preschool children: Clinical and developmental issues (2nd ed.). New York: Guilford Press.

Campbell, S. B., Shaw, D. S., & Gilliom, M. (2000). Early externalizing behavior problems: Toddlers and preschoolers at risk for later maladjustment. Development and Psychopathology, 12, 467-488.

Carter, A. S., Briggs-Gowan, M. J., & Davis, N. O. (2004). Assessment of young children’s social-emotional development and psychopathology: Recent advances and recommendations for practice. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 109-134.

Caspi, A., Henry, B., McGee, R. O., Moffitt, T. E., & Silva P. A. (1995). Temperamental origins of child and adolescent behavior problems: From age three to age fifteen. Child Development, 66, 55-68.

Chantrain, A. (2002). De Schaal voor Ouderlijk Gedrag. Ontwikkeling van een versie voor ouders van 4- tot 7-jarigen. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven.

Chess, S. (1997). Temperament: Theory and clinical practice. Harvard Mental Health Letter, 14, 5-8.

Chess, S., & Thomas, A. (1996). Temperament: Theory and practice. New York: Bruner-Mazel.

Coie, J. D., & Dodge, K. A. (1998). Aggression and antisocial behavior. In W. Damon & N. Eisenberg (Eds.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, and personality development (5th ed., pp. 779-863). New York: Wiley.

Cole, P. M., Martin, S. E., & Dennis, T. A. (2004). Emotion regulation as a scientific construct: Methodological challenges and directions for child development research. Child Development, 75, 317-333.

Cole, P. M., Teti, L. O., & Zahn-Waxler, C. (2003). Mutual emotion regulation and the stability of conduct problems between preschool and early school age. Development and Psychopathology, 15, 1-18.

Collins, W. A., Maccoby, E. E., Steinberg, L., Hetherington, E. M., & Bornstein, M. H. (2000). Contemporary research on parenting. The case for nature and nurture. American Psychologist, 55, 218-232.

Colson, E. R., & Dworkin, P. H. (1997). Toddler development. Pediatrics in Review, 18, 255-259.

Dallaire, D. H., & Weinraub, M. (2005). The stability of parenting behaviors over the first 6 years of life. Early Childhood Research Quarterly, 20, 201-219.

Darling, N., & Steinberg, L. (1993). Parenting style as context: An integrative model. Psychological Bulletin, 113, 487-496.

Deater-Deckard, K., & Dodge, K. A. (1997). Externalizing behavior problems and discipline revisited: Nonlinear effects and variation by culture, context, and gender. Psychological Inquiry, 8, 161-175.

De Pauw, S., Wullaert, T., & Mervielde, I. (2006). Nederlandse vertaling van de Toddler Temperament Scale for children aged 1 to 3. Gent: Universiteit Gent.

DeVito, C., & Hopkins, J. (2001). Attachment, parenting, and marital dissatisfaction as predictors of disruptive behavior in preschoolers. Development and Psychopathology, 13, 215-231.

Else-Quest, N. M., Hyde, J. S., Goldsmith, H. H., & Van Hulle, C. A. (2006). Gender differences in temperament: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 132, 33-72.

Fagot, B. I., & Leve, L. D. (1998). Teacher ratings of externalizing behavior at school entry for boys and girls: Similar early predictors and different correlates. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, 555-566.

Frick, P. J., & Morris, A. S. (2004). Temperament and developmental pathways to conduct problems. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 33, 54-68.

Friedman-Weieneth, J. L., Harvey, E. A., Youngwirth, S. D., & Goldstein, L. H. (2007). The relation between 3-year-old children’s skills and their hyperactivity, inattention, and aggression. Journal of Educational Psychology, 99, 671-681.

Fullard, W., McDevitt, S. C., & Carey, W. B. (1984). Assessing temperament in one-year-old to three-year-old children. Journal of Pediatric Psychology, 9, 205-217.

Galambos, N. L., Barker, E. T., & Almeida, D. M. (2003). Parents do matter: Trajectories of change in externalizing and internalizing problems in early adolescence. Child Development, 74, 578-594.

Gallagher, K. C. (2002). Does child temperament moderate the influence of parenting on adjustment? Developmental Review, 22, 623-643.

