De Brusselse Art Nouveau: vergane glorie of verborgen parel?

Kaat

De Ridder

Een kritische evaluatie werpt nieuw licht op het benut toeristisch potentieel van dit Brusselse patrimonium

De Brusselse Art Nouveau: vergane glorie of verborgen parel?

Brussel, een druilerige zondagnamiddag. Na afloop van de vlooienmarkt op het Vossenplein denkt u weemoedig terug aan Brel’s woorden: “C'était au temps où Bruxelles chantait. C'était au temps du cinéma muet. C'était au temps où Bruxelles rêvait. C'était au temps où Bruxelles bruxellait”. Verzonken in gedachten, verdwaalt u in de vele kleine straatjes die onze hoofdstad rijk is, tot u plotseling halthoudt voor een statig herenhuis met een extravagante architectuur die u doet wegdromen over lang vervlogen tijden…

De Brusselse Art Nouveau paradox

Het zou het begin kunnen zijn van een roman die zich afspeelt in het Brusselse. Art Nouveau belichaamt echter deze realiteit. Binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn er meer dan 500 gebouwen in deze kunststijl die zowel privé als publiek zijn. De biënnale Art Nouveau en Art Déco lokt per editie meer dan 30.000 bezoekers en het Horta Museum verwelkomt jaarlijks zo’n 67.000 geïnteresseerden. Ronkende headliners als “Brussel, wieg van de Art Nouveau” en “Brussel, Europese hoofdstad van de Art Nouveau” passeren te pas en te onpas de revue. En toch. Wanneer men toeristen in het Brusselse confronteert met dit unieke erfgoed hoort men het al te vaak in Keulen donderen of blijkt de uitstap beperkt te zijn tot het bewonderen van Manneken Pis en de façades op de Grote Markt bij het verorberen van een smakelijke wafel. Maar Art Nouveau? Neen, dat niet.

Klare taal

Laat het voor eens en voor altijd duidelijk zijn: de Brusselse Art Nouveau beschikt wel degelijk over toeristisch potentieel. Alvorens uzelf naar onze hoofdstad te reppen om het eerste beste Art Nouveau huis binnen te stappen, neemt u best grootmoeders raad in acht en ‘bezint eer ge begint’. Horta zou zich immers omdraaien in zijn graf bij de gedachte dat hordes witgesokte in bermuda gehulde nieuwsgierigen zijn woning in Sint-Gillis onteren. Wanneer men vanuit toeristische invalshoek de woorden “erfgoed” en “toerisme” in de mond durft te nemen, schreeuwen sceptici al gauw moord en brand. Toch kan het anders. Het integreren van een toeristische dimensie binnen het waardevolle patrimonium hoeft immers niet steevast te leiden tot doemscenario’s à la Venetië.

Het Muziekinstrumentenmuseum, een iconisch gebouw in de Brusselse binnenstad. Van de extravagante Art Nouveau stijl wordt echter bitter weinig melding gemaakt (bron: Brusselslife)

Het Muziekinstrumentenmuseum, een iconisch gebouw in de Brusselse binnenstad. Van de extravagante Art Nouveau stijl wordt echter bitter weinig melding gemaakt (bron: Brusselslife)

U voelt het al aankomen. Het bepalen van de waarde van een erfgoedsite voor het toerisme is niet iets wat snel tussen twee maaltijden door plaatsvindt. De kunst bestaat eruit een evenwicht te vinden bij het in acht nemen van zowel materiële als immateriële aspecten van het patrimonium waarbij zowel aandacht geschonken wordt aan het ‘verkopen’ van het gebouw op de toeristische markt als de bescherming ervan. Dit alles dient overgoten te worden met een sausje van contextuele factoren want het huis Saint-Cyr – het is oké, internet weet raad – is geen Louvre.

Orde in de chaos

Maar daarmee is de kous niet af. De charme van de Brusselse Art Nouveau bestaat er net uit dat men tijdens een wandeling doorheen één van de 19 gemeentes van het Hoofdstedelijk Gewest, in oog kan komen te staan met een gebouw wiens façade alle verwachtingen overtreft. Het loont dan ook de moeite dit patrimonium vanuit een landschapsbenadering te beschouwen. Het omvormen van de Brusselse Art Nouveau tot een Bokrijk 2.0 is daarbij niet aan de orde. In tegendeel, dergelijke benadering als toeristisch gethematiseerd landschap, vormt een kaderwerk in dewelke het geheel aan erfgoed kan gesitueerd worden. Het in kaart brengen van betrokken processen, actoren, dimensies en acties rond de Brusselse Art Nouveau is echter geen sinecure. Het helpt daarentegen wel orde te scheppen in de chaos aan gebouwen, doelstellingen, toekomstvisies en bestuursniveaus. Tegelijkertijd verkrijgt men een overzicht om het toeristisch potentieel van dit erfgoed te evalueren. Twee vliegen in één klap dus.

