SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
De brand in de Innovation: De ramp die vijftig jaar geleden België veranderde
Siegfried
Evens
Volgend jaar wordt één van de meest rampzalige gebeurtenissen uit de Brusselse en Belgische geschiedenis herdacht: de brand in de Innovation van 22 mei 1967. Het was een van de meest omvangrijke en dodelijke branden die de stad Brussel en heel België ooit hebben gekend. 251 mensen lieten het leven. Na vijftig jaar zijn veel mensen de tragische taferelen nog nog niet vergeten, anderen hebben er nog nooit over gehoord. De dramatische gebeurtenissen van toen en de wijze waarop België daarmee omging, zijn vandaag nog steeds relevant.
Een rampzalige dag in mei
Bijna iedereen heeft al wel eens in de Brusselse Nieuwstraat rondgelopen. Tijdens slenteren in ’s lands bekendste winkelstraat is het moeilijk om zich in te beelden dat hier bijna vijftig jaar geleden de spreekwoordelijke hel is losgebarsten. Waar vandaag de Galleria Inno het straatbeeld domineert, stond in 1967 het grootwarenhuis ‘A l’Innovation’. Het was er populair en op 22 mei was dat niet anders. Rond de middag waren zoals gewoonlijk veel mensen naar de winkel afgezakt om er de ‘US Parade’, een Amerikaanse promotieactie, te bezoeken of om in het restaurant te lunchen.
De aangename sfeer sloeg om toen een verkoopster van kinderkledij op haar afdeling vlammen zag in een opslagkamertje. Vanaf dan ging het snel. Een vijftal minuten later kreeg de brandweer van Brussel de eerste noodoproep binnen, maar zij hadden op dat ogenblik geen idee van de enorme omvang die het vuur zou aannemen. Volgens verschillende getuigen stond de hele winkel, een straatblok groot, in minder dan een kwartier in lichterlaaie. De brandweerlui van alle kazernes in en rond Brussel stonden voor een hachelijke onderneming: de brand mocht niet uitslaan naar de rest van de stad en moesten nog eens honderden mensen, die in het gebouw gevangen zaten, gered worden.
Van brand naar ramp
De brand van 22 mei was kortstondig, maar ze zat er al een lange tijd aan te komen. Vuurontwikkeling door gasophoping boven het vals plafond van het opslagkamertje had de brand in gang gezet, maar de rommelige structuur van het gebouw, het gebrek aan evacuatiemiddelen, het grote aantal gevaarlijke stoffen, weinig voorbereid personeel en de onbereikbare ligging van het grootwarenhuis in kleine en door auto’s verzadigde straten, hebben de situatie sterk verergerd. Zo kon een kleine brand zich ontwikkelen tot een echte ramp. Al deze risico’s, die zich in de loop der jaren hadden opgebouwd, culmineerden op 22 mei tot deze ramp die 251 mensen het leven kostte. Het waren deze elementen die in de weken en maanden nadien een publiek en politiek debat in gang zetten.
Een rode zondebok
De vlammen waren nog niet gedoofd of mensen begonnen zich vragen te stellen over hoe deze enorme brand mogelijk was geweest. Meteen werd er door de publieke opinie gealludeerd op een criminele daad van communistische radicalen, die de brand zouden hebben aangestoken uit ongenoegen over de Amerikaanse promotieactie. Dat gerucht, gecombineerd met tientallen bommeldingen in de nadagen van de brand, leidde tot onrust. Mensen vreesden voor een nieuwe communistische aanslag. Om te achterhalen wat er echt gebeurd was en om te weten wie er aansprakelijk was, startte het gerecht een onderzoek. Gerechtelijke experts toonden aan dat de brand geen criminele oorzaak had, maar veeleer een ongeluk van technische aard was. Niettemin had de Innovation bepaalde regels, zoals de voorschriften over evacuatiemogelijkheden, niet nageleefd. Nalatigheden die mensen het leven hadden gekost. Het grootwarenhuis bleef echter, merkwaardig genoeg, buiten een strafrechtelijke vervolging.
