Hoe visualiseer je het verband tussen uiteenlopende verhalen?

Mathieu

De Guchtenèere

Nazi’s deporteren een van de Drie Koningen naar een concentratiekamp Om Obelix te parafraseren: “Rare jongens, die kunstenaars!”. Wetenschapslui gaan multidisciplinair te werk. Politici streven naar een eengemaakt, multicultureel Europa. Iedereen die op een klavier kan tokkelen, is verbonden via het internet. Beeldende kunstenaars, die het nochtans vaak hebben over hun artistieke vrijheid, begrenzen echter uit vrije wil (!) zowel inhoudelijk als vormelijk hun werk. Het onderwerp is vaak slechts één bepaalde gebeurtenis. Na het drogen van de verf wordt daarenboven meestal een extra afbakening aangebracht in de vorm van een lijst rond het doek. Striptekenaars gaan nog verder met dat eng vakjesdenken: het avontuur van hun helden persen ze in een voor hen typische reeks van afzonderlijke beeldkaders. Is een grenzeloze creatieve kruisbestuiving dan niet weggelegd voor de beeldende kunstenaar? Om daarop te antwoorden werd experimenterend en soms frustrerend onderzocht of het mogelijk zou zijn om tussen totaal uiteenlopende verhalen een verband te visualiseren. Bijvoorbeeld tussen een Waffen-SS’er en Caspar, één van de Drie Koningen … Vooraleer een geschenkentransport richting Betlehem te laten eindigen in Auschwitz, was een uitgebreid onderzoek nodig. Daarbij diende uiteindelijk na - soms onverwacht - vallen en opstaan (alles voor de kunst) zelfs gezocht te worden naar een nieuwe visualisatievorm: de “Promcomic”. De etappes van deze moeizame hindernissentocht worden hier kort besproken. Als uitgangspunt werden de slagbomen tussen disciplines en kennisvelden consequent genegeerd. Relevante voorbeelden en bruikbare informatie werden niet alleen gezocht in de schilderkunst, maar ook in fotografie,film en literatuur (poëzie). Dit leverde boeiende en onverwachte verbanden op zoals een analogie tussen enerzijds de manier waarop Quentin Tarantino in “Inglourious Basterds” in beeld brengt hoe een SS-officier een geheim achterhaalt dat een boer angstvallig wil bewaren - en anderzijds het rijmschema dat de dichter Leo Vroman gebruikte. Uit dezelfde film kon daarenboven één bepaald shot in verband worden gebracht met een 16de eeuws schilderij van Giovanni Bellini.Maar ook binnen de wetenschappen (chemie) werd nagegaan welke kennis bruikbaar zou zijn om de onderzoeksvraag te beantwoorden. Zo leidde de scheikundige techniek van de papierchromotografie tot een gevoelsanalyse van een persoon door middel van aquarel, kleurpotlood en pen. Ook bij de talrijke beeldende experimenten werd consequent opzettelijk gekozen voor uiteenlopende materialen en technieken. Zelfs geluid was uiteindelijk geschikt te zijn om iets uit te beelden. De vrijheid opzoeken bleek echter het synoniem te zijn van ergernis en frustratie wanneer bijvoorbeeld het vinden van een antwoord meteen aanleiding gaf tot een nieuwe vraag. Of wanneer duidelijk werd dat tot nu toe bedroevend weinig onderzoek werd verricht om een afdoend antwoord te vinden op een vraag, zoals de mogelijkheden om beweging te suggereren in een tekening. Meerdere keren bleek het dan ook nodig bijkomende zoektochten en experimenten te organiseren, bijvoorbeeld wanneer het verbanden over tijdsgrenzen heen betreft. Helemaal ergerlijk was het compromissen te moeten sluiten omdat totale vrijheid van beeldende associatie onmogelijk is. Ondanks het rondneuzen in alle hoeken van het Beeldende kunst-huis, bleek het vinden van de meest geschikte vorm om uiteenlopende verhalen met