SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
De commerciële praktijk in het zestiende eeuwse Antwerpen
Nick
Van Den Brulle
Hoe word ik de perfecte handelaar?
Stel, je bent een kleine zelfstandige, uitbater van een uit de kluiten gewassen groothandel in een moderne metropool, boekhoudkundige, vertegenwoordiger, transporteur of geïnteresseerd in welke historische zestiende eeuwse hulpmiddelen uit het handelsmilieu vandaag nog steeds toepasbaar blijken, dan heeft deze scriptie zeker iets weggelegd voor jou. Tijden van economische moeilijkheden, zoals vandaag, zijn immers de meest uitgesproken momenten om een terugblik te werpen op hoe men in het verleden zijn eigen hachje probeerde te redden. Ik richtte daarom mijn blik op de zestiende eeuwse handel en handelaars uit Antwerpen. Een stad als Antwerpen stond in die eeuw namelijk symbool voor al wat vernieuwend, modieus, groots en speculatief was. Trends werden er overgenomen, geïntroduceerd en verdergezet tot op de dag van vandaag. Zo is de stad te vergelijken met onder andere het Wall Street van vandaag. De motor van deze vernieuwende dynamiek waren de afzonderlijke handelaars, die net als vandaag nog steeds garant staan voor innovatie en vooruitgang. Daarom dat deze scriptie met de titel De commerciële praktijk in het zestiende eeuwse Antwerpen niet enkel een academische of historische relevantie bezit, maar dat ze ons tot vandaag ook een sociale en economische meerwaarde aanbrengt. In dit opzicht is dit onderzoek dan ook uniek, omdat het de mogelijkheid biedt om ten tijde van economische malaise even achterom te kijken en te aanschouwen hoe in het verleden hiermee omgegaan werd. Om dit te bereiken was het noodzakelijk te onderzoeken in welke mate in Antwerpen in de zestiende eeuw handelstechnieken algemeen verspreid waren bij kooplui.
Zoals in het onderzochte Antwerpen vormt boekhouding tot vandaag de absolute basis van om het even welk economisch bedrijf in om het even welke plaats. Ik had het geluk om in de loop van dit onderzoek dan ook te kunnen werken met cultuurschatten zoals zestiende eeuwse boekhoudingen uit de Insolvente Boedelskamer te Antwerpen. Deze waardevolle bestanden werden immers in 2008 als Werelderfgoed door Unesco erkend. Hierdoor wordt nogmaals de hedendaagse relevantie van deze vierhonderd jaar oude documenten onderstreept. Mijn zoektocht startte bij en concentreerde zich vooral op de boekhouding van Jehan en Mathieu Moriel, die een bedrijf leidden dat symbool stond voor de kosmopolitische, speculatieve en innovatieve geest van de zestiende eeuw. Oorspronkelijk afkomstig uit Lyon, vestigden deze zich omstreeks de jaren 1560 te Antwerpen, en af te leiden uit de dubbele boekhouding onderhielden ze van hieruit een internationaal netwerk van handelsrelaties. Overgeleverd in een uitzonderlijk leesbaar handschrift biedt deze bron ons een overweldigend relaas over de handelsruimte van de zestiende eeuw, die grote parallellen vertoont met de eigen tijd. Met andere woorden helpen boekhoudingen als deze ons de commerciële praktijk van een bepaalde periode te ontrafelen. Met commerciële praktijk wordt dan vooral het geheel aan mogelijkheden of technieken die handelaars ter beschikking hadden bedoeld.
Zo zien we ten eerste dat dubbele boekhouding allerminst een recente uitvinding is en dat sommige kooplui dit in de zestiende eeuw al gebruikten in een manier die niet veel verschilt van de onze. Ten tweede blijkt dat ook toen al een grote verscheidenheid aan goederen verhandeld werd, vaak afkomstig uit verre kolonies. Ten derde valt op dat de verkoopstechnieken sindsdien niet zoveel gewijzigd lijken te zijn. In tegenstelling kan zelfs gesteld worden dat toen de ultieme basis voor ons huidig economisch systeem in grote mate gevormd werd. Zo werden obligaties, wisselbrieven en andere kredietinstrumenten dagelijks gebruikt op de Nieuwe Beurs. Ten vierde worden ook de mogelijke ondernemingsvormen aan het daglicht gebracht. Ook hier valt opnieuw de primitieve gelijkenis op tussen heden en verleden, want ook toen beperkten de mogelijkheden zich vaak tot eenmansbedrijven, vennootschappen of internationale compagnieën. Ook het personeelsbestand van een vroegmodern bedrijf verschilt in weinig opzichten van een hedendaagse onderneming. Ten vijfde wordt ook gewezen op de noodzaak van scholing, zodat op een nuttige manier kon omgegaan worden met munten, maten, gewichten en cijfers in het algemeen. Dit is en was immers een onoverkomelijk startpunt, zonder hetwelke moeilijk een winstgevend bedrijf kan en kon gevoerd worden. Ten zesde blijkt ook dat een uitmuntend handelaar best beschikt over een talenknobbel. Doet hij dit niet, dan loopt hij de kans zich blauw te betalen aan correspondenten, tolken en ondergeschikt personeel. Ten zevende krijgen we ook een overzicht van de manieren waarop vroeger aan transport gedaan werd. Wanneer zich dat toen vooral beperkte tot landwegen, kanalen en rivieren, zien we dat de mogelijkheden ondertussen vaak oneindig lijken. Tenslotte speelden de factoren geluk en geloof een niet te miskennen rol voor de vroegmoderne koopman. Er waren immers altijd gebeurtenissen die niet onder menselijke controle gebracht konden worden, zoals ongeluk op zee, brand en stormen. Daarom werd vaak, in tegenstelling tot nu, heil gezocht in een hogere macht. Zo werd god door de uiterst rationele handelaars meermaals aanroepen om hen te behoeden voor kwaad en ongeluk. Wanneer vandaag echter iets onverklaarbaars gebeurd, dan wordt dit meestal gewijdt aan onkunde, niet aan ongeluk.
Kortom, de commerciële praktijk van de zestiende eeuw komt voor ons aan de oppervlakte als een zoektocht naar of kruising tussen enerzijds winstmaximalisatie door het nemen van verregaande risico’s en anderzijds het beperken van diezelfde gevaren door de kennis van bovenstaande punten zoveel mogelijk uit te breiden.
Dit onderzoek was dus met andere woorden een zoektocht naar “de perfecte handelaar”, toegepast op het zestiende eeuwse Antwerpen en kan volgens mij net zo goed toegepast worden op onze hedendaagse situatie. Zo kan zowel de twijfelende starter als de ervaren multinational deze scriptie erop naslaan en zich bevragen of de oudere technieken zoveel verschillen van de onze dan wel hij ze op een of andere manier kan toepassen in zijn of haar eigen handelsbedrijf.
