Broedermoord. De Pools-Oekraïense betrekkingen. (1939-1947)

Wim

Van Kuyck

In de schaduw van de Tweede Wereldoorlog vond in Oost-Centraal-Europa een tragedie plaats, die in het westen nauwelijks bekendheid geniet. In 1943-1944 vochten Polen en Oekraïners een oorlog uit in Volhynië en (Oost-)Galicië (in het huidige West-Oekraïne). Het was echter geen oorlog van 'heldhaftige' veldslagen tussen partizanen van beide naties, maar van slachtpartijen onder de burgerbevolking. Poolse en Oekraïense partizanen brandden elkaars dorpen plat en vermoordden de inwoners op een beestachtige manier. Het apogeum van de Pools-Oekraïense betrekkingen werd bereikt op zondag 11 juli 1943, toen Oekraïense nationalisten 160 Poolse dorpen in Volhynië gelijktijdig aanvielen. In totaal kwamen 60.000 tot 100.000 Polen en minstens 20.000 tot 30.000 Oekraïners om in het etnische geweld.

Hoe is deze tragedie ontstaan? Oost-Galicië en (in mindere mate) Volhynië waren historisch etnisch gemengde gebieden, waar Poolse en Oekraïense dorpen ooit vredig naast elkaar lagen. Er waren ook etnisch gemengde gemeenschappen. Half Oekraïens, half Pools. Bovendien waren (en zijn) Polen en Oekraïners nauw verwant door taal, cultuur en tradities. Kortom, twee broedervolkeren die in hetzelfde gebied woonden. Wat heeft dan tot zulke wrede slachtpartijen geleid? Hoe is de wederzijdse genegenheid van gisteren ’s anderendaags kunnen ontvlammen in buitensporige haat en extreem geweld?

Vier factoren hebben dit inferno veroorzaakt: integraal Oekraïens nationalisme, de nationalistische politiek en arrogantie van de Poolse zijde, de inmenging van Duitsland en de sovjetterreur. Volhynië en Oost-Galicië behoorden in het interbellum immers toe aan Polen, werden in de Tweede Wereldoorlog bezet door de Sovjet-Unie (1939-1941) en door nazi-Duitsland (1941-1944) en werden in 1944 heroverd door het Rode Leger en definitief ingelijfd bij Oekraïne. De eerste twee factoren stonden in onderlinge wisselwerking met elkaar en werkten de gewelddadige escalatie geleidelijk –gedurende 25 jaar– in de hand. De andere twee factoren waren extern en interageerden niet (of nauwelijks) met de twee eerste factoren. Hoewel de laatste twee slechts korstondig bijgedragen hebben aan het conflict, waren hun gevolgen minstens even desastreus.

De eerste factor was het integrale Oekraïense nationalisme, dat vlak na de Eerste Wereldoorlog ontstaan was. In 1919 verloren Oekraïners de Galicische oorlog waardoor Volhynië en Oost-Galicië bij Polen ingelijfd werden. Radicale Oekraïense nationalisten verzetten zich en pleitten voor de depolonisatie en gewelddadige vereniging van alle Oekraïense territoria. Vanaf 1930 intensifieerde de OUN (Organisatie van Oekraïense Nationalisten) haar terroristische activiteiten. Het Poolse Sanacja-regime beantwoordde de terreur met geweld en strafte Oekraïners op basis van collectieve verantwoordelijkheid, wat afkeer opwekte bij de Oekraïense bevolking. De OUN bereikte haar doel: de Pools-Oekraïense tegenstellingen polariseerden. Dit alles speelde zich nog op kleine schaal af; het aantal doden in de jaren 1930 situeert zich in de grootorde van tientallen.

In 1942-1943 bereidden radicale nationalisten zich voor op de nakende ‘nationaal-revolutionaire’ strijd. Ten einde een Pools-Oekraïense strijd over etnisch gemengde gebieden te vermijden (zoals na de Eerste Wereldoorlog was gebeurd), dachten ze dit probleem preventief op te lossen met etnische zuiveringen. Alle ‘vreemde’ elementen dienden van de Oekraïense territoria geveegd te worden. Mogelijk gaf de leiding van de OUN-r (de Bandera-fractie) niet de opdracht voor de eerste massamoorden in februari 1943, maar besliste ze terzelfder tijd wél Volhynië gewelddadig te bevrijden van de Poolse ‘bezetter’. Vanaf juni maakte de numerieke sterkte van de UPA zulke plannen op grote schaal mogelijk.