elkaar in beeldend verband te brengen een bijzonder moeilijk te nemen hindernis. Het bestuderen van het tapijt van Bayeux, het doornemen van een foldertje van een DHZ-zaak voor de amateur-vloerder en alles wat daartussen lag, gaf mij niet meteen hét antwoord. Zo werd een film realiseren of een stripverhaal tekenen reeds vlug als ontoereikend ervaren. Zelfs de door dé Scott McCloud bewierookte mogelijkheden van de “Hypercomic” bleken onvoldoende te zijn en werden ervaren als een “Leuven-Centraal voor illustratoren”. De ideale ontsnappingsmethode was uiteindelijk een nieuwe vorm van vertellen door middel van beelden: de “Promcomic”. Om te vermijden dat het verband tussen beelden onderbroken zou worden door beeldkaders en stroken, werd deze kaderloze stripvorm gebruikt. Om de verbondenheid tijdens het beleven evenmin te onderbreken door het bladeren van de ene pagina naar de andere, werden alle verhaallijnen daarenboven op één groot draagvlak bij een gespecialiseerde firma afgedrukt. Het eindresultaat is een stripverhaal van meer dan 20 m2 waar men zonder hindernissen visueel doorheen kan wandelen. Uiteindelijk kunnen verschillende besluiten getrokken worden. Een illustrator beschikt wel degelijk over voldoende mogelijkheden om met louter getekende beelden zijn kijker het verband te laten zien én ervaren tussen inhoudelijk totaal verschillende verhaallijnen. Het kaderloos werken is een must om zonder een vorm van afbakening de gewenste verbondenheid visueel aan te voelen. Het suggereren van beweging is hierbij een noodzakelijk hulpmiddel want het publiek moet op een subtiele manier in de gewenste kijkrichting geleid worden. Door het bewust weglaten van grafische begrenzingen loopt het oog van de kijker immers verloren zodat men uiteindelijk de inhoudelijke samenhang onvoldoende ervaart. Totale vrijheid is dan ook onmogelijk; zelfs in de beeldende kunsten …

Bibliografie

Bronnenlijst * Attribuut (beeldende kunst). (z.d.). geraadpleegd op 1 februari 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Attribuut_(beeldende_kunst)* Back to the Future. (z.d.). geraadpleegd op 2 februari 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Back_to_the_Future* Bailly, S. (2010). Inglourious Basterds: de Tweede Wereldoorlog met een spaghettisausje. Cinemagie, 49(272), 28-34.* Bayeux Tapestry. (z.d.). Geraadpleegd op 2 maart 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Bayeux_Tapestry* Bender, L. (prod.) & Tarantino, Q. (regie). (2010). Inglourious Basterds [DVD]. Universal Pictures.* Bernts, T., Delpeut, P., Dominicus, M., Eekhof, R., Manning, K., Simons, J. & Visschedijk, R. (reds.). (1984). Film noir. Nijmegen: Socialistische Uitgeverij. * Berten, J., Blontrock, N. & Dacquin, H. (2012a). Brugs vo Begunneliengen: Brugs voor beginners. Damme: Zorro.* Berten, J., Blontrock, N. & Dacquin, H. (2012b). Brugs vo intellectuwelen: Brugs voor intellectuelen.. Damme: Zorro.* Chet4 (2008). 35mm motion picture strip. Geraadpleegd 2 februari 2013, http://www.flickr.com/groups/sprocket_holes/discuss/72157608153219590/* Civardi, A. (2005). Action! Movement in art. Wayland.* Claes, J., Claes, A. & Vincke, K. (2002). Sanctus: meer dan 500 heiligen herkennen. Leuven: Davidsfonds.* Comics and Sequential Art. (z.d.). geraadpleegd op 3 februari 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Comics_and_Sequential_Art* Debaeke, S. (2012). Hitler: Soldaat in de Westhoek. Brugge: De Klaproos.* De Vos, J. (1971).Gerard David: het oordeel van Cambyses. [Elektronische versie]. Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, 20-20b.* Duc. (1984). Strips tekenen en schrijven. Hazerswoude: Mondria.* Elfvoetbal magazine (z.d.) Statistieken. In Ajax. Geraadpleegd op 02/01/2013, http://www.elfvoetbal.nl/club/00156_ajax/statistieken* Evens, B. (2009). Ergens waar je niet wil zijn. Oogachtend.* Gielis, S. (2013). Masterbeurs 3BA, academiejaar 2012-201. [e-mail aan Mathieu De Guchtenèere, Carla Swerts, Christiaan Nauwelaerts & Vicky Gruyters].* Goodbrey, D. M. (z.d.). Daniel Merlin Goodbrey’s new experiments in fiction. Geraadpleegd op 3 februari 2013, http://e-merl.com/hypercomics* Grosvenor, M.-B., et al. (reds.)(1977). Riddertijd. Dagelijks leven in de middeleeuwen. Bussum: Unieboek/De Haan – National Geographic Society.* Hypercomics. (z.d.). Geraadpleegd op 27 december 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Infinite_canvas* Hypertekst. (z.d.). Geraadpleegd op 27 december 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Hypertekst* Infinite canvas. (z.d.). Geraadpleegd op 27 december 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Infinite_canvas* Kennedy, K., Marschall, F., Spielberg, S. (prod.) & Zemeckis, R. (regie). (1985-1990). Back to the Future [DVD]. Universal Pictures.* Klep, P., Hoetink, C. & Emons, T. (red.) (2005). Persoonlijk verleden: over geschiedenis, individu en identiteit. Amsterdam: Aksant.* Kousemaker, E. en K. (1979). Wordt Vervolgd: stripleksikon der Lage Landen.Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum.* Kunzle, D. (2007). Rodolphe Töpffer: The Complete Comic Strips. Compiled, translated and annotated by David Kunzle. Jackson: University Press of Mississippi.* Lambeens, T. (2012). Voorbeschouwende theorie als basis voor een vergelijkende analyse van de visualisatie van massascènes in de beeldende kunst. [mondeling gegeven individuele opdracht in kader van de cursus “Scriptiebegeleiding”.Schriftelijk verslag van dit onderzoek werd nadien individueel besproken en geëvalueerd]. * Maffei, L. & Fiorentini, A. (1999). Beeldende kunst in onze hersenen. Amsterdam: Natuur & Techniek.* Mair, J. (2010). Jetzt mal was anderes [Elektronische versie]. Page: Ideen und Know-how für Design, Werbung, Medien, 16(11), 52-57.* Malcorps, J. & Tyrions, R. (1984). De papieren droomfabriek. Leuven: Infodok.* Marschall, R. (1989). Winsor McCay: The Complete Little Nemo in Slumberland. Vomume II 1907-1908. Edited and with an Introduction by Richard Marschall. Ardsley: Remco Worldservice Books.* McCloud, S. (1994). Understanding Comics: The Invisible Art. New York: HarperCollins.* McCloud, S. (2000). Reinventing Comics. New York: HarperCollins.* McCloud, S. (2009). The “Infinite Canvas”. Geraadpleegd op 26 december 2012, http://scottmccloud.com/4-inventions/canvas/index.html* Meesters, G. (2009). Brecht Evens – Ergens waar je niet wil zijn [Elektronische versie]. Focus Knack.* Mondriaan compleet. Introductie drs Marty Bax. (2001). Alphen aan den Rijn: ICOB.* National Geographic’s Genographic Project. (2005). Geraadpleegd op 3 september 2012, https://genographic.nationalgeographic.com/* Nauwelaerts, K. (5 oktober 2012). E-mailbericht aan de studenten van de Masterstudio “Dialoog tussen Tekst en beeld” met 3 bijlagen.* Nikolajeva, M. & Scott, C. (2000). The Dynamics of Picturebook Communication. Children’s Literature in Education, 31(4), 225-239.* Pankhurst, A. & Hawksley, L. (2013). Kunst: 80 meesterwerken uitgelegd. Kerkdriel: Libero.