Politici in the picture
De brand in de Innovation was een menselijk drama, maar tegelijkertijd ook een politieke gebeurtenis. Terwijl het grootwarenhuis nog aan het branden was, repten politici zich naar de rampplek om de hulpdiensten te aanschouwen, moed in te spreken en zichzelf te profileren. Premier Vanden Boeynants liet zich nonchalant fotograferen terwijl hij uitkeek over de brandende Innovation (zie foto links). Ook koning Boudewijns aanwezigheid was een media-event (zie foto rechts). De rouwplechtigheid vormde een volgende bühne voor politieke prominenten en de koning. Ten slotte was ook de regeling van de financiële compensaties afhankelijk van politieke belangen. Politici stonden niet alleen in de schijnwerpers, maar ook onder enorme druk. De brand had aangetoond dat de Belgische regelgeving rond brandveiligheid, zeker in vergelijking met het buitenland ondermaats, was. De kritiek op de Belgische regering was groot. In de ogen van velen leek België een failed state.
Het Inno-effect
Dat er steeds doden nodig zijn om effectief verandering mogelijk te maken, is een populair verwijt dat in 1967 zeker steek hield. De brand in de Innovation zorgde voor de nodige schok om iets aan de gebrekkige brandwetgeving te doen. De brandvoorschriften waaraan grote gebouwen moesten voldoen, werden verstrengd en de structuur van de brandweer werd logischer georganiseerd. De stad Brussel maakte van de gelegenheid gebruik om de Nieuwstraat en de omliggende straten grondig te moderniseren. Planners wilden meer dan alleen een heropbouw. De wijk moest bredere straten en hedendaagse architectuur krijgen. Dat alles werd gepland rond een spiksplinternieuwe Innovation (zie foto), die veel moderner oogde en een voorbeeld werd van brandveiligheid. Ten slotte besliste de stad om de Nieuwstraat tot een voetgangerszone om te vormen, opdat chaotische verkeerssituaties, zoals tijdens de ramp, niet meer zouden kunnen voorvallen. De brand in de Innovation had dus niet alleen een dramatische impact op de levens van vele Belgen, maar ook de maatschappelijke impact van de ramp was erg groot. Er was dus sprake van een belangrijk Inno-effect op België. 
Vijftig jaar na de brand mag de relevantie van het Inno-effect, zowel in de academische wereld als bij het brede publiek, niet vergeten worden. De casus van de Innovation is een belangrijke bijdrage aan de literatuur over rampen, meer specifiek het opkomend domein van de Disaster Studies. Daarnaast herinneren rampen vandaag, zoals de recente aanslagen in Brussel, eraan dat een ramp een grote impact kan hebben op een maatschappij. Dat was bijna vijftig jaar geleden zo. En dat is in 2017 niet anders.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
Siegfried Evens werkte zijn thesisonderzoek verder uit tot het boek "De brand in de Innovation" (Witsand Uitgevers). Bekijk het hier: http://www.witsand.be/store/p92/De_brand_in_de_Innovation.html
Bibliografie
Bronnen
Overheidspublicaties
Arrêté royal fixant les conditions générales reprises dans la norme NBN 731-010 relative à la protection contre l’incendie dans les bâtiments élévés, Pasinomie, Brussel, 1972.
Arrêté royal relatif à la coordination des mesures générales de prévention des incendies et de lutte contre ceux-ci, Pasinomie, Brussel, 1968.
BILLIET, V. e.a., Voorstel van wet tot voorkoming van het brandgevaar en ter bescherming van het personeel en de cliënteel in de grootwarenhuizen met veelvuldige verdiepingen en afdelingen, Senaat, Parlementaire documenten, Brussel, 1968.
DEJACE e.a., Voorstel van wet tot instelling van een rampenfonds, Senaat, Parlementaire documenten, Brussel, 1967.