Bibliografie
5. Bibliografie
5.1 Onuitgegeven bronnen
Stadsarchief Antwerpen
Certificatieboeken
CERT 26 folio 353 en 453
CERT 32 folio 21 v°, 36 r°, 174 v°, 226 r°, 276 v°
Historische Nota’s
PK#3472 Henry De Groote
“Auteurs van leerboeken van boekhouding”
PK#3534 J. Cuypers
“Geeraard Gramaye. Sociaal-economische studie van een Antwerpse
persoonlijkheid uit de tweede helft der XVIE eeuw. Ca.1525-ca.158
Insolvente Boedelskamer
IB#2830 Goyart Janssen
IB#2899 Jehan en Mathieu Moriel
IB#2927 Cattelyne van Hontsum
IB#2956 Peter Janssen-Houbraken
Parochieregisters
Huwelijken, St.-Jacob 1568-1601
Poortersboeken
LZ29 1533-1608
147
5.2 Uitgegeven bronnen
“De haardtelling van 1526” In: Antwerpsch Archievenblad, Antwerpen, Dienst der
Stadsarchieven, (14)
“Politiereglement van de Beurs” In: Antwerpsch Archievenblad, Antwerpen, Dienst der
Stadsarchieven, 1931.
5.3 Literatuur
Antwerpen in de XVI de eeuw. Antwerpen, Uitgeverij Mercurius, 1975, 590 p.
Dictionnaire portatif de commerce. Luik, C. Plomteux, 1770, 4 vols.
Historique de la Bourse de fonds publics et de change d'Anvers, des agents de change
anversois et de leur commerce. Antwerpen, Commission de la Bourse, 1955, 88 p.
Micro Robert. Dictionnaire du Français primordial. Parijs, Le Robert, 1971.
ALLDRIGDE, (W.J.). The universal merchant in theory and practice. Philadelphia, Francis
and Robert Bailey, 1797.
ARLINGHAUS, (F.). "Bookkeeping, Double-entry Bookkeeping." In: Medieval Italy: An
Encyclopedia, vol. 1. New York, Routledge, 2004, pp. 147-150.
ART, (J.) en VANHAUTE, (E.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en de 20ste
eeuw. Gent, Mens & Cultuur, 2003.
ASAERT, (G.). “De papiermolen van linkeroever. Een hommage aan Henry L.V. De
Groote.” In: Lezing Genootschap voor Antwerpse Geschiedenis, 7 april 2009. In: <
http://www.gvag.be/lezingen/2009-2/de-papiermolen-van-linkeroever/ >, geraadpleegd op 12
maart 2010.
ATTMAN (A.). “The bullion flow between Europe and the east. 1000-1750.” In: Acta Regiae
Societatis Scientiarium et Litterarum Gothoburgensis, 20 (1981), 149 p.
BALL, (J.N.). Merchants and Merchandise. The expansion of trade in Europe 1500-1630.
Londen, Croom Helm, 1977, 226 p.
148
BAETENS, (R.). De nazomer van Antwerpens welvaart: de diaspora en het handelhuis De
Groote tijdens de eerste helft der 17de eeuw. Gemeentekrediet van België, 1976.
BLANCHARD, (I.). The International Economy in the "Age of the Discoveries", 1470-1570.
Antwerp and the English Merchants’ world. Stuttgart, Steiner Franz Verlag, 2009, 288 p.
BLANCHARD (I.). “Credit and commerce: from the Mediterranean to the Atlantic in the
sixteenth century.” In: DIEDERIKS (H.) en REEDER (D.). Cities of finance. Amsterdam,
North-Holland, 1996, pp. 21-34.
BLONDE, (B.). Bossche bouwvakkers en belastingen. Nadenken over economische groei,
levensstandaard en sociale ongelijkheid in de zestiende eeuw. In: <
http://www.lowcountries.nl/papers/2005-3_blonde.pdf >, geraadpleegd op 9 april 2010, paper
Universiteit van Antwerpen en het Centrum voor Cultuur en Stadsgeschiedenis, maart 2005,
19 p.
BLONDE, (B.) en LIMBERGER, (M.). “De gebroken welvaart” In: VAN UYTVEN, (R.) e.a.
(eds.), De geschiedenis van Brabant van het hertogdom tot heden. Zwolle, 2004, pp. 307-330.
BOITEUX, (L.A.). La fortune de mer, le besoin de sécurité et les débuts de l'assurance
maritime. Parijs, SEVPEN, 1968, 225 p.
BOUMANS, R. Het Antwerpse stadsbestuur voor en tijdens de Franse overheersing.
Bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stedelijke bestuursinstellingen in de
Zuidelijke Nederlanden. Gent, 1965.
BOUSSE, (A.). “Het Historisch gebeuren.” In: Antwerpen in de XVIde eeuw. Antwerpen,
Mercurius, 1975, pp. 21-36.
BRAUDEL, (F.). Civilisation matérielle, économie et capitalisme XVe- XVIIIe siècle. I, Les
structures du quotidien : le possible et l’impossible, Parijs, Colin, 1979.
BRAUDEL, (F.). Civilisation matérielle, économie et capitalisme XVe- XVIIIe siècle. II, Les
jeux de l’échange, Parijs, Colin, 1979.
BRAUDEL, (F.). Civilisation matérielle, économie et capitalisme XVe- XVIIIe siècle. III. Le
temps du monde, Parijs, Colin, 1979, 544 p.
149
BRAUDEL, (F.). The Mediterranean and the mediterranean world in the age of Philip II, vol.
1. University of California Press, 1996, 642 p.
BROWN, (R.), ed. A history of accounting and accountants. New York, Kelley, 1971, 459 p.
BRULEZ, (W.). “De handelsbalans der Nederlanden in het midden van de 16de eeuw.” In:
Studia historica Gandensia, Gent, RUG, 66 (1967), pp. 278-310.
BRULEZ, (W.). De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma's in de
16e eeuw. Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone
kunsten van België, 1959, 634 p.
BRULEZ, (W.). “L’exportation des Pays-Bas vers l’Italie par voie de terre au milieu du XVIe
siècle.” In : Annales. Histoire, Sciences Sociales. 1959 (3), pp. 461-491.
BURKE, (P.). Antwerp, a metropolis in comparative perspective. Antwerpen, Snoeck-Ducaju,
1993, 84 p.