* Papierchromotografie met viltstiften. (z.d.). Geraadpleegd op 16 november 2012, http://www.experimenten.nl/viltstiften.html* Prestonpans Tapestry. (z.d.). Geraadpleegd op 2 maart 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Prestonpans_Tapestry* Quentin Tarantino’s cast on why he’s so briljant. (z.d.). Geraadpleegd op 8 oktober 2012, http://www.youtube.com/watch?v=yU_3eN6i2K0* Sankt Cargo (2013). In Sankt Nimmerlein: Sankt Cargo. Geraardpleegd op 8 februari 2013, http://www.grobgrafik.de/sanktnimmerlein/de/die-heiligen/sankt-cargo/* Sankt Nimmerlein (2010). Geraadpleegd op 26 januari 2013, http://www.grobgrafik.de/sanktnimmerlein/konzept/* Scheermesprikkeldraad 10m/30cm NATO Concertina Single Razor Wire. (2012). In Giga-Gaas.nl. Geraardpleegd op 26 januari 2013, http://www.giga-gaas.nl/prikkeldraad/scheermesprikkeldraad-10m-nato-con…* Stevens, H. (2009). Losse bedenkingen / opmerkingen rond beweging… [bijlage bij e-mailbericht van H. Stevens gericht aan M. De Guchtenèere].* Tapijt van Bayeux. (z.d.). Geraadpleegd op 1 februari 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Tapijt_van_Bayeux* Tarantino,Q. (2009). Inglourious Basterds: a screenplay. New York: Weinstein Books.* Töpffer, R. (1846). mr. Cryptogame. Paris: J.J. Dubochet.* Universele verklaring van de rechten van de mens. (z.d.) geraadpleegd op 26 januari 2013, http://www.ohchr.org/en/udhr/pages/Language.aspx?LangID=dut* van Buuren, M. (2007). De innerlijke ervaring. Groningen: Historische Uitgeverij.* Vandersteen, W. (1982). De avonturen van Suske en Wiske: Prinses Zagemeel. Antwerpen: Scriptoria (= nr. 6 in de reeks “Strip Klassiek).* Van Horne, K. (26 september 2011). Straatkunstenaars kleuren de binnenstad. [elektronische versie]. Het Nieuwsblad.* Verstraten, P. (2008). Handboek filmnarratologie. Met een voorwoord van Mieke Bal. Nijmegen: Vantilt.* Vogel, B. (12 juli 2011). Caravaggio: een leven tussen licht en duisternis. In Geschiedenis Beleven. (boeken). Geraadpleegd op 3 januari 2013, http://www.geschiedenisbeleven.nl/Rubrieken/Boeken/102-Caravaggio_een_l…* Vroman, L. (1974). 262 Gedichten. [elektronische versie]. Querido. Geraadpleegd op 1 februari 2013, http://www.poezie-leestafel.info/leo-vroman* Waardenburg, A. (2009). ABC van filmcitaten in Tarantino’s Inglourious Basterds. NRC Handelsblad. Geraardpleegd op 7 oktober 2012, http://vorige.nrc.nl/kunst/article2339714.ece* Wayaert, F. (2001). Mijn landeken ter eere: de wandschildering in het station van Brugge. Brussel: dienst communicatie NMBS. 12 Herkomst afbeeldingen * (cover / titelpagina) Logo MAD-faculty: http://www.mad-fac.be/downloads/huisstijlhandboek_MAD-fac.pdf * Afb. 1: http://www.antiquity.tv/wp-content/uploads/2009/11/daumiersm.gif* Afb. 2: scan eigen schetsboek* Afb. 3: Etalagemedewerksters: http://www.worldviator.com/wp-content/uploads/2012/11/Red-Light-Distric…* Afb.4: http://paintings.name/images/piet-mondrian/Mondrian-grey-tree.jpg* Afb. 5: http://www.thuisexperimenteren.nl/science/chromatografie/papchrom5.jpg* Afb. 6: http://www.experimenten.nl/images/viltstiften/ph5.jpg* Afb. 7: http://www.mathieudg.blogspot.be/2012_10_01_archive.html* Afb. 8: scan eigen schetsboek* Afb. 9: scan van betrokken pagina uit het scenarioboek dat vermeld wordt in de bronnenlijst* Afb. 10: onderdeel van PDF-bestand van artikel van Nikolajev & Scott, 2000) dat door betrokken docent (Nauwelaerts, 2012) gemaild werd.