KRONACKER, P., Wetsvoorstel tot oprichting van een Nationale Commissie tot voorkoming en bestrijding van brand, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire documenten 1966-1967, Brussel, 1967.
LAHAYE, H. e.a., Voorstel van wet tot voorkoming van het brandgevaar en ter bescherming van het personeel en de cliënteel in de grootwarenhuizen met veelvuldige verdiepingen en afdelingen, Senaat, Parlementaire documenten 1966-1967, Brussel, 1967.
Loi relative à la protection des incendies et des explosions ainsi qu’à l’assurance obligatoire de la responsabilité civile dans ses mêmes circonstances, Pasinomie, Brussel, 1979.
Vergadering van 23 mei 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 25 mei 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 1 juni 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 6 juni 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 8 juni 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 13 juni 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 14 december 1967, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 31 januari 1968, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 2 juli 1968, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 29 feburari 1968, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 28 januari 1969, Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire handelingen, Brussel, 1969.
Vergadering van 25 mei 1967, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 8 juni 1967, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1967.
Vergadering van 10 januari 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 11 januari 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 13 januari 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 18 januari 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 23 januari 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 9 juli 1968, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1968.
Vergadering van 12 februari 1969, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1969.
Vergadering van 27 februari 1970, Senaat, Parlementaire handelingen, Brussel, 1970.
Vraag nr.32 van de heer Debucquoy d.d. 17 januari 1967, Senaat, Vraag en antwoord, Brussel, 1967.
Vraag nr.80 van de heer Debucquoy d.d. 27 april 1967, Senaat, Vraag en antwoord, Brussel, 1967.
Vraag nr.123 van de heer Debucquoy d.d. 28 september 1967, Senaat, Vraag en antwoord, Brussel, 1967.
Gerechtsdossier
BRUSSEL, Franstalige Griffie, gerechtsdossier Innovation, BR47.04.768/67, 1968.
Stad Brussel
BRUSSEL, Stadsarchief, A’l Innovation (grands magasins), 1968-1970, DD 428, 1968-1970.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Création et liquidation du fonds d’assistance en faveur des victimes, 94, 1967-1968.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Premières mesures, 95, 1967-1968.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Rapports de visite du quartier sinistré et enquêtes individuelles par victimes, 96, 1967.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Dossier d’intervention en faveur d’une famille, 97, 1967-1968.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Articles de presse, 99, 1967-1968.
BRUSSEL, Stadsarchief, Archief van de openbare onderstand en sociale zaken, Liste des victimes bruxelloises, 98, 1967.
Vergadering van 22 mei 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 26 mei 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 5 juni 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 19 juni 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 3 juli 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 30 september 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 6 november 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 13 december 1967, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1967.
Vergadering van 22 januari 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 20 mei 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 24 juni 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 21 oktober 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 4 november 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 18 november 1968, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1968.
Vergadering van 27 januari 1969, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1969.
Vergadering van 20 oktober 1969, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1969.
Vergadering van 1 december 1969, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1969.
Vergadering van 9 november 1970, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1970.
Vergadering van 1 februari 1971, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1971.
Vergadering van 3 maart 1975, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1975.
Vergadering van 1 oktober 1976, Stad Brussel, Gemeenteraadsverslagen, Brussel, 1976.
Jaarverslagen 1967-1979, Stad Brussel, Brussel, 1968-1980.
Brandweer Brussels Hoofdstedelijk Gewest
BRUSSEL, Archief van de brandweer van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Doos Innovation 22/05/1967 zonder gele sticker.
BRUSSEL, Archief van de brandweer van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Doos Innovation 22/05/1967 met gele sticker.
BRUSSEL, Archief van de brandweer van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Schuif.
‘Grands magasins de vente au détail’, Le sapeur-pompier belge, 3 (1967), 59-61.
‘Incendie dans un grand magasin de vente à Bruxelles – 22 mai 1967’, Le sapeur-pompier belge, 3 (1967), 66-76.