CARRUTHERS, (B.G.) en ESPELAND, (W.N.). “Accounting for Rationality: Double-Entry
Bookkeeping and the Rhetoric of Economic Rationality.” In: The American Journal of
Sociology. Juli 1991 (97), pp. 31-69.
CHLEPNER, (B.S.). "L'Etranger dans l'histoire économique de la Belgique." In : Revue
d'histoire économique et sociale. Parijs, Rivière, 1931 (11), pp. 659-734.
CONARD, (S.). De situatie van de Lombarden in de Zuidelijke Nederlanden van de zestiende
eeuw. Onuitgegeven licentiaatsscriptie Universiteit Gent, 2004.
COORNAERT, (E.). “les marchands dans les échanges entre la France et Anvers au 16e
siècle.” In: Revue d'histoire économique et sociale. 1959, 37(4), pp. 407-427.
COORNAERT, (E.). “Grand capitalisme et économie traditionnelle à Anvers au XVIe siècle.”
In: Annales d'histoire économique et sociale, 1936 (8), pp. 127-139.
COORNAERT, (E.). “La genèse du système capitaliste: grand capitalisme et économie
traditionnelle à Anvers au XVIe siècle.” In: Annales d’histoire économique et sociale. Parijs,
Colin, 1936 (37), pp. 127-139.
150
COPPENS, (J.A.). Nieuwe beschrijving van het bisdom van 's Hertogenbosch: naar
aanleiding van het Katholijk meijerijsch memorieboek van A. Van Gils. Over de landelijke
dekanaten, Heusden, Hilvarenbeek, Orthen en Oss. ’s Hertogenbosch, Demelinne, 1843.
COTRUGLI, (B.). Della mercatura et del mercante perfetto. Brescia, Libraria del Bozzola,
1602.
CRIVELLI, (P.). Double-entry book-keeping: by Luca Pacioli; an original translation.
Londen, Institute of bookkeepers, 1966, 91 p.
CUYPERS, (J.). Geeraard Gramaye : sociaal-ekonomische studie van een Antwerpse
persoonlijkheid uit de tweede helft der XVIde eeuw (1525-1582). Onuitgegeven
licentiaatverhandeling RUG, 1948, 197 p.
DANNET, (T.). The description of the Low countreys and of the prouinces thereof, gathered
into an epitome out of the historie of Lodouico Guicchardini. Londen, 1593. Vertaling van
Descrittione di tutti i Paesi Bassi van GUICCIARDINI, (L.).
DA SILVA, (J.G.). Stratégie des affaires à Lisbonne entre 1595 et 1607 : lettres marchandes
des Rodrigues d’Evora et Veiga. Parijs, Colin, 1956, 442 p.
DA SILVA, (J.G.). Banque et crédit en Italie au XVIIe siècle. Parijs, Klincksieck, 1969, 2
vols.
DAY, (J.). Money and finance in the age of merchant capitalism 1200-1800. Malden,
Blackwell Publishers Inc., 1999, 176 p.
DE FELICE, (F.B.). Encyclopédie ou Dictionnaire universel raisonné des connoissances
humaines, Volume 7. Yverdon, 1771.
DE GROOTE, (H.L.V.). “De zestiende-eeuwse drukken over boekhouden en handelsrekenen
hoofdzakelijk in betrekking met Antwerpen.” In: De Gulden Passer. 1971 (19), pp. 6-27.
DE GROOTE, (H.L.V.). Zeeassurrantie te Antwerpen en te Brugge in de zestiende eeuw.
Antwerpen, De Branding, 1975, 178 p.
DE GRYSE, (K.). De Antwerpse fortuinen: kapitaaloccumulatie, -investering en -rendement
te Antwerpen in de 18de eeuw. Antwerpen, Universiteit, 2006.
151
DE JONGE, (K.). “Civic Prestige. Building the City 1580—1700.” In: Unity and
discontinuity. David Brown Co, pp. 209-251.
DE KEYSER, (J.). De visie van vreemdelingen op de Zuidelijke Nederlanden in de late
middeleeuwen en de renaissance. In: <
http://www.scriptieprijs.be/uploads/documentenbank/52c4ca151e7666d265b1…
df >, geraadpleegd op 20 maart 2010. Onuitgegeven masterscriptie Universiteit Gent,
promotor T. De Hemptinne, 2007, 305 p.
DENUCE, (J.). Afrika in de XVIe eeuw en de handel van Antwerpen. Antwerpen, De Sikkel,
1937, 122 p.
DENUCE, (J.). Koopmansleerboeken van de XVIe en XVIIe eeuwen in handschrift.
Antwerpen, Standaard, 1941, 213 p.
DENUCE, (J.). De Hanze en de Antwerpsche handelscompagnieën op de Oostzeelanden.
Antwerpen, De Sikkel, 1938, XXXII, 159 p.
DENUCE, (J.). Inventaire des Affaitadi: banquiers italiens à Anvers de l’année 1568.
Antwerpen, De Sikkel, 1934.
DENUCE, (J.). “De Insolvente Boedelskamer.” In: Antwerpsch Archievenblad, serie 2, 1928
(3).
DENUCE, (J.). “De Insolvente Boedelskamer en het Antwerpsch Economisch Archief.” In:
Antwerpsch Archievenblad. 1932, pp. 211-235.
DENUCE, (J.). Italiaansche koopmansgeslachten te Antwerpen in de XVIe - XVIIIe eeuwen.
Mechelen, Het Kompas, 1934, 181 p.
DENUCE, (J.).”De Beurs van Antwerpen, oorsprong en eerste ontwikkeling, 15e en 16e
eeuwen.” In: Antwerpsch Archievenblad. Antwerpen, Dienst der Stadsarchieven, 1931, pp.
82-96.
DE MEESTER, (J.). “De gebruiks- en meerwaarde van poortersboeken voor historici: casus:
Antwerpen in de zestiende eeuw..” In: Vlaamse stam: tijdschrift voor familiegeschiedenis,
2007, 43(3), pp. 276-288.
152
DE PRADA, (V.). Lettres marchandes d’Anvers. Parijs, SEVPEN, 1960, 4 vols.
DE ROCK, (J.), PUTTEVILS, (J.) en STABEL, (P.). “Handelsnetwerken, stedelijke ruimte en
culturele omgeving in het 16de-eeuwse Antwerpen.” In: VAN GELDER, (M.) en MIJERS,
(E.) Internationale handelsnetwerken en culturele contacten in de vroegmoderne
Nederlanden. Maastricht, Shaker Publishing, 2009, pp. 27-43.
DE ROOVER, (R.). "Aux origines d’une technique intellectuelle: la formation et l’expansion
de la comptabilité à partie double." In: Annales d’histoire économique et sociale 9, 1937, pp.
