Relatieopbouw tussen moslims en christenen in Vlaanderen. Veldonderzoek in de wereld van interreligieuze dialoog en diapraxis

Sarai

De Graef

Moslims en christenen in Vlaanderen zetten zich in voor dialoog en diapraxis

In het multiculturele en multireligieuze Vlaanderen van vandaag hoort men vaak oproepen voor verschillende soorten ‘dialoog’. Politici willen gesprekken tussen autochtonen en allochtonen. Religieuze leiders zoeken elkaar op. Op het internet vindt men websites die het in dialoog treden met ‘Anderen’ als doel hebben. De ‘dialoog’-initiatieven zijn talrijk en divers. De huidige context is er één van zoeken naar manieren waarop men mensen dichter bij elkaar kan brengen. Het loont dan de moeite één van deze ‘dialogen’ vanuit een antropologische invalshoek te analyseren, met name de ‘dialoog’ tussen leden van de twee grootste religieuze groepen in Vlaanderen: christenen en moslims. België is lange tijd een relatief homogeen katholiek land gebleven. De islam is de grootste religieuze minderheid in België. Hoe trachten deze christenen en moslims vandaag in Vlaanderen in dialoog te treden en samen activiteiten op te zetten om tot goede relaties te komen?

Onderzoeksvragen en methodologie

Een eerste stap in het onderzoek bestond uit een literatuurstudie naar de dialoog tussen islam en christendom in het verleden en het heden. De literatuur die deze thema’s behandelt, is enorm uitgebreid. Over de definitie van ‘interreligieuze dialoog’ bestaat geen consensus. Dit werd niet enkel uit de literatuur duidelijk, maar bleek ook tijdens gesprekken met betrokkenen. Mijn eerste aandachtspunt werd dus het definiëren van ‘de dialoog tussen moslims en christenen’. Daarnaast werd de praktijk van deze ‘dialoog’ in Vlaanderen in detail bestudeerd. Welke soorten van ‘dialoog’ komen voor? Wie zijn de actoren? Wat zijn de onderwerpen en de doelen van deze initiatieven? Welke hindernissen worden ondervonden? Hoe worden de activiteiten geëvalueerd door de betrokkenen en hoe schatten zij de toekomst in?

Om deze vragen te beantwoorden werd aan anthropology at home gedaan. Het veldonderzoek gebeurde aan de hand van drie antropologische methoden: participerende observatie tijdens ‘dialoog-initiatieven’ overal in Vlaanderen, informele gesprekken met moslims en christenen en diepte-interviews met elf christenen en negen moslims, die nooit deelnamen, die sporadisch deelnemen aan interreligieuze initiatieven of die organiseren. Aangezien het opzet van het onderzoek inductief en actor-oriented is, trachtte ik van bij het begin de visie, angsten en hoop van de betrokkenen zo getrouw mogelijk weer te geven.

Interreligieuze dialoog en diapraxis in Vlaanderen

De positieve connotatie die momenteel aan ‘dialoog’ wordt gegeven, zorgt ervoor dat veel van de activiteiten als ‘dialoog’ bestempeld worden, maar dat in de strikte zin niet zijn. Interreligieuze dialoog is volgens mij ‘een gesprek met een religieuze basis tussen leden van verschillende religies’. Dit gesprek kan gaan over de geloofsleer of over maatschappelijke onderwerpen. Naast dialoog wordt er in Vlaanderen ook aan diapraxis gedaan: samen handelen op religieuze basis. Ook bij diapraxis kan men de nadruk leggen op religieuze activiteiten of op maatschappelijke thema’s. Onder de overkoepelende term ‘interreligieuze relatieopbouw’ kunnen dan vier soorten activiteiten geplaatst worden: ‘dialoog over de geloofsleer’, ‘dialoog over maatschappelijke onderwerpen’, ‘diapraxis: gebed en meditatie’ en ‘diapraxis: ontmoeting en samenwerking’.