‘Incendie dans un grand magasin de vente à Tokyo – 13 février 1964’, Le sapeur-pompier belge, 3 (1967), 62-65.
‘Incendie des grands magasins “A l’Innovation” à Bruxelles’, Protection civile internationale, 147 (1967), 1-6.
‘Protection du travail et protection contre l’incendie’, Le sapeur pompier belge, 4 (1967), 84-91.
AESCHBACHER, H., ‘La situation vue par la police’, Schweizerische Feuerwehr Zeitung, 1967, 245-246.
BAUVAL, G., ‘Brandbeveiliging in grootwarenhuizen’, Belgisch Brandtijdschrift, 7 (1970), 5-25.
BROUWET, L., ‘La protection contre l’incendie dans les grands magasins’, Le sapeur-pompier belge, 4 (1967), 92-100.
BÜRGI, K., ‘Le grand incendie du 22 mai 1967 dans les grands magasins “A l’Innovation” à Bruxelles , examiné du point de vue de la prévention des incendies’, Schweizerische Feuerwehr Zeitung, 1967, 232-241.
DE GUNST, E., ‘Magasins de vente au détail où dix personnes au moins sont occupées aux comptoirs de vente’, Le sapeur-pompier belge, 3 (1967), 57-58.
KLOPPER H., ‘Brussels’, The Journal of British Fire Services, 60 (1967), 70-71.
KLOPPER, H., ‘They just went shopping’, The Journal of British Fire Services, 60 (1967), 3.
PROBST, P., ‘Les grands magasins et les prescriptions concernant la police du feu en Suisse’, Schweizerische Feuerwehr Zeitung, 1967, 241-244.
VAN HUMBEECK, J., ‘L’incendie du magasin “A l’Innovation” à Bruxelles’, Schweizerische Feuerwehr Zeitung, 1967, 225-231.
Kranten
De Standaard, mei 1967-juli 1967.
Het Laatste Nieuws, mei 1967-juli 1967.
Le Soir, mei 1967-juli 1968.
La Libre Belgique, mei 1967-juli 1968.
Kwik, 25-31 mei 1967.
Le Peuple, 14 juli 1967
La Dernière Heure, 14 juli 1967.
Werken
ADGER, W.N., ‘Social and ecological resilience: are they related?’, Progress in Human Geography, 3 (2000), 347-364.
ARNOUT, A., ‘Something Old, Something Borrowed, Something New. The Brussels Shopping Townscape, 1830-1914’ , J.H. FURNEE en C. LESGER red., The Landscape of Consumption: Shopping Streets and Cultures in Western Europe, 1600-1900, Bastingstoke, 2014, 157-179.
ARNOUT, A., Sights/Sites of Splendor: The Shopping Landscape in Nineteenth-Century Brussels, onuitgegeven doctoraatsproefschrift, KU Leuven, departement Geschiedenis, 2015.
BANKOFF, G., ‘Dangers to going it alone: social capital and the origins of community resilience in the Philippines’, Continuity and Change, 2 (2007), 327-355.
BANKOFF, G., ‘Historical Concepts of Disaster and Risk’, B. WISNER, J.C. GAILLARD en I. KELMAN red., The Routledge Handbook of Hazards and Disaster Risk Reduction, 2012, New York, 31-41.
BANKOFF, G., ‘Rendering the World Unsafe: ‘Vulnerability’ as Western Discourse’, Disasters, 1 (2001), 19-35.
BECK, U., Risk Society: Towards a New Modernity, New Delhi, 1992.
BENYAICH, B. en OMAR, Z., ‘Saudische bekeringsijver grootste struikelblok voor Belgische islam’, Itenera Insitute Analyse, 1 (2014), 1-10.
BIRKLAND, T.A., After Disaster: Agenda Setting, Public Policy, and Focusing Events, Washington D.C., 1997.
BRANTZ, D., ‘‘Risky Business’: Disease, Disater and the Unintended Consequences of Epizootics in Eighteenth- and Nineteenth Century France and Germany’, Environment and History, 17 (2011), 35-51.