Het dromerige interieur van Hotel Tassel, één van de vier Brusselse gebouwen van Horta die UNESCO werelderfgoed zijn (bron: WHC UNESCO)

Hoog tijd voor actie

Sinds de aanslagen van 22 maart gaat de hoofdstad gebukt onder de last van een beschadigd toeristisch imago. Het verder ontwikkelen en uitwerken van een kwalitatief en duurzaam toeristisch product als de Brusselse Art Nouveau, dat mede kan dienstdoen als internationaal uithangbord, is dan ook geen overbodige luxe. Vanzelfsprekend, denkt u dan. De manier waarop deze doelstelling bereikt dient te worden, is echter minder vanzelfsprekend. Naar goede ouwe Belgische gewoonte heeft ook de Brusselse Art Nouveau te kampen met een resem aan instituten, formaliteiten, ditjes en datjes. Wat als een paal boven water staat, is dat er ontwikkelingsmogelijkheden bestaan. Mogelijkheden die zowel door betrokken organisaties als door bezoekers van het Brusselse erkend worden.

Kijk, luister, leer

Mocht er één succesformule bestaan die er keer op keer in slaagt om patrimonium om te vormen tot toeristische topper, dan zou de patenthouder miljonair zijn. Helaas is dit niet het geval. Wat voor de Brusselse Art Nouveau een sleutelvereiste is, is de verdere integratie van de gebouwen in een breder verhaal en als dusdanig, in een toeristisch gethematiseerd landschap. Zowel voor het betrokken beleid als de bezoekers van dit erfgoed gelden drie kernwoorden: kijken, luisteren en leren. In deze optiek meet het fenomeen ‘toerisme’ zich tevens de rol aan als interactieve leerkracht en stimuleert het een maatschappelijk bewustzijn omtrent deze rijke schat van het verleden.

Onbekend, maar niet onbemind

Er is dus nog wat werk voor de boeg maar de weg die van onze hoofdstad de welverdiende Europese hoofdstad van de Art Nouveau maakt, is niet eindeloos. Deze patrimonium parel beschikt over het potentieel om afgestoft te worden. Door het in acht nemen van enkele specifieke maatregelen kan er een toeristisch product bekomen worden dat fascineert, intrigeert en meesleept. De Brusselse Art Nouveau is er klaar voor en hopelijk bent u dat ook. Al dan niet in witte sokken en bermuda.

v\:* {behavior:url(#default#VML);}
o\:* {behavior:url(#default#VML);}
w\:* {behavior:url(#default#VML);}
.shape {behavior:url(#default#VML);}

Normal
0
false

false
false
false

NL
X-NONE
X-NONE

/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:Standaardtabel;
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin:0cm;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:12.0pt;
font-family:Calibri;
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-language:EN-US;}

Bibliografie

Referenties

Adriaenssens, W., Fossion, B., Marcelis, K., Vanhercke, K. (2013) Henry Van de Velde – De bewogen carrière van een Europees kunstenaar. KMKG, Brussel. URL: http://www.kmkg- mrah.be/sites/default/files/files/gecorrigeerd_educatief_dossier_hvdv_1.pdf (last accessed: 13/04/2016).

Aitchison, C., MacLeod, E. N., Shaw, J. S. (2000) Leisure and Tourism Landscapes. Social and cultural geographies. Routledge, London, 201 p.

Art Nouveau European Route (2016) The Route, Art Nouveau European Route – Ruta Europea del Modernismo. URL: http://www.artnouveau.eu/en/index.php (last accessed: 13/04/2016).

Ashworth, G. (1988) Marketing the historic city for tourism, in B. Goodall & G. Ashworth (eds) Marketing in the Tourism Industry The Promotion of Destination Regions, Routledge, London, p. 264.

Ashworth, G. (1994) From history to heritage – from heritage to identity: in search of concepts and models, in G. J. Ashworth & P. J. Larkham (eds) Building a New Heritage: Tourism, Culture and Identity in the New Europe. Routledge, London, p. 278.

Antrop, M. (2006). Sustainable landscapes: Contradiction, fiction or Utopia? Landscape and Urban Planning, vol.75(34): 187197.