* Afb. 11: http://www.dbnl.org/tekst/_lit003198801_01/bogm001stem01ill03.gif* Afb. 12 : http://images4.fanpop.com/image/photos/22800000/Hans-Landa-inglourious-…* Afb. 13: http://4.bp.blogspot.com/-as-BFBj6kQE/UIxBCAXM3pI/AAAAAAAAAxU/cIH1WtyLi…* Afb. 14: http://www.museenkoeln.de/homepage/bild-der-woche.asp?bdw=1997_16* Afb.15:http://www.conrad.be/medias/global/ce/5000_5999/5100/5170/5179/517985_B…* Afb. 16: http://herculodge.typepad.com/.a/6a00d8341c6d1b53ef0120a8dee673970b-800…* Afb. 17: scan van mijn schetsboek* Afb. 18: “Headstudies”: scan van mijn schetsboek* Afb. 19: still uit filmfragment op bijgaande cd-rom * Afb. 20: still uit filmfragment op bijgaande cd-rom * Afb. 21: http://1.bp.blogspot.com/-4i7spLxmwqA/UJA7mupu_qI/AAAAAAAAAyo/mKfIN1Wws…* Afb. 22: http://www.elfvoetbal.nl/club/00156_ajax/statistieken (geraadpleegd op 02/01/2013)* Afb. 23 : “Conversation”: http://4.bp.blogspot.com/-pdz7NAz1Pys/UJzcvFLfxFI/AAAAAAAAA3g/ECdmbpLAo…* Afb. 24: still uit filmfragment op bijgaande cd-rom * Afb. 25: http://4.bp.blogspot.com/-MZ1qUZdeTE8/UKF-1kO-ZII/AAAAAAAAA5s/beLYkv7L_…* Afb. 26: http://www.comicbookgalaxy.com/blog/uploaded_images/inglourious_basterd…* Afb. 27: http://www.offscreen.com/images/murder_sweet.jpg* Afb. 28: http://it.wikipedia.org/wiki/File:Caravaggio_-_La_vocazione_di_San_Matt…* Afb. 29: http://www.schilderijen.nu/schilderij/Johannes-Vermeer-De-luitspeelster…* Afb. 30: http://2.bp.blogspot.com/-SWKJj0T3r-Y/UJGPqpHSVfI/AAAAAAAAAzk/PDPr3CgUO…* Afb. 31: http://1.bp.blogspot.com/-EanjqYW3DMI/UI0OhfNgaRI/AAAAAAAAAxw/rv2bf2mxb…* Afb. 32: http://3.bp.blogspot.com/-veuWUjOqwOQ/UJoj69-PlWI/AAAAAAAAA28/BYJ2zjuBu…* Afb. 33: scan van mijn schetsboek* Afb. 34: still uit filmfragment op bijgaande cd-rom * Afb. 35: http://www.flickr.com/photos/24364447@N05/8024703307/* Afb. 36: uitvergroting van http://images4.fanpop.com/image/photos/22800000/Hans-Landa-inglourious-…* Afb. 37: scan van mijn schetsboek* Afb. 38: http://www.katholiekamersfoort.nl/cache/6911.jpg* Afb. 39: http://www.mijnalbum.nl/GroteFoto-XSXZS4GX.jpg* Afb. 40: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/Corbinian_polack.jpg* Afb. 41: http://www.heiligen.net/heiligen/10/31/10-31-0994-wolfgang.jpg* Afb. 42: http://www.kerkgebouwen-in-limburg.nl/files/usr_leon/Eygelshoven/Oudeke…* Afb. 43: http://3.bp.blogspot.com/-mJLcdGIv12I/Ts5PF6MTKgI/AAAAAAAAAHw/Isv6kkZuE…* Afb. 44: http://www.grobgrafik.de/wordpresstest/wp-content/uploads/2010/08/Sankt…* Afb. 45: http://www.cmo.nl/euforum/images/stories/ko/brussel.jpg* Afb. 46: scheermesprikkeldraad: http://www.giga-gaas.nl/images/productimages/small/80018.jpg* Afb. 47: http://www.grobgrafik.de/bilder/bilderzwei/sanktnimmerlein/Saints/St_Ca…* Afb. 48: http://www.ibizavandaag.nl/wp-content/uploads/2012/07/looky-looky.jpg* Afb. 49: still uit DVD “Back to the Future (zie bronnenlijst) (01u. 14 min. 40 sec.)* Afb. 50: still uit DVD “Back to the Future – Part II” (zie bronnenlijst) (01u. 15 min.27sec.)* Afb. 51: http://en.wikipedia.org/wiki/File:BTTFTimelines.png* Afbn 52 t/m 54: http://mydailyartdisplay.files.wordpress.com/2011/01/gerarddavid_thejud…* Afb. 55: eigen foto* Afb. 56: http://chat2b.be/kiekeboeforum/attachment.php?aid=3778* Afb.57: http://www.flickr.com/photos/37227626@N00/2953363718/sizes/l/in/photost…* Afbn. 58 t/m 61: stills filmfragment op cd-rom in bijlage* Afb. 62 eigen foto* Afb. 63: heruitgave in1982 door Scriptoria te Antwerpen, p. 4. (zie ook bronnenlijst)* Afb. 64: McCloud, S. (2000). Reinventing Comics. New York: HarperCollins, p. 220* Afb. 65: McCloud, S. (2000). Reinventing Comics. New York: HarperCollins, p. 238* Afb. 66: http://2.bp.blogspot.com/_r3Qq2TEOlOk/SZDDkEqziBI/AAAAAAAAANI/STG5iWQiU…* Afb. 67: scan van mijn schetsboek* Afb. 68: scan van mijn schetsboek* Afb. 