BRION, R. en MOREAU, J.-L., Van AG tot FORTIS: 175 jaar verzekering in België, Antwerpen, 1999.
BRUGGEMAN, V., Compensating Catastrophe Victims. A Comparative Law and Economics Approach, Alphen aan den Rijn, 2010.
CAMPBELL, B., ‘Nature as historical protagonist: environment and society in pre-industrial England’, Economic History Review, 2 (2010), 281-314.
CHANEY, D., ‘The Department Store as a Cultural Form’, Theory, Culture and Society, 1 (1983), 22-31.
CHRISTIAENS, K., ‘From the East to the South, and Back? International Solidarity Movements in Belgium and New Histories of the Cold War, 1950s–1970s’, Dutch Crossing, 3 (2015), 215-231.
CHRISTIAENS, K., ‘Voorbij de 1968-historiografie? Nieuwe perspectieven op internationale solidariteitsbewegingen tijdens de Koude Oorlog. Kritische reflecties en commentaren vanuit België’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 3 (2015), 377-406.
CHRISTIAENS, K., Orchestrating Solidarity: Third World Agency, Transnational Networks & The Belgian Mobilization for Vietnam and Latin America 1960s-1980s, Leuven, 2013.
COUPAIN, N., ‘A’l’Innovation’, Dictionnaire d’Histoire de Bruxelles, Brussel, 2013.
CROSSICK, G. en JAUMAIN, S., ‘The World of the Department Store: distribution, culture and social change’, G. CROSSICK en S. JAUMAIN red., Cathedrals of Consumption. The European Department Store 1850-1939, Aldershot, 1999, 1-45.
DAUPHINE, A., Risques et catastrophes: observer, spatialiser, comprendre, gérer, Parijs, 2001.
DE GREIFF, P., The Handbook of Reparations, Oxford, 2006.
DEGLAS, C., Les Belges dans les catastrophes, Fléron, 2005.
DYNES, R.R., The Lisbon Earthquake in 1755: The First Modern Disaster, voorlopige paper, Delaware, 2003.
EINAV, L., FINKELSTEIN, A., RYAN, S.P, SCHRIMPF, P. En CULLEN, M.R., ‘Selection on Moral Hazard in Health Insurance’, The American Economic Review, 1 (2013), 178-219.
ENDFIELD, G.H., ‘The Resilience and Adaptive Capacity of Social-Environmental Systems in Colonial Mexico’, PNAS, 10 (2012), 3676-3681.
EWALD, F., ‘Die Versicherungs-Gesellshaft’, Kritische Justitz, 4 (1989), 385-393.
FURNEE, J.H. en LESGER, C., ‘Shopping Streets and Cultures from a Long-term and Transnational Perspective: an Introduction’, J.H. FURNEE en C. LESGER red., The Landscape of Consumption: Shopping Streets and Cultures in Western Europe, 1600-1900, Bastingstoke, 2014, 1-15.
GOSSER, M.H., ‘The Bazar De La Charité Fire: The Reality, the Aftermath, the Telling’, Film History, 1 (1998), 70–89.
HOOGHE, M., ‘Een bewegend doelwit: De sociologische en historische studie van (nieuwe) sociale bewegingen in Vlaanderen’, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 3 (2004), 331-357.
JAUMAIN, S. ‘Vitrines, architecture et distribution. Quelques aspects de la modernisation des grands magasins bruxellois pendant l'entre-deux-guerres’, S. JAUMAIN en P.A. LINTEAU red., Vivre en Ville. Bruxelles et Montréal (XIXe-XXe siècles), Brussel, 2006, 287-303.
JAUMAIN, S., Les petits commerçants belges face à la modernité: 1880-1914, Brussel, 1995.
JUNEJA, M. en MAUELSHAGEN, F., ‘Disasters and Pre-industrial Societies: Historiographic Trends and Comparative Perspectives’, The Medieval History Journal, 1 (2007), 1-31.