Benson, S. (2004) Reproduction, Fragmentation, and Collection: Rome and the Origin of Souvenirs. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 15-36.

Bord Fáilte (1996) Investing in Strategic Marketing for Tourism. Bord Fáilte, Dublin.

Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2008) Inventaris van het bouwkundig erfgoed – Huis Van Eetvelde en Opbrengsthuis, Palmerstonlaan 2,4. URL: http://www.irismonument.be/nl.Brussel_Uitbreiding_Oost.Palmerstonlaan.2… (last accessed: 13/04/2016).

Brussels Hoofdstedelijk Parlement (7/11/2014) Gewone Zitting 2014-2015, Bijlage Algemene Toelichting, Deel 1. URL: http://weblex.irisnet.be/data/crb/doc/2014-15/126061/images.pdf (last accessed: 01/08/2016)

BRUZZ (27/07/2016) Aubecq takelt af in vervallen hangar. BRUZZ. URL: http://www.bruzz.be/nl/actua/gerestaureerde-gevel-hotel-aubecq-takelt-a… (last accessed: 27/07/2016)

Buckley, R., Ollenburg, C., & Zhong, L. (2008). Cultural landscape in Mongolian tourism. Annals of Tourism Research, vol.35(1): 47-61.

Burmil, S (1996) Cultural and natural landscapes, a continuum in place and time: Planning and management implications. In Y Steinberger (Ed.), Preservation of our world in the wake of change (Proceedings of the Sixth International Conference of the Israel Society for Ecology & Environmental Quality Sciences, Volume VI:B). Jerusalem: ISEEQS Publication, pp. 771-772.

Burmil, S., Enis, R. (2004) An Integrated Approach to Landscape and Planning. Journal of Architectural & Planning Research, vol. 21: 140-151.

Calderon, C. (2009) What is the Urban Landscape? APULA – research school for A.rchitecture and P.lanning for the U.rban LA.ndscape. URL: http://land8.com/group/apula/forum/topics/what-is-the- urban-landscape (last accessed: 01/04/2016).

Carbonez, A. (z.d.) Data analyse en toegepaste statistiek, Leuven Statistics Research Centre.

Cass, J. (2004) Egypt on Steroids: Luxor Las Vegas and Postmodern Orientalism. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 241-263.

Castree, N. (2005). Nature. London: Routledge.

Campbell, C. (1987) The Romantic Ethic and the Spirit of Modern Consumerism. Basil Blackwell, Oxford.

Coccossis, H., Mexa, A., Collovini, A., Parpairis, A., Konstandoglou, M. (2001) Defining, measuring and evaluating carrying capacity in European tourism destinations. Environmental Planning Laboratory, Athens.

Council of Europe (2015) The Council of Europe’s 29 Cultural Routes. Council of Europe. URL: http://www.culture-routes.net/sites/default/files/EICR_29-factsheet_eng… (last accessed: 13/04/2016).

- (2016) Council of Europe Cultural Routes. Council of Europe. URL: http://culture- routes.net/content/publications (last accessed: 13/04/2016).

Cunningham, P. (2009). Exploring the cultural landscape of the Obeikei in Ogasawara, Japan. Journal of Tourism and Cultural Change, vol.7(3): 221-234.

Dierkens-Aubry, F., Vanderbreeden, J. (1996) Art Nouveau in België / druk 1: Architectuur & interieurs. Lannoo Uitgeverij, 227p.

Dove, J. (1997) Perceptual geography through urban trails. Journal of Geography in Higher Education, vol. 21 (1): 79-88.

Douglas, J.A. (2014). What’s political ecology got to do with tourism? Tourism Geographies, vol. 16(1): 8-13.

du Cros, H., McKercher, B. (Ed.) (2001) A New Model to Assist in Planning for Sustainable Cultural Heritage Tourism. International Journal of Tourism Research, vol. 3: 165-170.

Edensor, T., Kothari, U. (2004) Sweetening Colonialism: A Mauritian Themed Resort. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 189-205.

Featherstone, M. (1991) Consumer Culture and Postmodernism. Sage, London, p. 232.

Finley, C. (2004) Authenticating Dungeons, Whitewashing Castles: The Former Sites of the Slave Trade on the Ghanaian Coast. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 109-126.

Glikson, A. (1953) Six lectures on regional planning and design. Regional reconstruction. Haifa: The Technion (Hebrew).