Gjone, H., & Stevenson, J. (1997). A longitudinal twin study of temperament and behavior problems: Common genetic or environmental influences? Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36, 1448-1456.

Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., & McCall, R. B. (1987). Roundtable: What is temperament? Four approaches. Child Development, 58, 505-529.

Granic, I., & Patterson, G. R. (2006). Toward a comprehensive model of antisocial development: A dynamic systems approach. Psychological Review, 113, 101-131.

Guerin, D. W., Gottfried, A. W., & Thomas, C. W. (1997). Difficult temperament and behaviour problems: A longitudinal study from 1.5 to 12 years. International Journal of Behavioral Development, 21, 71-90.

Hall, E. O. C., Wilson, M. E., & Frankenfield, J. A. (2003). Translation and restandardization of an instrument: The early infant temperament questionnaire. Journal of Advanced Nursing, 42, 159-168.

Holden, G. W., & Miller, P. C. (1999). Enduring and different: A meta-analysis of the similarity in parents’child rearing. Psychological Bulletin, 125, 223-254.

Horwitz, S. M., Irwin, J. R., Briggs-Gowan, M. J., Heenen, J. M. B., Mendoza, J., & Carter, A. S. (2003). Language delay in a community cohort of young children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 42, 932-940.

Irwin, J. R., Carter, A. S., & Briggs-Gowan, M. J. (2002). The social-emotional development of “late-talking” toddlers. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41, 1324-1332.

Kalb, L. M., & Loeber, R. (2003). Child disobedience and noncompliance: A review. Pediatrics, 111, 641-652.

Kaler, S. R., & Kopp, C. B. (1990). Compliance and comprehension in very young toddlers. Child Development, 61, 1997-2003.

Karlis, D., Saporta, G., & Spinakis, A. (2003). A simple rule for the selection of principal components. Communication in Statistics- Theory and Methods, 32, 643-666.

Karp, J., Serbin, L. A., Stack, D. M., & Schwartzman, A. E. (2004). An observational measure of children’s behavioural style: Evidence supporting a multi-method approach to studying temperament. Infant and Child Development, 13, 135-158.

Keenan, K., & Wakschlag, L. S. (2000). More than the terrible twos: The nature and severity of behavior problems in clinic-referred preschool children. Journal of Abnormal Child Psychology, 28, 33-46.

Kerr, D. C. R., Lopez, N. L., Olson, S. L., & Sameroff, A. J. (2004). Parental discipline and externalizing behavior problems in early childhood: The roles of moral regulation and child gender. Journal of Abnormal Child Psychology, 32, 369-383.

Kingston, L., & Prior, M. (1995). The development of patterns of stable, transient, and school-age onset aggressive behavior in young children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34, 348-358.

Koch, E. (2003). Reflections on a study of temper tantrums in older children. Psychoanalytic Psychology, 20, 456-471.

Kohnstamm, R. (2002). Kleine ontwikkelingspsychologie I. Het jonge kind. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

Kuczynski, L., & Kochanska, G. (1990). Development of children’s noncompliance strategies from toddlerhood to age 5. Developmental Psychology, 26, 398-408.

Kuczynski, L., Kochanska, G., Radke-Yarrow, M., & Girnius-Brown, O. (1987). A developmental interpretation of young children’s noncompliance. Developmental Psychology, 23, 799-806.

Leenders, F., van Tijen, N., van der Vlugt, E., & Super, C. M. (1992). Nederlandse vertaling van de Behavior Styles Questionnaire for children aged 3 to 7. Amsterdam: Amsterdam OOS.

Lemery, K. S., Goldsmith, H. H., Klinnert, M. D., & Mrazek, D. A. (1999). Developmental models of infant and childhood temperament. Developmental Psychology, 35, 189-204.

Leung, A. K. C., & Fagan, J. E. (1991). Temper tantrums. American Family Physician, 44, 559-563.

Maccoby, E. E. (1980). Social development. Psychological growth and the parent-child relationship. New York: Harcourt, Brace and Jovanovich.

Maccoby, E. E. (1992). The role of parents in the socialization of children: An historical overview. Developmental Psychology, 28, 1006-1017.