171-193 en 270- 297.
DE ROOVER, (R.). “Een en ander over Jan Ympyn Christoffels, den schrijver van de eerste
nederlandsche handleiding over het koopmansboekhouden.” In: Tijdschrift voor geschiedenis.
1937 (52), pp. 163-179.
DE ROOVER, (R.). Jan Ympyn. Essai historique et technique sur le premier traité flamand
du comptabilité. Antwerpen, 1928, 30 p.
DE ROOVER, (R.). Business, banking, and economic thought in late medieval and early
modern Europe. Chicago (Ill.), University of Chicago press, 1974, 383 p.
DE ROOVER, (R.). “Anvers comme marché monétaire au XVIe siècle.” In: Revue belge de
philologie et d'histoire, 31 (1953), Brussel, Société pour le progrès des études philologiques et
historiques.
DE ROOVER, (R.). L’évolution de la lettre de change : XIVe-XVIIe siècles. Parijs, Colin,
1953, 240 p.
DE RUYSSCHER, (D.). “Constraints, Contractual Freedom and Enforcement: Marine
Insurance in Antwerp (16th-17th Centuries).” In: Fifth-Flemish Dutch Conference on the
Economic History of the Low Countries before 1850. Antwerpen, 2010, 26 p.
DE RUYSSCHER, (D.). “From Individual Debt Recovery to Collective Liquidation
Procedures - New Ideas on Creditors’ Rights in Sixteenth-Century Antwerp” In: PERÉZ, (S.)
et al. Turning points and breaklines, München, Meidenbauer, pp. 193-206, 2009.
DE SMEDT, (O.). De Engelse Natie te Antwerpen in de 16e eeuw, 1496-1582. Antwerpen,
De Sikkel, 1950-1954, 2 vols.
153
DEVOS, (G.), ASAERT, (G.) en SUYKENS, (F.). De Antwerpse naties : zes eeuwen actief in
haven en stad. Tielt, Lannoo, 1993, 328 p.
DE VRIES, (J.) en VAN DER WOUDE , (A.). “Commercial Finance.” In: The First Modern
Economy: Success, Failure, and Perseverance of the Dutch Economy, 1500 – 1815.
Cambridge, 1996, pp. 129-159.
DE WAAL, (P.G.A.). Van Pacioli tot Stevin. Een bijdrage tot de leer van het boekhouden in
de Nederlanden. Roermond, Remen & Zonen, 1927, 318 p.
DINI, (B.). Una pratica di mercatura in formazione (1394-1395). Firenze, Felice le Monnier,
1980.
DONNET, (F.). Coup d'oeil sur l'histoire financière d'Anvers au cours des siècles.
Antwerpen, Buschman, 1927, 299 p.
DOURSTHER, (H.). Dictionnaire universel des poids et mesures anciennes et modernes,
contenant des tables des monnaies de tous les pays. Brussel, M. Hayez, 1840, 603 p.
DUSSEAU, (J.C.G.). Het koopmansboekhouden kort en duidelijk gemaakt en tevens ingerigt
volgens den tegenwoordigen Koopmansstijl. Amsterdam, Schalekamp, 1824, 126 p.
EDLER, (F.). Glossary of Mediaeval Terms in Business. Italian series 1200-1600. Cambridge
(Mass.), Mediaeval academy of America, 1934, 430 p.
EDLER, (F.). “Le commerce d'exportation des sayes d'Hondschoote vers Italie d'après la
correspondance d'une firme anversoise, entre 1538 et 1544.” In: Revue du Nord, 22 (1936),
249-65.
EDLER, (F.). "The Van der Molen, commission merchants of Antwerp, 1538-1544: trade
with Italy." In: Medieval and historiographical essays in honor of J. W. Thompson. Chicago,
1937, pp. 78-145.
EDLER, (F.). “Early examples of marine insurance.” In: The Journal of Economic History.
November 1945 (5), pp. 172-200.
154
EHRENBERG, (R.). Le siècle des Fugger. Ecole pratique des hautes études, VIe sectie.
Centrum voor historisch onderzoek, S.E.V.P.E.N. 1955.
EHRENBERG, (R.). Capital and finance in the age of the renaissance: a study of the Fuggers
and their connections. New York, Harcourt, Brace and Company, 390 p., <
http://www.archive.org/details/capitalandfinanc037633mbp >, geraadpleegd op 24 april 2009.
EVANS, (A.), ed., PEGOLOTTI, (B.). La pratica delle Mercatura. Cambridge, The
Mediaeval Academy of America, 1936, 443 p.
GASCON, (R.). Grand commerce et vie urbaine au XVIe siècle: Lyon et ses marchands
(environs de 1520-environs de 1580). Parijs, SEVPEN, 1971, 2 vols., 999 p.
GEIJSBEEK, (J.B.). Ancient double-entry bookkeeping. Lucas Pacioli’s treatise (A.D. 1494 –
the earliest known writer on bookkeeping). In: <
http://www.archive.org/details/ancientdoubleent00geijuoft >, geraadpleegd op 25 februari
2010, Denver (Col.), Geijsbeek, 1914, 182 p.
GELDERBLOM, (O.). “from Antwerp to Amsterdam: the contribution of merchants from the
southern netherlands to the commercial expansion of Amsterdam (c. 1540-1609).” In: Review:
A Journal of the Fernand Braudel Center, 2003 26(3), pp. 247-282.
GELDERBLOM, (O.). Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de Amsterdamse
stapelmarkt (1578-1630). Hilversum, Verloren, 2000, 350 p.
GELDERBLOM, (O.). The Decline of Fairs and Merchant Guilds in the Low Countries,
1250-1650. In: < http://www.lowcountries.nl/papers/2005-1_gelderblom.pdf>, geraadpleegd
op 23 april 2010, paper Universiteit Utrecht, februari 2005, 47 p.
GELDERBLOM, (O.). Entrepreneurship in the Golden Age of the Dutch Republic. In: <
http://www.lowcountries.nl/papers/2008-2_gelderblom.pdf>, geraadpleegd op 12 maart 2010,
working paper Universiteit Utrecht, 25 april 2008, 47 p.
GELDERBLOM, (O.) en JONKERS, (J.). Amsterdam as the cradle of modern futures and
options trading, 1550-1650. In: < http://www.lowcountries.nl/workingpapers.php>,
geraadpleegd op 18 april 2010, paper Universiteit Utrecht, september 2003, 25 p.
155
GIJSEN, (M.). Etude sur les colonies marchandes méridionales (Portugais, Espagnols,
Italiens) à Anvers de 1488 à 1567 : contribution à l'histoire des débuts du capitalisme
modern. Leuven, Universiteitsbibliotheek, 1967, 702 p.