Interreligieuze dialoog over de geloofsleer komt in Vlaanderen weinig voor. Het gaat immers meestal om een gesprek tussen officiële vertegenwoordigers van de godsdiensten. Verschillende betrokkenen twijfelen aan het maatschappelijke nut van deze vorm van dialoog. Dit soort van activiteiten kan volgens anderen een positief signaal zenden naar ‘gewone’ moslims en christenen. Bovendien is deze vorm van relatieopbouw uitgelezen wanneer men diepe kennis over beide religies beoogt. Dialoog over maatschappelijke onderwerpen vinden de meeste betrokkenen belangrijker in de huidige samenleving, maar ook deze vorm van relatieopbouw komt in Vlaanderen minder voor dan interreligieuze diapraxis.

De laatste jaren vonden verschillende interreligieuze gebedswakes en meditaties plaats. Vaak worden die georganiseerd in een samenwerkingsverband van islamitische en christelijke organisatie(s) en eventueel aanhangers van andere religies. Vele relatieopbouwende activiteiten worden afgesloten met een gezamenlijke bezinning of gebed. In Vlaanderen werden de laatste jaren ook verschillende ontmoetingsmomenten voor moslims en christenen georganiseerd, onder andere naar aanleiding van bepaalde godsdienstige feesten. Bij deze vorm van relatieopbouw ligt de nadruk op persoonlijke contacten. Echte samenwerking (of shared involvement) komt in Vlaanderen weinig voor.

Hindernissen voor de relatieopbouw

Naast het hanteren van verborgen agenda’s door deelnemers (zoals het zoeken van een bondgenoot in ethische kwesties, het willen bevestigen van het eigen gelijk of het zich maatschappelijk willen positioneren), werden ook organisatorische en financiële moeilijkheden aangehaald. Andere problemen hebben te maken met het publieksbereik. Een meerderheid van christenen en moslims heeft nog nooit gehoord van relatieopbouwende activiteiten of organisaties. Andere problemen zijn het feit dat de islam geen hiërarchie kent, de steeds kleiner wordende interesse in het christendom bij Vlamingen, de ‘bekeringsdrift’ van islam en christendom en enkele onverzoenbare theologische standpunten.

Optimisme

Bijna alle betrokkenen erkennen deze hindernissen, maar geloven in de toekomst en de belangrijke rol van de relatieopbouw in het multireligieuze Vlaanderen. Religie blijft volgens de respondenten vandaag belangrijk en mag niet over het hoofd gezien worden wanneer men een vredige samenleving tracht op te bouwen. Het aantal (lokale) initiatieven groeit en steeds meer mensen tonen interesse voor ‘de Andere’.

Als onderzoeker heb ik me verschillende maanden ondergedompeld in ‘de wereld van de dialoog en diapraxis tussen christenen en moslims’. Enerzijds zie ook ik een positieve evolutie wat de relatieopbouw tussen deze groepen betreft. Anderzijds kan men de escalatie van geweld, racisme en fundamentalisme in de huidige wereld niet negeren. Deze feiten hangen als een zwaard van Damocles boven de inspanningen die moslims en christenen leveren. Niet alleen de handicap van het verleden moet overwonnen worden. Dagelijks wordt er nog olie op het vuur gegoten. Een respondent beschreef de relatieopbouwende activiteiten als “werken aan de vrede op kleine schaal”. In een tijd waarin de vrede op grote schaal steeds verder weg lijkt, is die kleinschalige bruggenbouw echter moeilijk. Het heeft nochtans geen zin om zich bij deze angstaanjagende situatie neer te leggen en de zaken op hun negatieve beloop te laten. Een goede verhouding tussen groepen van mensen begint met een goede verhouding tussen twee mensen. Vanuit die overtuiging blijven vele moslims en christenen zich vandaag in Vlaanderen inzetten voor interreligieuze dialoog en diapraxis.