Glikson, A. (1955/1954) The planner Geddes. Newssheet of the International Federation for Housing and Promotion of Nature Preserves, pp. 201-203 (English). (Originally published as: The planner Geddes. Journal of the Association of Engineers and Architects (Hebrew) 12(5):17.)

Glikson, A. (1956) Recreational land use. In CO Sauer, M Bates, and L Mumford (Eds.), Man's role in changing the face of the earth. Chicago: The University of Chicago Press, pp. 896-916.

Glikson, A. (1961) Creating new land: Designing on new land. In S Crowe (Ed.), Space for living. Amsterdam: Djambaton, pp. 112-119.

Glikson, A. (1965) To make a new countryside. Landscape 14(3):22-27.

Glikson, A. (1967) The relationship between landscape planning and regional planning. Town and country planning problems, vol. 8, Part 11 of IUCN's Technical Series, p. 147.

Glikson, A. (1970) Planned regional settlement projects, comparative study: Background, experience, new trends. Rehovot: Settlement Study Center.

Godin, C. (2011) La disneylandisation du monde. Cités, vol. 3: 346-349

Goodey, B. (1994) Art-full places: public art to sell public spaces? In Gold, J., Ward, S. (eds) Place Promotion: The use of Publicity and Marketing to Sell Towns and Regions. Chichester: Wiley, 278 p.

Greater London Authority (2015) City Fringe Opportunity Area Planning Framework – Adopted December 2015. Greater London Authority. URL: https://www.london.gov.uk/sites/default/files/city_fringe_oapf_adopted_… (last accessed: 03/04/2016).

Hose, T.A., Vasiljevic, D.A. (2012). Defining the nature and purpose of modern geotourism with particular reference to the United Kingdom and South-East Europe. Geoheritage, vol4(12): 25-43.

Howard, J. (1996) Art Nouveau – International & national styles in Europe. St. Martin’s Press, Inc., New York, 240p.

Hurtt, D. D. (2004) Simulating France, Seducing the World: The Regional Center at the 1937 Paris Exposition. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 147-164.

Isachenko, T. (2009). Cultural landscape dynamics of transboundary areas: A case study of the Karelian Isthmus. Journal of Borderlands Studies, vol.24(2): 78-91.

Jansen-Verbeke, M. (2009) The territoriality paradigm in cultural tourism. Tourism, vol. 19 (1-2): 25-31.

Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (2016) Georges Lemmen – Ontwerp voor de kaft van de catalogus van de achtste tentoonstelling van les XX, 1891. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. URL: https://www.fine-arts-museum.be/nl/de-collectie/georges-lemmen-ontwerp- voor-de-kaft-van-de-catalogus-van-de-achtste-tentoonstelling-van-les-xx-1891?artist=lemmen- georges-1 (last accessed: 13/04/2016).

Krastins, J. (1998) The Art Nouveau Architecture of Riga. Riga, Jumava.

- (2006) Architecture and Urban Development of Art Nouveau – Metropolis Riga. International Review of Sociology, vol. 16(2): 395-425.

Lasansky, M. (2004) Introduction. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 1-12.

- Tourist Geographies: Remapping. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 165-185.

Latvian Tourism Development Agency (2015) Riga Art Nouveau Centre. Latvian Tourism Development Agency. URL: http://www.latvia.travel/en/sight/riga-art-nouveau-centre (last accessed: 28/01/2016).

Leask, A., Yeoman, I. (eds) (1999) Heritage Visitor Attractions: An Operations Management Perspective, Cassell, London, p. 303.

Li, Y., Lo, B.L.R. (2004) Applicability of the market appeal-robusticity matrix: a case study of heritage tourism. Tourism Management, vol. 25: 789-800.

Lowenthal, D. (1985) The Past is a Foreign Country, Cambridge University Press, Cambridge, p. 489. - (1990) Forging the past. In Fake? The Art of Deception, ed M. Jones. pp. 16–22. British Museum, London.

Lumley, R. (1994) The debate on heritage reviewed, in Miles, R. & Zavala, L. (eds) Towards the Museum of the Future: New European Perspectives. Routledge, London, p. 220.

Matusitz, J., Palermo, L. (2014) The Disneyfication of the World: A Grobalisation Perspective. Journal of Organisational Transformation & Social Change, vol. 11 (22): 91-107.

Markwell, K., Stevenson, D., Rowe, D. (2004) Footsteps and memories: interpreting an Australian urban landscape through thematic walking tours. International Journal of Heritage Studies, vol. 10 (5): 457-473.