De tweede factor betreft Polen. Maar waarom zou de Poolse natie een fout gemaakt hebben? Woonde een groot aantal Polen niet reeds eeuwen in Oost-Galicië? En Lviv was toch de Poolse ‘hoofdstad’ van Oost-Galicië? Dus hadden Polen toch ook het recht op Oost-Galicië? Inderdaad, maar in het interbellum was de politiek van Warschau nationalistisch en arrogant. Daarom treft ook Polen schuld.

In de nasleep van de Eerste Wereldoorlog beloofde Polen twee zaken op internationaal niveau: ten eerste autonomie te geven aan Oost-Galicië en ten tweede de rechten van etnische minderheden te respecteren. Geen van beide beloftes werden vervuld, tot grote frustratie van Oekraïners. Integendeel, het Poolse beleid streefde ernaar de grote heterogene staat te homogeniseren. De oostelijke contreien dienden dus gepoloniseerd en gekatholiseerd te worden. Oekraïners werden behandeld als tweederangsburgers.

Ook na september 1939 bleef dit arrogante nationalisme. De Poolse regering in ballingschap te Londen hield vast aan de vooroorlogse grenzen en ambieerde een groot Polen dat als tegengewicht zou dienen tegen Duitsland en Rusland. Władysław Sikorski, de eerste minister, veegde met een zekere arrogantie de Oekraïense kwestie van de tafel. Hij wilde haar pas na de bevrijding van Polen bespreken.

Maar ‘volstonden’ de twee vorige factoren om tot een genocide te leiden? Immers, volgens de uitgangspositie in 1939 zou het conflict eerder in Oost-Galicië escaleren, waar Oekraïense nationalisten voor 1939 sterker georganiseerd waren en het nationale bewustzijn hoger was dan in Volhynië. Bovendien rijst de vraag vanwaar die gedachte kwam een natie effectief fysiek te liquideren. De OUN dweepte vroeger reeds met depolonisatieplannen, maar op welke voorbeelden inspireerde zij zo’n radicale uitvoering? Was die gedachte aan etnische zuiveringen niet vreemd? Bedreigingen om Volhynië te depoloniseren door de Poolse bevolking uit te moorden werden pas in de oorlog geuit. Waar hadden Oekraïense nationalisten trouwens de technieken aangeleerd? De tegenstrijdigheid kan verklaard worden door de interferentie van nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie.

Nazi-Duitsland recruteerde milities onder Oekraïners en zette deze niet enkel in de strijd tegen sovjetpartizanen in, maar ook in de holocaust van joden in Volhynië. 12.000 Oekraïense militieleden stonden in 1942 1.400 Duitsers bij in de moord van ongeveer 200.000 joden. Jonge Oekraïense militieleden werden in hun moedertaal gehersenspoeld met extreem antisemitisme en leerden in de praktijk de technieken van de holocaust aan. Ze leerden hoe door precieze organisatie etnische zuiveringen doorgevoerd konden worden. Tussen maart en juni 1943 liepen deze militieleden over en vormden de kern van de UPA, het leger van de OUN-r (de Bandera-fractie).

Ook het beleid van de Sovjet-Unie heeft bijgedragen tot de Pools-Oekraïense volkerenmoord. In de periode 1939-1941 verminkten sovjetterreur en ‑deportaties van honderdduizenden burgers de samenleving in Oost-Galicië en Volhynië. De maatschappelijke elite –zowel de Poolse als de Oekraïense– werd onthoofd. In juni 1941 werd een ontwrichte maatschappij achtergelaten na 21 maanden bezetting. Anderzijds had de sovjetpolitiek de wederzijdse afkeer aangewakkerd door anti-Poolse propaganda (en stereotypering) en oekraïnisatie.

Bibliografie

Literatuurlijst (I): Polska-Ukraina: trudne pytania

AJNENKIEL, A., “Polityka Polski w stosunku do Ukraińców w okresie międzywojennym. Wybrane problemy”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 11-28.

BONDARENKO, K., „Działalność ukraińskich oddziałów samoobrony na ziemiach Ukrainy Zachodniej w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 13-29.

BUCHAŁO, H., „Straty ludności na południowo-wschodnich ziemiach Polski w latach 1939-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 253-269.

BUCHAŁO, H., „Ukraińcy w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 130-150.

CHANAS, W., „Problem genezy polskiej samoobrony w Galicji Wschodniej na przykladzie Inspektoratów AK Brzeżany i Czortków”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 86-100.

DMYTRUK, W., „Polityka władz sowieckich w stosunku do ludności Ukrainy Zachodniej w latach 1939-1941: istota i następstwa”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 74-95.