Bibliografie

Referenties

Abicht, Ludo

2001 Multicultuur no, intercultuur si! In Intelligente emotie. Ludo Abicht. Pp. 121-138. Antwerpen: Houtekiet.

Abu-Nimer, Mohammed

2001a Conflict Resolution, Culture and Religion: Toward a Training Model of Interreligious Peacebuilding. Journal of Peace Research 38 (6): 685-704.

2001b (red.) Reconciliation, justice and coexistence: theory and practice. Lexington: Lexington books.

Ajouaou, Mohamed

2003 De interreligieuze dialoog: kansen en beperkingen. Elektronisch document. http://www.flwi.ugent.be/cie/CIE/majouaou6.htm.

Akhandas, Anissa, Katrien Alexander, Sven Corthout, e.a., red.

1995 Brug of breuk? Dialoog tussen Moslims en Christenen. Leuven: Davidsfonds/Pax Christi.

Alexander, Katrien

1999 Neem Europese islam als uitgangspunt. De Standaard, 6 februari: 15.

Amir, Yehuda

1969 Contact hypothesis in ethnic relations. Psychological Bulletin 71: 319-342.

Aram I

2002 Challenges Facing Christian-Muslim Dialogue. Introductory Remarks. Current Dialogue 40. Elektronisch document. http://www.wcc-coe.org/wcc/what/interreligious/cd40-05.html.

Aslan, Adnan

1998 Religious pluralism in christian and islamic philosophy: the thought of John Hick and Seyyed Hossein Nasr. Richmond: Curzon.

Baagil, Hassan M.

1984 Muslim Christian Dialogue. WAMY Studies on Islam. Elektronisch document. http://www.muslimworld.co.uk/muslimchristian.htm.

Barret, David, Kurian, George, en Todd Johnson, red.

2001 World Christian Encyclopedia: A comparative survey of churches and religions in the modern world (2 delen). New York: Oxford University Press.

Barth, Frederik, red.

1998 [1969] Ethnic groups and boundaries: the social organization of culture difference. Prospect Heights: Waveland Press.

Bauer, Raoul

1999 Dialoog veronderstelt twee autonome partners. De Standaard, 6 februari: 15.

Berger, Maurits

2001 Kruistocht en Jihad: de aanslagen in de Verenigde Staten en de dreiging van de islam. Amsterdam: Kosmos.

Billiet, Jaak, Ann Carton, en Rik Huys

1990 Onbekend of onbemind? Een sociologisch onderzoek naar de houding van Belgen tegenover migranten. Leuven: Departement Sociologie/Sociologisch Onderzoeksinstituut K.U.Leuven.

Bleek, Wolf

1978 Achter de coulissen: antropologisch veldwerk in Ghana. Terreinverkenningen in de culturele antropologie 15. Assen: Van Gorcum.

Borrmans, Maurice

De dialoog tussen christenen en moslims: een terreinverkenning. Amersfoort: De Horstink.

Bousetta, Hassan

2004 Islam en moslims in België. Lokale uitdagingen & algemeen denkkader. Synthesenota. Meryem Kanmaz, vert. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Césari, Jocelyne

2004 When Islam and democracy meet: Muslims in Europe and in the United States. New York: Palgrave Macmillan.

Colpaert, Marc

2002 Geen interculturele dialoog zonder een interreligieuze en intrareligieuze dialoog. NoordZuid Cahier. Elektronisch document. http://www.mo.be/archief/archief1.htm#.

Coward, Harold, en Gordon Smith, red.

2004 Religion and peacebuilding. Albany: State Univcersity of New York Press.

Dassetto, Felice, red.

1997 Facettes de l’Islam belge. Louvain-la-Neuve : Bruylant-Academia.

De Clerq, Eva

2003 Het religieuze pluriversum. Filosofische bemerkingen bij de interreligieuze dialoog tussen jodendom, christendom en islam. Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven.