KARL, K. en OLSHANSKY, R.B., ‘The Theory and Practice of Building Back Better’, Journal of the American Planning Association, 4 (2014), 289-292.
KNOWLES, S.G., ‘Learning from disaster?: The History of Technology and the Future of Disaster Research’, Technology and Culture, 4 (2014), 773-784.
KREPS, G.A., ‘Disaster as systemic event and social catalyst’, E.L. Quarantelli, What is a disaster?, Perspectives on the question, Londen en New York, 1998, 25-51.
LANCASTER, B., The Department Store: A Social History, London, 1995.
LEACH, W., Land of Desire, New York, 1993.
LENNON, J. en FOLEY, M., Dark Tourism. The Attraction of Death and Disaster, Londen, 2006.
LÜBKEN, U. en MAUCH C., ‘Uncertain Environments: Natural Hazards, Risk and Insurance in Historical Perspective’, Environment and History, 17 (2011), 1-12.
MASSARD-GUILBAUD, G., ‘Introduction: The Urban catastrophe: Challenge to the social, economic, and cultural order of the city’, G. MASSARD-GUILBAUD, H.L. PLATT en D. SCHOTT red., Villes et catastrophes: réactions face à l'urgence dans l'histoire européenne, Frankfurt am Main, 2002.
PASDERMADJIAN, H., The Department Store, Its origins, evolution and economics, Londen, 1954.
PEREIRA, A.S., ‘The Opportunity of a Disaster: The Economic Impact of the 1755 Lisbon Earthquake’, The Journal of Economic History, 2 (2009), 466-499.
PFISTER, C., ‘”The Monster Swallows You”: Disaster Memory and Risk Culture in Western Europe, 1500-2000’, RCC Perspectives, 2010.
PUTNAM, E., ‘Een geschiedenis van verzekeren’, E. PUTMAN, J. DANIËLS en I. VAN THIELT, ABB: een geschiedenis van verzekeren, Leuven 1997, 17-118.
RANFT, A. en SELZER, S. red., Städte aus Trümmern, Katastrophenbewältigung zwisschen Antike und Moderne, Göttingen, 2004.
REVET, S., ‘Penser et affronter les désastres: un panorama des recherches en sciences sociales et des politiques internationales’, Critique internationale, 3 (2011), 157-173.
RODRIGUEZ, H., QUARANTELLI, E.L. en DYNES, R.R. eds., Handbook of Disaster Research, New York, 2007.
ROHR, C., ‘Writing a Catastrophe. Describing and Constructing Disaster Perception in Narrative Sources from the Late Middle Ages’, Historical Social Research, 3 (2007), 88-102.
ROHT-ARRIAZA, N., Bespreking van P. DE GREIFF, The Handbook of Reparations, Oxford, 2006, The American Journal of Comparative Law, 1 (2008), 233-239.
ROJECKI, A., ‘Political Culture and Disaster Response: the Great Floods of 1927 and 2005’, Media, Culture and Society, 31 (2009), 958-977.
ROWELL, D. en CONNELLY, L.B., ‘A History of the Term "Moral Hazard"’, The Journal of Risk and Insurance, 4 (2012), 1051-1075.
RUDENSTINE, S. en GALEA, S., The Causes and Behavioral Consequences of Disasters: Models Informed by the Global Experience 1950–2005, New York, 2012.
SCHENK, G.J., ‘Historical Disaster Research: State of Research, Concepts, Methods and Case Studies’, Historical Social Research, 3 (2007), 9-31.
SEWELL, W.H., The Logics of History, Chicago, 2005.
SINGER, E. en ENDRENY, P.M., Reporting on Risk. How the Mass Media portray on Accidents, Diseases, Disasters and other Hazards, New York, 1993.
STOUTHUYSEN, P., ‘Oud en nieuw in één. De vredesbeweging als atypische nieuwe sociale beweging’, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 3 (2004), 399-419.