FILAR, W., „Chronologia wydarzeń na Wołyniu w latach 1939-1944”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 32-82.

FILAR, W., „Geneza i walki 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 171-210.

FILAR, W., „Rozwój ukraińskiego ruchu niepodległościowego na Wołyniu w latach 1939-1944. Powstanie UPA”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 67-92.

FILAR, W., „Ukraińsko-polski konflikt narodowościowy na południowo-wschodnich Kresach II RP: przebieg, skutki, przyczyny, wnioski na przyszłość”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 284-308.

FILAR, W. en KLIMECKI, M., “Stosunki polsko-ukraińksie: kronika wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudna odpowiedź, Warschau, 2003, 62-165.

FILAR, W., KLIMECKI, M. en SZWAHULAK, M., “Chronologia wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1939-1945 (projekt)”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 110-165.

HRYCIUK, G., „Straty ludności na Wołyniu w latach 1941-1944”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 264-287.

HRYCIUK, G., „Straty ludności w Galicji Wschodniej w latach 1941-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 271-308.

ILIUSZYN, I, „Geneza i działania bojowe 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 146-170.

ILIUSZYN, I., „Polskie podziemie na terytorium Ukrainy Zachodniej podczas II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 171-188.

ILIUSZYN, I., „Polskie podziemie w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1939-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VII, Warschau, 2000, 34-57.

JASIAK, M., „Działalność OUN-UPA w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1941-1946”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VII, Warschau, 2000, 88-124.

JASIAK, M., „Geneza i przebieg akcji ‘Wisła’”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 111-159.

JASIAK, M., „Polacy w sowieckim ruchu partyzanckim w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 171-189.

JASIAK, M., „Stanowisko i los Ukraińców w Generalnym Gubernatorstwie (bez Galicji) w latach okupacji niemieckiej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 196-229.

KARPUS, Z., „Straty ludności na Ukrainie Zachodniej w latach 1939-1941”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 148-159.

KĘSIK, J. „Ogólny bilans strat ludności w wyniku polsko-ukraińskiego konfliktu narodowościowego w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 34-42.

KLIMECKI, M., „Chronologia wydarzeń w Małopolsce Wschodniej w latach 1939-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 83-112.

KLIMECKI, M., „Geneza i organizacja polskiej samoobrony na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej podczas II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 55-76.

KLIMECKI, M., „Polska – Ukraina: trudne pytania – ocena i wnioski na temat tomów 1-7”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 363-370.

KONDRATIUK, K., „Straty ludności na Ukrainie Zachodniej w latach 1939-1941”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 160-174.

KONDRATIUK, K., „Ukraińcy i Polacy w sowieckim ruchu partyzanckim w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 190-203.

KONIECZNY, Z., „Straty ludności w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1939-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VII, Warschau, 2000, 227-244.

KOTARBA, R., „Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w województwie tarnopolskim w latach 1939-1945. Próba bilansu”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 259-270.

KUCZEREPA, M., „Polityka narodowościowa Drugiej Rzeczypospolitej wobec Ukraińców w latach 1919-1939”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 29-46.

KYRYCZUK, J. „Problem ukraińskiej kolaboracji w czasie II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 244-266.

KYRYCZUK, J., „Próby porozumienia polsko-ukraińskiego na terenie kraju w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 53-74.

MAKAR, J., „Ukraińsko-polski konflikt narodowościowy w latach II wojny światowej: przyczyny, przebieg, skutki, wnioski na przyszłość”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 325-341.

MAKAR, J., „Polityczne, ekonomiczne i narodowościowo-demograficzne następstwa akcji ‘Wisła’”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 205-220.

MAKAR, W. „Polska – Ukraina: trudne pytania. Próba oceny seminariów i opublikowanych materiałów”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 371-384.

MAKARCZUK, S., „Konflikt ukraińsko-polski w latach drugiej wojny światowej: przyczyny, przebieg, skutki, propozycje”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 308-324.

MAKARCZUK, S., „Straty ludności na Wołyniu w latach 1941-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 309-326.

MAKARCZUK, S., „Straty ludności w Galicji Wschodniej w latach II wojny światowej (1939-1945)”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 228-254.

MATIJCZENKO, W., „Problem polskiej kolaboracji w czasie II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 228-243.

MAZUR, G., „Polityka władz sowieckich w stosunku do ludności Ukrainy Zachodniej w latach 1939-1941: istota i następstwa”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 96-114.

MAZUR, G., „Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski w latach 1945-1946”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 15-57.