GIOFRE, (D.). Gênes et les foires de change : de Lyon à Besançon. Parijs, SEVPEN, 1960,
292 p.
GRAMAYE, (G.). Octroy van een seer schoone ende generale loterye. Antwerpen, Guill.
Silvius, 1567, In: < http://books.google.be/books?vid=GENT900000061524 >, geraadpleegd
op 17 september 2009.
GROTEFEND, (H.). Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der
Neuzeit. Hannover, Hahn, 1941, 216 p.
GORIS, (J.A.). Etude sur les colonies marchandes méridionales (Portugais, Espagnols,
Italiens) à Anvers de 1488 à 1567 : contribution à l'histoire des débuts du capitalisme
modern. Leuven, Vystpruyst, 1925, 762 p.
GORIS, (J.A.). Lof van Antwerpen. Hoe reizigers Antwerpen zagen, van de 15de tot de 20ste
Eeuw, Brussel, Standaard-Boekhandel, 1940, 227 p.
GUICCIARDINI, (L.). Description de touts les Pais-Bas, autrement appellés la Germanie
Inferieure, ou Basse Allemagne. Antwerpen, C. Plantin, 1582, 495 p.
GUICCIARDINI, (L.). Description de touts les Pais-Bas, autrement appellés la Germanie
Inferieure, ou Basse Allemagne. Antwerpen, Guillaume Silvius, 1568.
GUICCIARDINI, (L.). Beschryvingh der Neder-Landen. Amsterdam, Jacob van Meurs, 1662,
432 p.
GUNNAR, (D.). Trade, trust and networks: commercial culture in Late Medieval Italy. Lund:
Nordic academic press, 1998, 355 p.
HANHAM, (A.). “A medieval Scots merchant’s handbook.” In: The Scottish Historical
Review, Vol. 50, No. 150, deel 2 (1971), pp. 107-120.
HAEMERS, (J.) en STABEL, (P.). “From Bruges to Antwerp. International commercial
firms and government’s credit in the late 15th and early 16th century.” In: SANZ AYAN (C.)
156
en GARCIA GARCIA (B.J). Banca, crédito y capítal : la Monarquía Hispánica y los
antiguos Países Bajos (1505-1700). Madrid, Fundación Carlos de Amberes, 2006, pp. 21-37.
HAGERS, (J.). Bouwstoffen voor de geschiedenis van het boekhouden in de Nederlanden.
Rotterdam, Delwel en co., 1903, 8 vols.
HARRELD, (D.J.). High Germans in the Low Countries : German merchants and commerce
in golden age Antwerp . Leiden, Brill, 2004, 214 p.
HARRELD, (D.J.). “Merchants and international trade networks in the sixteenth century.” In:
XIV International Economic History Congress. Helsinki, 2006, 14 p.
HASQUIN, (H.). Gemeenten van België; geschiedkundig en administratief geografisch
woordenboek. Gemeentekrediet van België, 1980, 4 delen.
HAUSER, (H.). “Le capitalisme en France au XVIe siècle.” In: Revue des Cours et
Conférences. 1922-1923 (24).
HUDSON, (P.). History by numbers. An introduction to quantitative approaches. Londen,
Hodder Arnold, 2000, 278 p.
JANSEN, (L.). De koophandel van Amsterdam : een critische studie over het
koopmanshandboek van Jacques Le Moine de l’Espine en Isaac Le Long. Amsterdam,
Nieuwe uitgevers-maatschappij, 1946, 419 p.
JONGBLOET-VAN HOUTTE, ( G.). “De belegering en val van Antwerpen belicht vanuit
een koopmansarchief. Daniel van der Meulen, gedeputeerde van de staten van Brabant ter
staten generaal (1584-1585)” In: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der
Nederlanden, 1976 91(1), pp. 23-43.
JEANNIN, (P.). Les marchands au XVIe siècle. 1957, Editions du Seuil, 192 p.
JONGBLOET-VAN HOUTTE, (G.). Brieven en andere bescheiden betreffende Daniel van
der Meulen, 1584-1600. 1: augustus 1584-september 1585. 's-Gravenhage, Nijhoff, 1986,
648 p.
157
‘t HART, (M.) en LIMBERGER, (M.). “Staatsmacht en stedelijke autonomie: het geld van
antwerpen en amsterdam (1500-1700).” In: Tijdschrift voor Sociale en Economische
Geschiedenis, 2006 (3), pp. 36-72.
KINT, (A.M.). “The ideology of commerce : Antwerp in the sixteenth century.” In: STABEL,
(P.). International trade in the Low Countries (14th-16th centuries) : merchants,
organisation, infrastructure. Leuven, Garant, 2000, pp. 213-222.
KIECHEL, (S.). Die Reisen des Samuel Kiechel. Stuttgart, K.D. Haszler, 1866. (heruitgave
van het origineel uit 1585)
KENT, (D.A.). “Small businessmen and their credit transactions in early nineteenth-century
Britain.” In: Business History, 1994 (36), pp. 47-64.
KELLENBENZ, (H.). Das Meder’sche Handelsbuch und die Welser’schen Nachträge.
Wiesbaden, Franz Steiner Verlag, 1974.
LAENENS, (C.). De geschiedenis van het Antwerps gerecht. Antwerpen, P. Van de Velde,
1953, 735 p.
LAPEYRE, (H.). “La banque, les changes et le credit au XVIe siècle.” In: Revue d’histoire
modern et contemporaine. 1956 (3), pp. 284-297.
LIMBERGER, (M.). The making of the urban fiscal system of Antwerp until 1800.Utrecht,
World Economic History Congress, 2009.
LIMBERGER, (M.). Sixteenth-century Antwerp and its rural surroundings : social and
economic change in the hinterland of a commercial metropolis (ca. 1450-ca. 1570). Turnhout,
Brepols, 2008, 284 p.
LIMBERGER, (M.). “City government and public services in Antwerp, 1500-1800.” Leiden,
Civil Society and Public Services in Early Modern Europe, 2007.
LIMBERGER, (M.). “No town in the world provides more advantages: economies of
agglomeration and the golden age of Antwerp.” In: O’BRIEN (P.), ed. Urban Achievement in
Early Modern Europe. Golden Ages in Antwerp, Amsterdam and London, Cambridge
University Press, Cambridge, 2001, pp. 39-63.