Maccoby, E. E., & Martin, J. A. (1983). Socialization in the context of the family: Parent-child interaction. In P. H. Mussen (Series Ed.) & E. M. Hetherington (Vol. Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 4. Socialization, personality, and social development (4th ed., pp. 1-101). New York: Wiley.

MacDonald, E. K. (2003). Principles of behavioral assessment and management. Pediatric Clinics of North America, 50, 801-816.

Mathiesen, K. S., & Sanson, A. (2000). Dimensions of early childhood behavior problems: Stability and predictors of change from 18 to 30 months. Journal of Abnormal Child Psychology, 28, 15-31.

Mathiesen, K. S., & Tambs, K. (1999). The EAS temperament questionnaire- factor structure, age trends, reliability, and stability in a Norwegian sample. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 40, 431-439.

McDevitt, S. C., & Carey, W. B. (1978). The measurement of temperament in 3-7 year old children. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 19, 245-253.

Merlevede, E., Meerschaert, T., Bosmans, G., De Mey, W., & Braet, C. (2004). Kinderen ... de baas!? Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Moffitt, T. E. (1993). Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: A developmental taxonomy. Psychological Review, 100, 674-701.

Mönks, F. J., & Knoers, A. M. P. (1994). Ontwikkelingspsychologie: Inleiding tot de verschillende deelgebieden. Assen: Van Gorcum.

Muris, P., & Ollendick, T. H. (2005). The role of temperament in the etiology of child psychopathology. Clinical Child and Family Psychology Review, 8, 271-289.

Needlman, R., Stevenson, J., & Zuckerman, B. (1991). Psychosocial correlates of severe temper tantrums. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 12, 77-83.

Nigg, J. T. (2006). Temperament and developmental psychopathology. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, 395-422.

O’Brien, M. (1996). Child-rearing difficulties reported by parents of infants and toddlers. Journal of Pediatric Psychology, 21, 433-446.

Patterson, G. R., DeBaryshe, B. D., & Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behavior. American Psychologist, 44, 329-335.

Pedlow, R., Sanson, A., Prior, M., & Oberklaid, F. (1993). Stability of maternally reported temperament from infancy to 8 years. Developmental Psychology, 29, 998-1007.

Potegal, M., & Davidson, R. J. (2003). Temper tantrums in young children: 1. Behavioral composition. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 24, 140-147.

Potegal, M., Kosorok, M. R., & Davidson, R. J. (1996). The time course of angry behavior in the temper tantrums of young children. Understanding Aggressive Behavior in Children, 794, 31-45.

Potegal, M., Kosorok, M. R., & Davidson, R. J. (2003). Temper tantrums in young children: 2. Tantrum duration and temporal organization. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 24, 148-154.

Presley, R., & Martin, R. P. (1994). Toward a structure of preschool temperament: Factor structure of the temperament assessment battery for children. Journal of Personality, 62, 415-448.

Prior, M. (1992). Childhood temperament. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 33, 249-279.

Rencher, A. C. (1998). Multivariate statistical inference and applications. New York: Wiley.

Rettew, D. C., & McKee, L. (2005). Temperament and its role in developmental psychopathology. Harvard Review of Psychiatry, 13, 14-27.

Rigter, J. (2002). Ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen. Bussum: Coutinho.

Rubin, K. H., Burgess, K. B., Dwyer, K. M., & Hastings, P. D. (2003). Predicting preschoolers’externalizing behaviors from toddler temperament, conflict, and maternal negativity. Developmental Psychology, 39, 164-176.

Sanson, A., Smart, D., Prior, M., & Oberklaid, F. (1993). Precursors of hyperactivity and aggression. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32, 1207-1216.

Scaramella, L. V., & Leve, L. D. (2004). Clarifying parent-child reciprocities during early childhood: The early childhood coercion model. Clinical Child and Family Psychology Review, 7, 89-107.

Shaw, D. S., Keenan, K., & Vondra, J. I. (1994). Developmental precursors of externalizing behavior: ages 1 to 3. Developmental Psychology, 30, 355-364.

Shiner, R. L. (1998). How shall we speak of children’s personalities in middle childhood? A preliminary taxonomy. Psychological Bulletin, 124, 308-332.

Shiner, R., & Caspi, A. (2003). Personality differences in childhood and adolescence: Measurement, development, and consequences. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 44, 2-32.