Deedat, Ahmed

1996 Interview with Sheikh Ahmed Deedat. Elektronisch document. http://www.islam.org.au/articles/13/DEEDAT.HTM.

De Ley, Herman

1999 De Islam: Thuis in Vlaanderen? Elektronisch document. http://www.flwi.ugent.be/cie/CIE/deley1.htm.

2005 Moslims in de Europese, i.c. Belgische, lekenstaat. Cursusnotities. Elektronisch document. http://www.flwi.ugent.be/cie/CIE/deley30_1.htm.

De Pooter, Patrick

2002 De rechtspositie van erkende erediensten en levensbeschouwingen in Staat en maatschappij. Brussel: De Boeck en Larcier.

De Volder, Jan

2005 Trialoog. Gesprekken tussen priester Hendrik Hoet, rabbijn Aharon Malinsky en imam Jamal Maftoufi. Hoopvolle stemmen voor een angstige tijd. Tielt: Lannoo.

Eriksen, Thomas Hylland en Finn Sivert Nielsen

2001 A history of anthropology. Londen: Pluto Press.

Esposito, John L., red.

2003 Oxford Dictionary of Islam. Oxford: Oxford University Press.

Esterberg, Kristin G.

2002 Qualitative methods in social research. London: McGraw-Hill.

Feroldi, Vincent, red.

2003 Chrétiens et musulmans en dialogue: les identities en devenir (Travaux de GRIC 1996-2003). Parijs: L’Harmattan.

Geertz, Clifford

1989 De antropoloog als schrijver. Meile Snijders, vert. Kampen: Kok Agora.

Glorieux, Jan

2006 Zoeken naar God in gezamenlijke wonden. Tertio, 18 januari: 8-9.

Haddad, Yvonne Yazbeck

1999 The Globalization of Islam. The return of Muslims to the West. In The Oxford History of Islam. John L. Esposito, red. Pp. 601-641. Oxford: Oxford University Press.

Halliday, Fred

2005 One hundred myths about the Middle East. Londen: Saqi.

Harris, Marvin

1990 Emics and etics revisited. In Emics and etics: The insider/outsider debate. Thomas N. Headland, Kenneth L. Pike en Marvin Harris, red. Pp. 48-61. Newbury Park: Sage.

Hunter, Shireen T., red.

2002 Islam, Europe’s Second Religion. The New Social, Cultural, and Political Landscape. Westport: Praeger Publishers.

Huntington, Samuel P.

2002 [1996] The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Free press.

Idema, Greco

2006 Interreligieus Werken. Budel: Damon.

Jackson, Anthony, red.

1987 Anthropology at home. Londen: Tavistock Publications.

Jones, Delmos

1970 Toward a Native Anthropology. Human Organization 29(4): 251-259.

Jukko, Risto

2001 Trinitarian theology in christian-muslim encounters: theological foundations of the work of the French Roman Catholic Church’s Secretariat for Relations with Islam. Schriften der Luther-Agricola-Gesellschaft 50. Helsinki: Luther-agricola-society.

Kanmaz, Meryem, en Mohamed El Battiui

2003 Moskeeën, imams en islamleerkrachten in België. Stand van zaken en uitdagingen. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Kloos, Peter

2002 Culturele antropologie. Een inleiding. Assen: Koninklijke Van Gorcum.

Leman, Johan

1994a (red.) Kleur bekennen. Omdat België multicultureel zal zijn. Tielt: Lannoo.

1994b Multiculturalisme en etniciteit: beleidsperspectieven. In Bakens voor recht en beleid in de multiculturele samenleving. M.-C. Foblets. Pp.11-16. Cultuur en migratie, 1. Brussel: Cultuur en migratie.

1998 (red.) The dynamics of emerging ethnicities: immigrant and indigenous ethnogenesis in confrontation. Frankfurt a.M.: Lang.

