Ketenaansprakelijkheid moet bedrijven ethischer maken
De instorting van kledingfabriek Rana Plaza in Bangladesh, waarbij in 2013 meer dan 200 werknemers omkwamen (foto Rijans007)
Grote bedrijven komen steeds vaker in opspraak voor bedenkelijke praktijken van hun leveranciers en producenten. Maar zijn ze ook juridisch aansprakelijk wanneer het elders in de keten misloopt? Juriste Penelope Bergkamp (KU Leuven) schreef er haar masterproef over.
“In de voorbije jaren waren er enkele opmerkelijke rechtszaken rond ketenaansprakelijkheid. Denk aan de instorting van kledingfabriek Rana Plaza in Bangladesh, waarbij in 2013 meer dan 200 werknemers omkwamen. Deze catastrofe leidde in 2015 tot een ‘class action’ tegen een Canadees warenhuis, dat zijn kleding liet maken in de getroffen werkplaats.”
“Het warenhuis was geen eigenaar van de fabriek, maar kocht wel het leeuwendeel van de productie. De rechter oordeelde uiteindelijk dat het warenhuis niet aansprakelijk was, maar sloot niet uit dat dit in toekomstige zaken anders zou kunnen liggen.”
Shell in opspraak
“Dichter bij huis liepen er ook rechtszaken tegen oliemaatschappij Shell, zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Nederland. Via deze weg eisten Nigeriaanse landbouwers en vissers een vergoeding voor de ecologische en economische schade die een dochterbedrijf van de Nederlandse oliegigant aanrichtte. Olie die ontsnapte uit pijpleidingen, had land en water in de Niger-delta vervuild. Boeren en vissers verloren daardoor hun mogelijkheden tot kostwinning.”
Het Engelse Hof van Beroep oordeelde in 2018 dat Shell UK niet verantwoordelijk was voor de geleden schade. In Nederland was de rechter van oordeel dat de oliemaatschappij mogelijk wel moest opdraaien voor de kosten.
Ketenaansprakelijkheid moet grote bedrijven aanzetten om na te denken over de manier waarop ze werken en met wie
“Deze zaken illustreren hoe oordelen over ketenaansprakelijkheid uiteen kunnen lopen. Heeft een moedermaatschappij de plicht om toezicht te houden op de activiteiten van haar dochteronderneming? Moet ze ingrijpen wanneer er problemen zijn? Het zijn vragen die niet altijd even eenduidig te beantwoorden zijn.”
“Ketenaansprakelijkheid gaat over meer dan over veilige en gezonde werkomstandigheden en een menswaardig loon. Ketenaansprakelijkheid moet grote bedrijven aanzetten om na te denken over de manier waarop ze werken en met wie. Ook milieuvervuiling speelt hierbij een cruciale rol.”
Beter imago aanmeten
Maar waar begint en stopt de aansprakelijkheid van zo’n multinational? In haar scriptie onderzocht Penelope in welke mate multinationals in de Europese Unie blootgesteld worden aan deze problematiek, en analyseerde ze verschillende theoretische modellen en rechtspraak.
In de voorbije jaren waren er al enkele opmerkelijke rechtszaken rond ketenaansprakelijkheid
“Over de vraag of ketenaansprakelijkheid wenselijk is, is het laatste woord nog niet gezegd. De dreiging van ketenaansprakelijkheid zou multinationals, die veel middelen en kennis bezitten, mogelijk motiveren om misstanden in hun keten en schade te voorkomen. En dat zou goed nieuws zijn voor de milieubescherming en mensenrechten in ontwikkelingslanden.”
“Anderzijds dreigt het gevaar dat multinationale ondernemingen, veelal in het westen, opdraaien voor allerhande misstanden in de rest van de wereld waarop ze geen vat hebben. Daarom moet er sprake zijn van concrete mogelijkheden om schade te voorkomen. Dat zou ook passen in de trend van maatschappelijk verantwoord ondernemen.”
Maar of en hoe maatschappelijk verantwoord ondernemen de situatie in ontwikkelingslanden verbetert, is soms onduidelijk. Neem het voorkomen van kinderarbeid. In veel ontwikkelingslanden is kinderarbeid toegestaan en vormt het een belangrijke bron van inkomsten voor gezinnen.
“Als westerse multinationals kinderarbeid in hun keten verbieden, zullen deze kinderen hun baan verliezen. Bij gebrek aan andere opties kunnen zij terechtkomen in de prostitutie of de mensenhandel. Dit schept een nieuw dilemma voor multinationals – volg je de westerse norm, ongeacht de gevolgen?” Ketenaansprakelijkheid is dus allesbehalve een zwart-witverhaal.
Promotor: prof. Matthias E. Storme