Smeekens, S., Riksen-Walraven, J. M., & van Bakel, H. J. A. (2007). Multiple determinants of externalizing behavior in 5-year-old: A longitudinal model. Journal of Abnormal Child Psychology, 35, 347-361.

Sobel, A. B., Roberts, M. C., Rapoff, M. A., & Barnard, M. U. (2001). Problems and interventions of a pediatric psychology clinic in a medical setting: A retrospective analysis. Cognitive and Behavioral Practice, 8, 11-17.

Socolar, R. R. S., Savage, E., & Evans, H. (2007). A longitudinal study of parental discipline of young children. Southern Medical Journal, 100, 472-477.

Stallard, P. (1993). The behavior of 3-year-old children: Prevalence and parental perception of problem behaviour: A research note. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 34, 413-421.

Stormshak, E. A., Bierman, K. L., McMahon, R. J., & Lengua, L. J. (2000). Parenting practices and child disruptive behavior problems in early elementary school. Journal of Clinical Child Psychology, 29, 17-29.

Strayer, J., & Roberts, W. (2004). Children’s anger, emotional expressiveness, and empathy: Relations with parents’ empathy, emotional expressiveness, and parenting practices. Social Development, 13, 229-254.

Stright, A. D., Kelley, K., & Gallagher, K. C. (2008). Infant temperament moderates relations between maternal parenting in early childhood and children’s adjustment in first grade. Child Development, 79, 186-200.

Tabachnick, B. G., & Fidell, L., S. (1996). Using multivariate statistics (3rd ed.). New York: Harper Collins College Publishers.

Thomas, A., & Chess, S. (1977). Temperament and development. New York: Brunner/Mazel.

Thomas, A., & Chess, S. (1986). The New York longitudinal study: From infancy to early adult life. In R. Plomin & J. Dunn (Eds.), The study of temperament: Changes, continuities and challenges (pp. 39-52). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Thomas, A., Chess, S., & Birch, H. (1968). Temperament and behavior disorders in children. New York: New York University Press.

Tschann, J. M., Kaiser, P., Chesney, M., Alkon, A., & Boyce, W. T. (1996). Resilience and vulnerability among preschool children: Family functioning, temperament, and behavior problems. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35, 184-192.

Van Leeuwen, K. (2005). Handleiding schaal voor ouderlijk gedrag – 8 jaar. Gent: Universiteit Gent.

Van Leeuwen, K., Bourgonjon, L., Huijsman, L., & Van Meenen, M. (2007a). Vragenlijst Woedebuien bij Kinderen- Ouderversie. Gent: Universiteit Gent.

Van Leeuwen, K., Bourgonjon, L., Huijsman, L., & Van Meenen, M. (2007b). Vragenlijst Woedebuien bij Kinderen- Versie onthaalmoeder, kinderverzorgster, leerkracht. Gent: Universiteit Gent.

Van Leeuwen, K. G., & Vermulst, A. A. (2004). Some psychometric properties of the Ghent parental behavior scale. European Journal of Psychological Assessment, 20, 283-298.

Vasta, R., Haith, M. M., & Miller, S. A. (1995). Child psychology. The modern science (2nd ed.). New York: Wiley.

Verhofstadt-Denève, L., Van Geert, P., & Vyt, A. (2003). Handboek ontwikkelingspsychologie. Grondslagen en theorieën. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

Vittrup, B., Holden, G. W., & Buck, J. (2006). Attitudes predict the use of physical punishment: A prospectieve study of the emergence of disciplinary practices. Pediatrics, 117, 2055-2064.

Wakschlag, L. S., Briggs-Gowan, M. J., Carter, A. S., Hill, C., Danis, B., Keenan, K., McCarthy, K. J., & Leventhal, B. L. (2007). A developmental framework for distinguishing disruptive behavior from normative misbehavior in preschool children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48, 976-987.

Weiss, B., Dodge, K. A., Bates, J. E., & Pettit, G. S. (1992). Some consequences of early harsh discipline: Child aggression and a maladaptive social information processing style. Child Development, 63, 1321-1335.

Young, K. T., Davis, K., Schoen, C., & Parker, S. (1998). Listening to parents. A national survey of parents with young children. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 152, 255-262.