MAZUR, G., „Rola Niemiec i Związku Sowieckiego w polsko-ukraińskim konflikcie narodowościowym w latach 1942-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 221-234.

MOTYKA, G., „Polskie podziemie w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1939-1946”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VII, Warschau, 2000, 11-33.

MOTYKA, G., „Problem polskiej i ukraińskiej kolaboracji w czasie II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 2002, 211-227.

MOTYKA, G., „Ukraińska samoobrona na Ukrainie Zachodniej w latach 1941-1944”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 30-38.

PALSKI, Z., „Polityczne, ekonomiczne i narodowościowo-demograficzne następstwa operacji ‘Wisła’”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 188-204.

PALSKI, Z., „Straty ludności na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej w okresie od lutego 1944 do końca 1947 roku”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999,

PALSKI, Z., „Ukraińcy w sowieckim ruchu partyzanckim w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 161-170.

PALSKI, Z., „Ukraińska myśl polityczna na Ukrainie Zachodniej wobec problemu polskiego w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 270-290.

PARTACZ, C., „Problem ukraiński w polityce polskiego rządu na uchodźstwie i polskiego państwa podziemnego w latach 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 115-128.

PARTACZ, C., „Próby porozumienia polsko-ukraińskiego na terenie kraju w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VI, Warschau, 2000, 17-52.

PARTACZ, C., „Ukraińcy w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 89-129.

PISKUNOWICZ, H., „Polskie podziemie na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 154-170.

REZMER, W., „Stanowisko i udział Ukraińców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 13-34.

SERHIJCZUK, W., „Działalność OUN-UPA w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1941-1947”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VII, Warschau, 2000, 125-152.

SERHIJCZUK, W., „Problemy przesiedlenia Ukraińców z Polski i Polaków z Ukrainy w latach 1944-1946”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 58-85.

SERHIJCZUK, W., „Stanowisko i los Ukraińców w Generalnym Gubernatorstwie (bez Galicji) w latach okupacji niemieckiej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 175-195.

SERHIJCZUK, W., „Straty ludności w wyniku ukraińsko-polskiego konfliktu narodowościowego w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IX, Warschau, 2002, 43-66.

SERHIJCZUK, W., „Ukraiński narodowy ruch niepodległościowy na Ukrainie Zachodniej w latach 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, I-II, Warschau, 1998, 93-111.

STRIŁKA, R., „Geneza polskiej samoobrony na Wołyniu i jej rola w obronie ludności polskiej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, III, Warschau, 1998, 77-85.

SZWAHULAK, M., „Chronologia wydarzeń na Ukrainie Zachodniej w latach 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 14-31.

SZWAHULAK, M., „Stanowisko i udział Ukraińców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 36-61.

TROFYMOWYCZ, W., „Rola Niemiec i Związku Sowieckiego w konflikcie ukraińsko-polskim w latach 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, V, Warschau, 1999, 193-220.

TROFYMOWYCZ, W., „Ukraińska myśl polityczna na Ukrainie Zachodniej wobec problemu polskiego w latach II wojny światowej”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 251-269.

ZABROWARNYJ, B., „Geneza i przebieg akcji ‘Wisła’”, Polska – Ukraina: trudne pytania, VIII, Warschau, 2001, 160-175.

ZASZKILNIAK, Ł., „Problem ukraiński w polityce polskiego rządu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach 1939-1945”, Polska – Ukraina: trudne pytania, IV, Warschau, 1999, 129-146.

Literatuurlijst (II)

BOLJANOVS’KYJ, A., Ukraïns’ki vijs’kovi formuvannja v zbrojnych sylach Nimeččyny. 1939-1945, Lviv, 2003.

CIESIELSKI, S., MATERSKI, W. en PACZKOWSKI, A., Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warschau, 2002.

CHAŁUPCZAK, H. en BROWAREK, T., Mniejszości narodowe w Polsce. 1918-1995, Lublin, 2000.

CZAPLIŃSKI, W. (red.) en ŁADOGÓRSKI, T. (red.), Atlas historyczny Polski, Warschau, [s.d.].

DAVIES, N., Rising ’44. The Battle for Warsaw, Londen, 2003.

DROZD, R.., Ukraińska Powstańcza Armia. Dokumenty – struktury, Warschau, 1998.

FILAR, W., Wołyń 1943-1944, Toruń, 2003.

GROSS, J., Neighbours. The destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, 1941, Londen, 2003.

HAŁAGIDA, I., “Pierwsze lata Ukraińców na zachodnich i pólnocnych ziemiach Polski po przesiedleniu w ramach akcji „Wisła” (1947-1952)”, M. STRASZ, e.a., Akcja Wisła, Warschau, 2003, 125-141.