158
LIPP, (L.). Guide des négocians dans toutes leurs entreprises mercantiles; ou, Traité
instructif sur le commerce de cent vingt-six villes commerçantes de l'Europe, de l'Asie et de
l'Afrique; la manière d'y tenir les écritures; leurs monnoies imaginaires et effectives ... frais
de port et de pilotage, etc. Montpellier, J.F. Tournel, 1793.
LESGER, (C.M.). Handel in Amsterdam ten tijde van de Opstand : kooplieden, commerciële
expansie en verandering in de ruimtelijke economie van de Nederlanden ca. 1550 - ca. 1630.
Hilversum, Verloren, 2001, 294 p.
LESGER, (C.M.). “Migrantenstromen en economische ontwikkeling in vroegmoderne steden.
Nieuwe burgers in Amsterdam en Antwerpen, 1541-1655.” In: Stadsgeschiedenis, 2006, <
http://dare.uva.nl/document/130560 > , geraadpleegd op 15 april 2010, pp. 97-121.
LESGER, (C.M.). “Clusters of achievement: the economy of Amsterdam in its golden age.”
In: O’BRIEN (P.), ed. Urban Achievement in Early Modern Europe. Golden Ages in Antwerp,
Amsterdam and London, Cambridge University Press, Cambridge, 2001, pp. 63-81.
MAF. “ We boeren al jaren achteruit. Karel Van Eetvelt (Unizo) wil dat maatschappij
ondernemers meer ademruimte geeft.” In: De Zondag. 18 april 2010, p. 8.
MASURE, (T.). De stadfinanciën van Antwerpen 1531-1571. Een poging tot reconstructie, 2
vols., onuitgegeven licenciaatsverhandeling RUG, Gent, 1986, p. 206
MELLIS, (J.). Briefe instruction and maner how to keepe bookes of accompts after the order
of debitor and creditor. Londen, John Windet, 1588. In: EEBO, <
http://eebo.chadwyck.com/search/full_rec?EeboId=99848662&ACTION=ByID&SO…
gimages.cfg&ID=V13772&FILE=&SEARCHSCREEN=param%28SEARCHSCREEN%29&
VID=13772&PAGENO=1&ZOOM=FIT&VIEWPORT=&CENTREPOS=&GOTOPAGENO
=1&ZOOMLIST=FIT&ZOOMTEXTBOX=&SEARCHCONFIG=param%28SEARCHCON
FIG%29&DISPLAY=param%28DISPLAY%29 >, geraadpleegd op 15 oktober 2009.
MENNHER, (V.). Arithmeticque, plusiers belles règles et questions, necessairement propres
et utiles aux marchands en leurs affaires quotidiens. Antwerpen, 1570.
MENNHER, (V.). Praticque pour brièvement apprendre à ciffrer et à tenir livres de comptes,
aves la règle de cols et geometrie. Antwerpen, 1565.
159
MERTENS, (F.H.) en TORFS, (K.L.). Geschiedenis van Antwerpen, deel IV. Antwerpen,
Uitgeverij C. de Vries-Brouwers, 1975-1977, 7 vols.
MIQUEL, (F.A.W.). Flora Indiae Batavae. Leipzig, Friedrich Fleischer, 1855.
MUNRO, (J.H.). The Purchasing Power of Coins and of Building Craftsmen’s Wages in
England and the Low Countries, 1500 – 1540. Toronto, University of Toronto, Working
paper 1, 24 mei 2001, < http://ideas.repec.org/p/tor/tecipa/munro-01-01.html >, geraadpleegd
op 17 september 2009.
MUNRO, (J.H.). Money, Prices, Wages, and 'Profit Inflation' in Spain, the Southern
Netherlands, and England during the Price Revolution era: c. 1520 - c. 1650. Working paper
320, 23 mei 2008, < http://ideas.repec.org/p/tor/tecipa/tecipa-320.html >, geraadpleegd op 17
september 2009.
MUNRO, (J.H.). “Patterns of Trade, Money, and Credit,” In: TRACY, (J.), BRADY (J.) en
OBERMAN, (H.), eds.. In: Handbook of European History in the Later Middle Ages,
Renaissance and Reformation, 1400 - 1600, Vol. I: Structures and Assertion, Leiden, 1994,
pp. 147-95.
MUNRO, (J.H.). “Precious Metals and the Origins of the Price Revolution Reconsidered: The
Conjuncture of Monetary and Real Forces in the European Inflation of the Early to Mid-
Sixteenth Century.” In: NUNEZ, (C.E.), ed., Monetary History in Global Perspective, 1500 –
1808. Proceedings of the Twelfth International Economic History Congress at Madrid,
Augustus 1998, Sevilla, 1998, pp. 35-50.
NORTH, (D.C.). Institutions, institutional change, and economic performance. Cambridge,
Cambridge University Press, 1990.
NORTH, (D.C.). “Institutions and a transaction-cost theory of exchange.” In: ALT, (J.E.) en
SHEPSLE, (K.A.). Perspectives on positive political economy. Cambridge, Cambrigde
University Press, 1990.
NORTH, (D.C.). “Institutions and the performance of economies over time.” In: SHIRLEY,
(M.M.). Handbook of New Institutional Economics. Springer, 2008, pp. 21-31.
160
O’BRIEN, (P.), ed. Urban Achievement in Early Modern Europe. Golden Ages in Antwerp,
Amsterdam and London, Cambridge University Press, Cambridge, 2001, 361 p.
OUTHWAITE, (R.B.). “The Trials of Foreign Borrowing: The English Crown and the
Antwerp Money Market in the Mid-Sixteenth Century.” In: The Economic History Review.
1966 (19), pp. 289-305.
PERI, (G.D.). Il Negociante. Turijn, Bottega, d’Erasmo, 1972.
PIRENNE, (H.). L’importance économique et morale d’Anvers à l’époque de Plantin.
Antwerpen, 1920.
PIRENNE, (H.). Histoire de Belgique, IV. Brussel, Maurice Lamertin, 1927.
PIRENNE, (L.P.L.). Koopmansgeest te ’s-Hertogenbosch in de vijftiende en zestiende eeuw :
het kasboek van Jaspar van Bell 1564-1568. Nijmegen, Centrale Drukkerij, 1962, 119 p.
POSTHUMUS, (N.W.). De Oosterse handel te Amsterdam, : het oudst bewaarde
koopmansboek van een Amsterdamse vennootschap betreffende de handel op de Oostzee,
1485-1490. Leiden, Brill, 1953, 340 p.
PRIMS, (F.). Geschiedenis van Antwerpen. 7: Onder de eerste Habsburgers (1477-1555).
Volume 2: de economische orde. 3 vols. Brussel: Standaard-Boekhandel, 1938.