1999 Religions, Modulators in Pluri-Ethnic cities: An Anthropological Analysis of the Relative Shift from Ethnic, Supra-Ethnic and Meta-Ethnic Faith Communities in Brussels. Journal of Contemporary Religion 14(2): 217-231.

2003 Muslims and Christians: The Urgency of Dialogue and Collective Engagement. An anthropological approach. Kolor Journal on Moving Communities 3 (1): 77-90.

Lewis, Bernard

2003 De crisis van de islam. Jihad en de wortels van de woede. Utrecht: Het Spectrum.

Lewis, Diane

1973 Anthropology and colonialism. Current Anthropology 14(5): 581-602.

Lønning, Per

2002 Is Christ a Christian? On inter-religious dialogue and intra-religious horizon. Forschungen zur systematischen und ökumenischen Theologie 100. Göttingen: Vandenbroeck und Ruprecht.

Maalouf, Amin

1998 Les identités meurtrières. Paris: Bernard Grasset.

Maas, Wilhelm

1993 Arabisme, islam en christendom. Conflicten en overeenkomsten. P. Giel-de Looff, vert. Zeist: Christophoor.

Maher, Naziha

1999 Dialoog tussen christenen en moslims. Het mogelijke gesprek. Interview met Maurits Berger. Wereldwijd Magazine, juni.

Manço, Altay A.

2005 Dialoguer avec les communautés musulmanes d’Europe. Propositions pratiques pour résoudre et prévenir des problèmes de cohabitation interculturelle. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Manço, Ural, red.

2000 Voix et voies musulmanes de Belgique. Publications des Facultés universitaires Saint-Louis: Travaux et recherches, 43. Brussel: Facultés universitaires Saint-Louis.

Mattheeuws, Christel

1994 De erkenning van de Islam in België: een rechtsantropologische discussie over rechtspluralisme. Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven.

McLeod, Hugh, en Werner Ustorf, red.

2004 The decline of Christendom in Western Europe, 1750-2000. Cambridge: Cambridge University Press.

McGrath, Allister E.

1997 Christelijke theologie: een introductie. Kampen: Kok.

Mennes, Lien

2001 Help, een moslim in mijn klas! Het katholieke beleid ten aanzien van moslims op lagere katholieke scholen in Vlaanderen. Licentiaatsverhandeling, Rijksuniversiteit Gent.

Michiels, Robrecht

1991 Het wereldchristendom: overzicht van de christelijke kerken. Averbode: Altoria.

Minten, Dominique

2005 Benedictus de pessimistische. Balans van eerste vier maanden pontificaat. De Standaard, 18 augustus: 19.

Morton, John

1999 Anthropology at Home in Australia. The Australian Journal of Anthropology. Elektronisch document. http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m2472/is_3_10/ai_58469685.

Naim, C.M.

1998 Getting Real about Christian-Muslim Dialogue. ISIM Newsletter 1/98 (ISIM Review): 31.

Nasr, Seyyed Hossein

1987 Traditional Islam in the modern world. Londen: KPI.

Nielsen, Jørgen

2004 Muslims in Western Europe. 3de editie. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Painadath, Sebastian

2004 De geest breekt muren af: vernieuwing van ons geloof door de interreligieuze dialoog. Gent: Carmelitana.

Panafit, Lionel

1999 Quand le droit écrit l’Islam: l’intégration juridique de l’Islam en Belgique. Brussel: Bruylant.

Panikkar, Raimundo

1999 The intrareligious dialogue. Mahwah: Paulist.

Peoples, James en Garrick Bailey

1990 Humanity. An Introduction to Cultural Anthropology. 2de editie. St. Paul: West Publishing Company.

Pettigrew, Thomas F.