VAN BAVEL, B. en CURTIS, D., ‘Better understanding disasters by better using history: Systematically using the historical record as one way to advance research into disasters’, CGEH Working Paper Series, 2015, 16-24.
VAN DUIN, M.J., Van rampen leren: Een vergelijkend onderzoek naar de lessen uit spoorwegongevallen, hotelbranden en industriële ongelukken, Den Haag 1992.
VAN WATERSCHOOT, J., Het Verzekeringswezen in België: een nadere kennismaking, Brussel, 1985.
WALSH, C., ‘The Newness of the Department Store: A View from the Eightteenth Century’, G. CROSSICK en S. JAUMAIN red., Cathedrals of Consumption. The European Department Store 1850-1939, Aldershot, 1999, 46-71.
WALTER, F., Catastrophes: une histoire culturelle, XVIe-XXIe siècle, Parijs, 2008.
WEBER, D., ‘Selling Dreams: Advertising Strategies from Grands Magasins to Supermarkets in Ghent, 1900-1960’, G. CROSSICK en S. JAUMAIN red., Cathedrals of Consumption. The European Department Store 1850-1939, Aldershot, 1999, 160-188.
WISNER, B., ‘Disaster Vulnerability: Scale, Power, and Daily Life’, Geojournal, 2 (1993), 127-140.
WISNER, B., BLAIKIE, P., CANNON, T. en DAVIS, I., At Risk: natural hazards, people’s vulnerability and disasters, Londen, 1994.
Digitale informatie
7sur7, ‘Le dernier pompier de l'incendie de l'Inno prend sa retraite’. (http://www.7sur7.be/7s7/fr/1502/Belgique/article/detail/152287/2008/01/…). Geraadpleegd op 8 juli 2016.
Agentschap Onroerend Erfgoed, ‘Gevelrestauratie voor Galeria Inno op de Meir in Antwerpen’ (https://www.onroerenderfgoed.be/actueel/nieuws/gevelrestauratie-voor-ga…). Geraadpleegd op 29 maart 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘10 APRIL 1971. - Arbeidsongevallenwet.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…). Geraadpleegd op 4 augustus 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘12 JULI 1966. - Wet op de rustoorden voor bejaarden.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…). Geraadpleegd op 13 juli 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘15 JUNI 1959. - Koninklijk besluit tot uitvoering van de wet van 24 mei 1959 tot verruiming van de mogelijkheden inzake de beroeps- en ambachtskredietverlening.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…). Geraadpleegd op 5 augustus 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘19 FEBRUARI 1963. _ Wet houdende statuut van hotelinrichtingen.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/arch_a1.pl?N=&=&sql=(text+cont…). Geraadpleegd op 13 juli 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘29 MAART 1962. - Wet houdende organisatie van de ruimtelijke ordening en van de stedebouw.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…). Geraadpleegd op 13 juli 2016.
Belgiëlex.be – Kruispuntbank Wetgeving, ‘31 DECEMBER 1963. - Wet betreffende de civiele bescherming.’ (http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…). Geraadpleegd op 13 juli 2016.
C’était au temps où Bruxelles brusselait comme disait Jacques Brel, ’40 ans déjà l’incendie de l’Innovation rue neuve à Bruxelles’ (http://sofei-vandenaemet.skynetblogs.be/40-ans-deja-l-incendie-de-l-inn…). Geraadpleegd op 30 maart 2016.
Cinergie.be, ‘Rideau de fumée sur Bruxelles de Bram Van Paesschen’ (http://www.cinergie.be/webzine/rideau_de_fumee_sur_bruxelles_de_bram_va…). Geraadpleegd op 5 april 2016.
Civiele Veiligheid, ‘Koninklijk besluit van 8 november 1967 houdende, voor de vredestijd, organisatie van de gemeentelijke en gewestelijke brandweerdiensten en coördinatie van de hulpverlening in geval van brand.’ (http://www.civieleveiligheid.be/nl/regulation/koninklijk-besluit-van-8-…). Geraadpleegd op 16 juli 2016.