PRIMS, (F.). Geschiedenis van Antwerpen. 8: Met Spanje (1555-1715). Volume 2: de
economische orde. 4 vols. Brussel: Standaard-Boekhandel, 1941.
PUTTEVILS, (J.), LAMBERT, (B.) en VERBRUGGEN (R.). “The commercial landscape
of the Southern Low Countries during the late middle ages and the sixteenth century: an old
antithesis refuted and a new one developed.” Working paper voorgesteld op the IXth
International Conference on Urban History. École Normale Supérieure Lettres et Sciences
Humaines Lyon, 2008, 21 p.
PUTTEVILS, (J.). “Klein gewin brengt rijkdom in : de Zuid-Nederlandse handelaars in de
export naar Italië in de jaren 1540.” In: Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis,
2009 (1), pp. 26-52.
161
RICH, (E.), WILSON, (C.H.) en POSTAN, (M.). The Cambridge economic history of
Europe: V, the economic organization of early modern Europe. Cambridge, Cambridge
University Press, 1977.
RIGG, (J.). A dictionary of the Sunda language of Java. Batavia, Lange en co., 1862, 537 p.
REEVES, (D.D.). “Sixteenth-century writings on bookkeeping.” In: The Business History
Review. Herfsteditie 1960 (34), pp. 327-334.
ROBERTS, (R.). “ The economics of cities of finance. “ In: DIEDERIKS (H.) en REEDER
(D.). Cities of finance. Amsterdam, North-Holland, 1996, pp. 7-19.
SAIGEY, (J.F.). Traité de métrologie ancienne et moderne: suivi d'un précis de chronologie
et des signes numériques. Parijs, L. Hachette, 1834.
SAVARY, (J.), SAVARY DES BRÛLONS, (J.) , en SAVARY, (P.L.). Le parfait negociant
ou Instruction genérale pour ce qui regarde le commerce des marchandises de France, et des
pays etrangers : ... commme aussi plusieurs pareres ou avis & conseils sur diverses matieres
de commerce très-importantes. / par le sieur Jacques Savary: enrichi d'augmentations par le
sieur Jacques Savary des Bruslons; et après lui, par M. Philemont-Louis Savary. 2 vols.
Parijs, Chez les freres Estienne, 1770.
SCHIMMEL, (W.F.) Geschiedkundig overzicht van het muntwezen in Nederland.
Amsterdam, Metzler en Basting, 1882, 292 p.
SCHOLLIERS, (E.). “De lagere klassen. Een kwantitatieve benadering van levensstandaard
en levenswijze.” In: Antwerpen in de zestiende eeuw. Antwerpen, Mercurius, 1975, pp. 161-
180.
SCHOLLIERS, (E.). De levensstandaard in de XVe en XVIe eeuw te Antwerpen. Antwerpen,
De Sikkel, 1960, 284 p.
SCHOLLIERS, (E.). Un indice du loyer: les loyers anversois de 1500 à 1873. Milaan, 1962.
SICKING, (L.). “Stratégies de réduction de risque dans le transport maritime des Pays Bas
aux XVIe siècle.” In : Ricchezza del mare/Ricchezza dal mare secc. XIII-XVIII. In:
<http://www.lowcountries.nl/papers/2006-6_sicking.pdf>, geraadpleegd op 15 maart 2010,
paper gepresenteerd op "Trentasettesima Settimana di Studi", april 2005, 21 p.
162
SOLY, (H.). Urbanisme en kapitalisme te Antwerpen in de 16de eeuw : de stedebouwkundige
en industriële ondernemingen van Gilbert van Schoonbeke. Brussel, Gemeentekrediet van
België, 1977, 496 p.
SPUFFORD, (P.). “From Antwerp to London. The decline of financial centres in Europe.” In:
The Fourth Ortelius Speech. NIAS, Wassenaar, 2005, 42 p.
SPUFFORD, (P.). Power and Profit. The merchant in Medieval Europe. New York, Thames
and Hudson, 2002.
STABEL, (P.). International trade in the Low Countries (14th-16th centuries) : merchants,
organization, infrastructure. Leuven, Garant, 2000, 267 p.
STABEL, (P.). “The market place and civic identity in Late Medieval Flanders” In: BOONE,
(M.) en STABEL, (P.). Shaping Urban Identity in Late Medieval Europe. Leuven-Apeldoorn,
Garant, 2000, pp. 43-65.
STEVELINCK, (E.) en HAULOTTE, (R.). “Galerie des grand auteurs comptables. 1567
Pierre Savonne. “ In : Documentation économique et financière, 171, pp. 19-26.
STRACCHAE, (B.). De mercatura decisiones et tractatus varii. Turijn, Bottega d’Erasmo,
1971. (Heruitgave van 1610)
TEN HAVE, (O.). De leer van het boekhouden in de Nederlanden tijdens de zeventiende en
achttiende eeuw. Delft, Waltman, 1933, 305 p.
TEURLINGS, (H.). De aktiviteit van de handelsfirma Borrekens (1642-1662). Onuitgegeven
licentiaatverhandeling RUG, promotor Wilfrid Brulez, 1966, 179 p.
THIJS, (A.K.L.). “De geschiedenis van de suikernijverheid te Antwerpen (16de-19de eeuw):
een terreinverkenning” In: Bijdragen tot de Geschiedenis, bijzonderlijk van het aloude
hertogdom Brabant, 62, 1979, p. 23-50.
TIJS, (R.). Antwerpen : atlas van een stad in ontwikkeling. Tielt, Lannoo, 2007, 239 p.
TIJS, (R.). Antwerpen, cultuurhistorische synthese van een kunststad. Gent, Stichting Mens
en Cultuur, 1991, 119 p.
163
THOMPSON, (G.). “Is accounting rhetorical? Methodology, Luca Pacioli and printing.” In:
Accounting, Organizations and Society. 1991 (5-6), pp. 572-599.
THORNBURY, (W.). “The Royal Exchange” In: Old and New London: Volume 1. 1878, pp.
494-513. < http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=45060>, geraadpleegd op 11
november 2009.
VAN ACKER, (J.). Antwerpen : van Romeins veer tot wereldhaven. Antwerpen, Mercurius,
1975, 447 p.
VAN DEN NIEUWENHUIZEN, J. Beknopte inventaris van de Insolvente boedelskamer in
het Stadsarchief van Antwerpen. Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1998, 198 p.
VAN DEN NIEUWENHUIZEN, J. “Bestuursinstellingen van de stad Antwerpen.” In: De
stedelijke en lokale overheidsinstellingen in Brabant en Mechelen tot 1795. Deel 2. Brussel,
Algemeens Rijksarchief, 2000, pp. 462-510.