1998 Intergroup contact theory. Annual Review Psychology 49: 65-85.

Platti, Emilio

1998 Moslims onder ons. Averbode: Altoria.

2003 Islam, van nature een vijand? Averbode: Altoria.

Ramadan, Tariq

2004 Western Muslims and the future of Islam. Oxford: Oxford University Press.

Rasmussen, Lissi

1988 From Diapraxis to Dialogue. Christian-Muslim Relations. In Dialogue in Action. Essays in Honour of Johannes Aagaard. Lars Thunberg, Moti Lal Pandit en Carl Vilhelm Fogh-Hansen, red. Pp. 277-293. New Delhi: Prajna Publications.

1997 Diapraksis og dialog mellem kristne og muslimer – I lyset af den afrikanske erfaring. Doctoraatsverhandeling, Aarhus Universiteit.

Riexinger, Martin

2002 The Islamic Creationism of Harun Yahya. ISIM Review 11: 5.

Roebben, Bert, red.

2000 Religieus opvoeden in een multiculturele samenleving. Leuven: Davidsfonds.

Roy, Olivier

2003 De globalisering van de islam. W. van der Star, vert. Amsterdam: Van Gennep.

Shadid, Wasif A. R., en Pieter Sjoerd van Koningveld

1996 Moslims als minderheid: Vergruizeling van het westerse islambeeld. In Tolerantie getolereerd? Islamitische en westerse opvattingen. Ruddy Doom, red. Pp. 51-68. Gent: Mys en Breesch.

2002 (red.) Intercultural relations and religious authorities: Muslims in the European Union. Leuven: Peeters.

Sherwin, Byron L., en Harold Kasimow, red.

1999 John Paul II and interreligious dialogue. Maryknoll: Orbis Books.

Struyf, Daniël, en Isabelle Pareit

1999 Kritiek der islamitische rede. De Standaard, 6 februari: 15.

Suchard, Derek

2006 The limits of an ethic-centric inter-religious dialogue. A scientific essay in systematic theology. Doctoraatsverhandeling, Radboud Universiteit Nijmegen. [Elektronisch document. http://webdoc.ubn.ru.nl/mono/s/suchard_d/limiofane.pdf].

Talbi, Mohamed

1972 Islam et dialogue. Réflexions sur un thème d’actualité. Tunis: Maison Tunisienne de l’Edition.

Timmerman, Christiane, en Barbara Segaert

2005 How to conquer the barriers to intercultural dialogue: Christianity, Islam and Judaism. Gods, humans and religions 5. Brussel: Lang.

Valkenberg, Pim

2005 Heeft het concept ‘Abrahamitische religies’ toekomst? Concilium 5: 103-111.

Van den Broeck, Omar Luc

2002 De islam in België. Bedreiging of verrijking? Antwerpen: Manteau.

Van Impe, Liesbeth

2004 Mannen met baarden die elkaar omhelzen (interview met Rik Torfs). De Morgen, 22 december: 7.

Vermeulen, Urbain

1999 Islam en Christendom. Het onmogelijke gesprek? Leuven: Davidsfonds.

von Sicard, Sigvard, en Ingo Wulfhorst, red.

2003 Dialogue and beyond: Christians and Muslims Together on the Way. The Lutheran World Federation Studies 1. Geneva: Lutheran World Federation.

Wulfhorst, Ingo

2003 Interfaith Dialogue or Mission? Thinking it over Series 3. Geneva: The Lutheran World Federation Departement for Theology and Studies.

Yahya, Harun

2004 A call for unity. Istanbul: Global Publishing.

Zebiri, Katharine

1996 Muslims and Christians face to face. Oxford: Oneworld.

Zemni, Sami, en Nadia Fadil

2003 Religieuze zingeving in een seculiere maatschappij. In Wanneer wordt vreemd vreemd? De vreemde in beeldvorming, registratie en beleid. Minderheden in de samenleving 14. Christiane Timmerman, Ina Lodewyck, Dirk Vanheule en Johan Wets. Pp. 203-211. Leuven: Acco.