McIntosh, A.J. (1999) Into the tourist’ mind: understanding the value of the heritage experience. Journal of Travel and Tourism Marketing, vol. 8 (1):41–64.

McKercher, B., Ho, S.Y. P. (2006) Assessing the Tourism Potential of Smaller Cultural and Heritage Attractions. Journal of Sustainable Tourism, vol. 14 (4): 473-488.

Mendelson, J. (2004) From Photographic Fragments to Architectural Illusions at the 1929 Poble Espanyol in Barcelona. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 129-146.

Moix, L. (1998) Barcelona. The City of Gaudí, Sant Lluis, Menorca, Triangle Postals.

Mommaas, H., van den Heuvel, M., Knulst, W. (2000) De vrijetijdsindustrie in stad en land – Een studie naar de markt van belevenissen. Sdu Uitgevers, Den Haag, p. 197. URL: http://wrr.cimontest.com/fileadmin/nl/publicaties/DVD_WRR_publicaties_1…- 2004/V109_De_vrijetijdsindustrie_in_stad_en_land.pdf (last accessed: 03/04/2016).

Moscardo, G., Pearce, P.L. (1999) Understanding ethnic tourists. Annals of Tourism Research, vol. 26: 416–434.

Mumford, L. (1968) The Urban Prospect. Secker and Warburg, London, p. 255.

National Geographic. (n.d.). About geotourism. Retrieved from http://travel.nationalgeographic. com/travel/sustainable/pdf/about-geotourism.pdf

Naveh, Z., Lieberman, A. (1994) Landscape ecology, theory and application. New York: Springer- Verlag.

Ockman, J. (2004) New Politics of the Spectacle: “Bilbao” and the Global Imagination. In: Lasansky, M., McLaren, B. (Eds.), architecture and tourism – perception, performance and place, Berg, New York, p. 227-239.

Pearce, S. (1994) Studying museum material and collections, International Journal of Heritage Studies, vol. 1 (1): 30-34.

Prentice, R. (2001) Experiential Cultural Tourism: Museaum & the Marketing of the New Romanticism of Evoked Authenticity. Museum Management and Curatorship, vol. 19 (1): 5-26.

Pritchard, A., Morgan, N. (1998) ‘Mood marketing’ - the new destination branding strategy. Journal of Vacation Marketing, vol.4: 215–229.

Réseau Art Nouveau Network (2016) About the Network, Réseau Art Nouveau Network. URL: http://www.artnouveau-net.eu/Network/ArtNouveau/AbouttheNetwork/tabid/1…- GB/Default.aspx (last accessed: 13/04/2016).

Riga Jugenstila Cntrs (2009) Tourism – Maps and routes. Riga Jugenstila Cntrs. URL: http://www.jugendstils.riga.lv/eng/turisms (last accessed: 28/01/2016).

Ringer, G. (Ed.). (1998) Destinations cultural landscapes for tourism. London: Routledge. Rossi, A. (1982) The Architecture of the City. M.I.T. Press, Massachusetts, p. 201.

Saarinen, J. (2004). Tourism and touristic representations of nature. In A.A. Lew, C.M. Hall, A.M. Williams (Eds.), A companion to tourism (pp. 438-449). Oxford: Blackwell Publishing.

Sampson, K.A., & Goodrich, C.G. (2009). Making place: Identity construction and community formation through “Sense of Place” in Westland, New Zealand. Society & Natural Resources, vol. 22(10): 901-915.

Savage, R. V., Huang, S., Chang, C. T. (2004) The Singapore River thematic zone: sustainable tourism in an urban context. The Geographical Journal, vol. 170 (3): 212-225.

Shaw, S.J., Macleod, N.E. (2000) Creativity and conflict: cultural tourism in London’s city fringe. Tourism, Culture and Communication, vol. 2 (3): 165-175.

Sobrer, M. J. (2002) Against Barcelona? Gaudí, the City, and Nature. Arizona Journal of Hispanic Cultural Studies, vol. 6: 205-219.

Stad Brussel (2016) Beschermde monumenten en landschappen, Stad Brussel. URL: https://www.brussel.be/artdet.cfm/4894 (last accessed: 25/07/2016).

Sternberg, E. (1997) The Iconography of the Tourism Experience. Annals of Tourism Research, vol. 24 (4): pp 951-969.

Stoffelen, A., Vanneste, D. (2015) An integrative geotourism approach: bridging conflicts in tourism landscape research. Tourism Geographies, vol. 17(4): 544-560.