VAN DER SCHUERE, (J.). Arithmetica ofte rekenkonst, en een kort onderricht van’t
Italiaansboeckhouden. Amsterdam, 1675.
VAN DER STOCK, (J.). Antwerpen, verhaal van een metropool : 16de-17de eeuw. Gent,
Snoeck-Ducaju, 1993, 383 p.
VAN DER WEE, (H.). “Antwerp and the New Financial Methods of the 16th and 17th
Centuries.” In: The Low Countries in the Early Modern World. Aldershot, Variorum
Collected Studies, 1993, pp. 145-66.
VAN DER WEE, (H.). The growth of the Antwerp market and the European economy, 14th-
16th centuries. Leuven, 1963, 3 vols.
VAN DER WEE, (H.). Conjunctuur en economische groei in de zuidelijke Nederlanden
tijdens de 14e, 15e en 16e eeuw. Brussel, Paleis der Academiën, 1965, 25 p.
VAN DER WEE, (H.). “Antwerpens bijdrage tot de ontwikkeling van de moderne
banktechniek” In: VAN DER WEE, (H.). Historische aspecten van de economische groei.
Antwerpen, 1972, pp. 146-167.
164
VANDE WEGHE, (R.). Geschiedenis van de Antwerpse straatnamen. Antwerpen, Mercurius,
1977, 576 p.
VAN AERT, (L.). "Van appelen tot zeemleer": koopvrouwen in Antwerpen in de 16de eeuw.
Brussel, onuitgegeven licentiaatsverhandeling VUB, 2002, 262 p.
VAN GELDER (H.E.). De Nederlandse munten. Utrecht/Antwerpen, Uitgeverij Het
Spectrum, 1965, 271 p.
VAN HISSENHOVEN, (P.). Les grains et le marché d’Anvers. Antwerpen, Van Nylen, 1910,
668 p.
VAN HOUTTE, (J.A.). “Anvers aux XVe et XVIe siècles: avènement et apogée.” In:
Annales: histoire, sciences sociales. Parijs, Colin, 1961, pp. 248-276.
VAN HOUTTE, (J.A.). Economische geschiedenis van de Lage Landen : 800-1800. Haarlem,
Fibula-Van Dishoeck, 1979, 298 p.
VAN, ISACKER (K.) en VAN, UYTVEN (R.). Antwerpen : twaalf eeuwen geschiedenis en
cultuur. Antwerpen, Mercatorfonds, 1986, 435 p.
VAN PARIJS, (W.). De drooge, natte ende ende langhe maten, als van coren, hauer, wijn,
bier, harinc, sout, peck, terre smecolen, asschen, ende hoppe. Ende voort vander diuersiteyt
vanden gewichten. Antwerpen, 2e helft 16de eeuw.
VAN LAAR, (A.). Bibliographie van de geschiedenis van de stad Antwerpen. Brussel,
Standaard Boekhandel, 1927, 2 banden.
VOET, (L.). De Gouden Eeuw van Antwerpen. Bloei en uitstraling van de Metropool in
de zestiende eeuw, Mercatorfonds, Antwerpen, 1974, 487 p.
VAN ROEY, (J.). “De bevolking.” In: Antwerpen in de zestiende eeuw. Antwerpen,
Mercurius, 1975, pp. 95-107.
VAN ROEY, (J.). “Socio-economische strukturen en godsdienstkeuze. De correlatie tussen
het sociale beroepsmilieu en de godsdienstkeuze te Antwerpen op het einde der 16de eeuw”
In: Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Verslag over het Colloquium over
165
Religieuze Geschiedenis, Brussel, 1967 (Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique,
47), Leuven, 1968, pp. 239-257.
VAN UYTVEN, (R.). Geschiedenis van Brabant : van het hertogdom tot heden. Leuven,
Davidsfonds, 2004, 719 p.
VAN WERVEKE, (H.). Bruges & Anvers. Huit siècles de commerce flamand. Brussel, La
Librairie Encyclopédique, 1944, 112 p.
WALLERT, (J.A.F.). Ontwikkelingslijnen in praktijk en theorie van de wisselbrief 1300-
2000. Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant, 1996, 262 p.
WARNSINCK, (J.C.M.), ed. VAN LINSCHOTEN, (J.H.). Itinerario, voyage ofte schipvaert
naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5. Martinus Nijhoff, Den Haag, 1939.
In: < http://www.dbnl.org/tekst/lins001itin05_01/lins001itin05_01_0074.php>, geraadpleegd
op 15 maart 2010.
WASTIELS, (A.). Juan Henriquez, makelaar in zeeverzekeringen te Antwerpen (1562-1563).
4 delen, onuitgegeven licenciaatsverhandeling RUG, Gent, 1967, promotor Brulez, (W.).
WEBER, (M.). De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme, gevolgd door De
protestantse sekten en de geest van het kapitalisme. Leuven, Acco, 1990, 73 p.
WEBER, (M.). Economy and Society: an outline of interpretive sociology, volume 1.
Berkeley, University of California Press, 1978.
WEBSTER, (W.). An essay on book-keeping, according to the true Italian method of debtor
and creditor, by double entry. Londen, 1759, 99 p.
WIJNROKS, (E. H.). Handel tussen Rusland en de Nederlanden, 1560-1640 : een
netwerkanalyse van de Antwerpse en Amsterdamse kooplieden, handelend op Rusland.
Hilversum, Verloren, 2003, 440 p.
WOLS, (R.), en VAN DER VEEN, (A.). Lezen in Brabantse bronnen : begrippenapparaat bij
Brabants oud-schrift. 's-Hertogenbosch, Stichting Brabantse regionale geschiedbeoefening,
1989.
166
YAMEY, (B.S.). "Pacioli’s De Scripturis in the Context of the Spread of Double Entry
Bookkeeping." In: Spanish Journal of Accounting History. December 2004 (1), pp. 142-154.
YMPYN, (J.C.). Nouuelle instruction, et remonstration de la tres excellente siece du liure de
compte,pour compter et mener comptez. Antwerpen, Gilles Copyns, 1543, 251 p.
5.4 Websites
S.n. “Velours”. In: Centre National de Resources Textuelles et Lexicales. <
http://www.cnrtl.fr/definition/velours >, geraadpleegd op 12 mei 2010.
S.n. “Koopmansboek”. In: < http://www.woorden.org/woord/koopmansboek>, geraadpleegd
op 29 maart 2010.
S.n. Tableau des paroisses et arrondissements. In : < http://www.archiveslyon.
fr/static/archives/contenu/Archives%20en%20ligne/tableau_paroisses_et_arrondissement
s.pdf >, geraadpleegd op 20 maart 2010.