Civiele Veiligheid, ‘Ministeriële omzendbrief van 30 november 1967 betreffende de oprichting van de gewestelijke groepen voor brandbestrijding.’ (http://www.civieleveiligheid.be/nl/regulation/ministeriele-omzendbrief-…). Geraadpleegd op 16 juli 2016.
Civiele Veiligheid, ‘Regelgeving’ (http://www.civieleveiligheid.be/nl/regulation?tid_1=1854). Geraadpleegd op 16 juli 2016.
Columbia Law School, ‘François Ewald’ (http://web.law.columbia.edu/contemporary-critical-thought/about-us/visi…). Geraadpleegd op 2 augustus 2016.
De Kamer, ‘Belgische regeringen: historisch overzicht’ (https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/pri/fiche/nl_17_01.pdf). Geraadpleegd op 12 juli 2016
De Standaard, ‘België heeft geen rampenwet’, (http://www.standaard.be/cnt/gp1glgpv). Geraadpleegd op 22 juli 2016.
Deredactie.be, ‘""Staatsveiligheid moet moskee Jubelpark doorlichten" (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.2519937). Geraadpleegd op 11 juni 2016.
Europese Commissie, ‘Comitologieregister’ (http://ec.europa.eu/transparency/regcomitology/index.cfm?do=implementin…). Geraadpleegd op 20 juli 2016.
Habitos.be, ‘Verwarmen met stookolie (http://www.habitos.be/nl/duurzaam-wonen/verwarmen-met-stookolie-9142/). Geraadpleegd op 8 juli 2016.
Jura Falconis, ‘Commissie voor openbare onderstand: centra voor maatschappelijk welzijn’ (https://www.law.kuleuven.be/jura/art/7n3/deceuster.pdf). Geraadpleegd op 1 augustus 2016.
La Red, ‘Antecedentes’ (http://www.la-red.org/lared/antecedentes.html). Geraadpleegd op 7 november 2015.
LaLibre.be, ‘Comment l’incendie de l’Innovation a développé le salafisme en Belgique’ (http://www.lalibre.be/actu/belgique/comment-l-incendie-de-l-innovation-…). Geraadpleegd op 11 juni 2016.
Leonhard Tietz - Antwerpen, ‘Al’Innovation, rue Neuve, Bruxelles’ (https://sites.google.com/site/antwerpengrootwarenhuizen/home/a-l-innova…). Geraadpleegd op 27 juli 2016.
Mazout, ‘Geen ontploffingsgevaar’ (http://www.informazout.be/nl/waarom-mazout/absoluut-veilig). Geraadpleegd op 8 juli 2016.
Milieu.be, ‘Véronique Bruggeman’ (http://www.milieu.be/index.php?page=Veronique-Bruggeman). Geraadpleegd op 18 juni 2016.
UAntwerpen, ‘Tim Soens: publicaties academische bibliografie’ (https://www.uantwerpen.be/nl/personeel/tim-soens/publicaties/). Geraadpleegd op 16 februari 2016.
UNISDR, ‘Building back better for next time’, (https://www.unisdr.org/we/inform/publications/14499). Geraadpleegd op 20 juli 1967.
UNISDR, ‘Terminology’, (https://www.unisdr.org/we/inform/terminology). Geraadpleegd op 22 juli 2016.
UNISDR, ‘What is Disaster Risk Reduction’ (http://www.unisdr.org/who-we-are/what-is-drr). Geraadpleegd op 7 november 2015.
VVSG, ‘Welke organisatie voor brandweer’ (http://www.vvsg.be/veiligheid/brandweer/werkingbrandweer/Pages/organisa…). Geraadpleegd op 16 juli 2016.
WTCB, ‘Basisnormen’ (http://www.wtcb.be/homepage/index.cfm?cat=services&sub=standards_regula…). Geraadpleegd op 16 juli 1967.