69: scan van mijn schetsboek* Afb. 70: http://www.gamma-belgie.be/01/MyImages/zachte_tegels_02_kl.jpg* Afb. 71: scan betrokken werkblad* Afb. 72: print betrokken bestand van mijn hypercomic-test* Afb. 73: http://www.tv-corner.nl/wp-content/uploads/image/programmas/telefacts_v…* Afb. 74: McCloud, S. (2000). Reinventing Comics. New York: HarperCollins, p. 220* Afb. 75: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Albert_p_24.jpg* Afb. 76: http://chawedrosin.files.wordpress.com/2009/08/little-nemo-garden.jpg?w…* Afb. 77: scan van mijn schetsboek* Afb. 78: scan eigen werk* Afb. 79: http://www.bayeuxtapestry.org.uk/Images/Bayeux/Bayeux11.jpg* Afb. 80: http://s0.geograph.org.uk/geophotos/02/56/01/2560109_092b9b07.jpg + http://www.cathedral.net/wp-content/uploads/2011/09/32.jpg* Afb. 81: http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/hilaire-germain-edgar-degas…* Afb. 82: eigen opname* Afb. 83: scan van mijn betrokken werkblad* Afb. 84: scan van mijn betrokken werkblad* Afb. 85: scan van mijn betrokken werkblad* Afb. 86: http://www.schoolplaten.com/afbeelding-etruskische-beschildering-i17053… + scan van betrokken werkblad* Afb. 87: http://www.infrancia.org/loira-normandia/Anjou-Maine-Normandie/tapisser… + scan van betrokken werkblad* Afb. 88: http://1.bp.blogspot.com/-IZlczOsK_YY/UMYJROQq7xI/AAAAAAAAAHE/vd6BDEUen… + scan van betrokken werkblad* Afb. 89: http://3.bp.blogspot.com/-L9g5d3oc2jI/UEMGSB35lTI/AAAAAAAAF1c/F4z_vwL8h… + scan van betrokken werkblad* Afb. 90: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 91: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 92: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 93: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 94: scan van betrokken schema met afb. 93 als basis* Afb. 95: http://media.aphelis.net/wp-content/uploads/2012/07/LARTIGUE_1912_Delag…* Afbn 96 & 97: Delphine De Guchteneere* Afbn 98 & 99: eigen opname* Afbn 100 t/m 102: eigen opname* Afb 103: eigen opname* Afb. 104: Fabienne Vindevogel* Afb. 105: scan betrokken werkblad* Afb. 106: scan betrokken werkblad* Afb. 107: http://pulpdeluxe.be/site/wp-content/photos/carrousel/ergenscover.jpg* Afb. 108: http://h10088.www1.hp.com/gap/images/header-SPAN.jpg* Afb. 109 : verkleinde afdruk bestand met voorlopige versie van mijn volledige Promcomic* Afb. 110 : opname door Fabienne Vindevogel* Afb. 111: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 112: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 113: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 114: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 115: http://step.nl/podologie-bourdiol-step-bert-bruggeman* Afb. 116: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 117: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afbn. 118 & 119: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afbn. 120 & 121: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 122: Debaeke, S.(2012).: Hitler: Soldaat in de Westhoek. Brugge: De Klaproos, p. 184* Afb. 123: Herz, R. (1994). Hoffmann & Hitler: Fotografie als Medium des Führer-Mythos. München: Klinkhardt & Biermann, p. 226.* Afb. 124: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 125: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 126: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 127: Mathieu De Guchtenèere: scan betrokken fragment Promcomic* Afb. 128 : http://www.gannett-cdn.com/media/USATODAY/USATODAY/2012/12/10/04_geno-2…* Afb. 129: schema op basis van Mathieu De Guchtenèere: Promcomic (cfr. afb. 109)