The Parliament of the Republic of Latvia (2003) Law On Preservation and Protection of the Historic Centre of Riga. 11/06/2003. URL: http://www.eui.eu/Projects/InternationalArtHeritageLaw/Documents/Nation… riccentreriga.doc (last accessed: 01/04/2016)

Thiede, V.M. (2013) Henry van de Velde – Vormgever van de Moderne Tijd. Goethe Institut. URL: http://www.goethe.de/ins/nl/nl/ams/kul/mag/arc/10697619.html (last accessed: 13/04/2016).

Tiesdell, S., Oc, T., Heath, T. (1996) Revitalising Historic Urban Quarters, Architectural Press, Oxford, p. 234.

Tung, A. (2001) Preserving the World’s Great Cities. The Destruction and Renewal of the Historic Metropolis. Clarkson Potter, New York, 469 p.

UNESCO (2011) A new international instrument: the proposed UNESCO recommendation on the historic urban landscape (HUL). UNESCO, Report to the Intergovernmental Committee of Experts, May 2011. URL: http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002150/215084e.pdf#page=52 (last accessed: 30/03/2016)

UNESCO (2016a) Historic Centre of Riga – Description. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. URL: http://whc.unesco.org/en/list/852/ (last accessed: 28/01/2016)

UNESCO (2016b) Cultural Landscape of Sintra, UNESCO. URL: http://whc.unesco.org/en/list/723 (last accessed: 03/4/2016).

UNESCO (2016c) Major Town Houses of the Architect Victor Horta (Brussels), UNESCO. URL: http://whc.unesco.org/en/list/1005 (last accessed: 25/07/2016).

Urry, J. (1995) Consuming Places. Routledge, London, p. 272.

- (2002). The tourist gaze (2nd ed.). Thousand Oaks: Sage Publications.

Vanneste, D. (z.d.) Ruimtelijke Analysetechnieken, Instituut voor Sociale en Economische Geografie, K.U.Leuven.

Vandeputte, C., Vanneste, D., Poesen, J. (2015) Geo-toerisme: geo-wetenschappelijke en toeristische expertise hand in hand? Jaarboek De Aardrijkskunde 2015, pp 79-95.

van den Anker, E. (z.d.) Eclecticisme – archipedia. Architectenweb. URL: http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?id=99 (last accessed: 13/04/2016).

Van Mechelen, D. (2006) Vlaamse Regering, Mededeling aan de leden van de Vlaamse Regering, Betreft: Afbakening van de gebieden van de natuurlijke en agrarische structuur in uitvoering van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, lijst van de gehanteerde begrippen in de planningsprocessen. 26/04/2006. URL: http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/buitengebied/00_projectwerking/MVR…. pdf (last accessed: 1/04/2016).

Visit Brussels (2015) Art Nouveau & Art Déco Themadossier. URL: https://visit.brussels/binaries/content/assets/pdf/art_nouveau_art_deco… (last accessed: 10/08/2016)

Vos, M. (z.d.) Victor Horta – archipedia. Architectenweb. URL: http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=645 (last accessed: 13/04/2016)

Waller, J., Lea, S.E.G. (1999) Seeking the real Spain? Authenticity in motivation. Annals of Tourism Research, vol.26: 110–129.

Wang, N. (1999) Rethinking authenticity in tourism experience. Annals of Tourism Research, vol. 26 (2): 349-370.

Williams, D.R., Stewart, S.I. (1998). Sense of place: An elusive concept that is finding a home in ecosystem management. Journal of Forestry, vol. 96(5): 18-23.

Zukin, S. (1995) The Culture of Cities. Blackwell, Oxford, 338 p.

Persoonlijke communicatie:

- Alleaume, Anne-Lise, Coördinator Réseau Art Nouveau Network. Interview, 05/07/2016.
- De Waele, Tineke, Product Expert Heritage & History Art Nouveau, Visit Brussels. Interview, 13/05/2016.
- Heymans, Vincent, Kunsthistoricus – Adjunct Adviseur, Stedenbouw & Historisch Erfgoed Stad Brussel. Interview, 29/06/2016.
- Pauthier, Isabelle, Directrice Atelier de Recherche et d’Action Urbaines asbl (ARAU). Interview, 04/07/2016.
- Ngoma, Nancy, Beleidsmaker ‘Imago van Brussel – Toerisme’, Kabinet Minister President van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Rudi Vervoort. Interview, 06/07/2016.
- Vanneste, D. (2016) Mondelinge mededeling, formeel gesprek. 25/03/2016.