HOLZER, J., „Upadek komunizmu i historiografia”, P. KOSIEWSKI (red.) en G. MOTYKA (red.), Historycy polscy i ukraińscy wobec problemów XX wieku, Krakau, 2000, 5-10.

HRYCAK, J., Historia Ukrainy. 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin, 2000.

HRYCIUK, G., Polacy we Lwowie. 1939-1944, Warschau, 2000.

ILJUSZYN, I., “Stosunki ukraińsko-polskie w okresie II wojny światowej oraz pierwszych latach powojennych w historiografii ukraińskiej po roku 1989”, P. KOSIEWSKI (red.) en G. MOTYKA (red.), Historycy polscy i ukraińscy wobec problemów XX wieku, Krakau, 2000, 179-188.

IL’JUŠYN, I., Volyns’ka tragedija 1943-1944, Kiëv, 2003.

KAMIŃSKI, Ł., “Obóz Jaworzno: ukraiński etap”, M. STRASZ, e.a. Akcja Wisła, Warschau, 2003, 174-176.

KOSYK, V., “Pol’s’ko-ukraïns’ka tragedija pid čas Drugoï svitovoï vijny (1942-1944)”, Ja. DAŠKEVIČ (red.) e.a., Ukraïns’kyj vyzvol’nyj ruch, II, Lviv, 2003, 94-107.

LESSER, G., „Pogromy w Galicji Wschodniej w 1941 r.”, R. TRABY, (red.), Tematy polsko-ukraińskie, Olsztyn, 2001, 103-126.

LINDHEIM, R. en LUCKYJ, G., Towards an Intellectual History of Ukraine, Toronto, 1996.

ŁUKASZOW, J. [OLSZAŃSKI, T.]. „Walki Polsko-Ukraińskie 1943-1947”, Zeszyty Historyczne, XC, Parijs, 1989, 159-199.

MAGOCSI, P., Galicia: a historical survey and a bibliographic guide, Toronto, 1983.

MAGOCSI, P., Ukraine. A historical atlas, Toronto, 1985.

MAKARČUK, V., Mižnarodno-pravove vyznannja deržavnogo kordonu miž Ukraïnoju i Pol’ščeju (1939-1945 rr.), Kiëv, 2004.

MAZUR, G., “Polityka władz sowieckich wobec ludności w województwie Stanisławowskim w latach 1939-1941”, Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze, I-II, Krakau, 1992-1993, 173-181.

MĘDRZECKI, W., „Polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja UPA w latach 1943-1944”, G. MOTYK (red.) en D. LIBIONKA (red.), Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, Warschau, 2003, 14-18.

MIRONOWICZ, E., „Polityka władz Polski Ludowej wobec Ukraińców w latach 1944-1947”, M. STRASZ, e.a., Akcja Wisła, Warschau, 2003, 55-63.

MISILO, E., Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944-1946. Tom I: dokumenty 1944-1945, Warschau, 1996.

MOTYKA, G., „Antypolska akcja OUN-UPA w ukraińskiej historiografii”, G. MOTYK (red.) en D. LIBIONKA (red.), Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, Warschau, 2003, 141-146.

MOTYKA, G., „Problematyka stosunków polsko-ukraińskich w latach 1939-1948 w polskiej historiografii po roku 1989”, P. KOSIEWSKI (red.) en G. MOTYKA (red.), Historycy polscy i ukraińscy wobec problemów XX wieku, Krakau, 2000, 166-178.

OLCZAK, E. (red.), Atlas historii Polski, Warschau, 2003.

OLSZAŃSKI, T., Historia Ukrainy XX w., Warschau, 1994.

OSADČUK, Ukraïna, Pol’šča, svit. Vybrani reportaži ta statti, Kiëv, 2001.

POGONOWSKI, I., Poland. A historical atlas, New York, 1987.

SERHIJČUK, V., Poljaky na Volyni u roky Drugoï svitovoï vijny, Kiëv, 2003.

SERRY, R., Standplaats Kiev, Amsterdam, 1997.

SIEMASZKO, E., “Ludobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 roku na Wołyniu”, G. MOTYK (red.) en D. LIBIONKA (red.), Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, Warschau, 2003, 59-75.

SIWICKI, M., Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, 3 dln., Warschau, 1992-1994.

SNYDER, T., The Reconstruction of Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999, New Haven / Londen, 2003.

SNYDER, T., „Akcja Wisła a homogeniczność społeczeństwa polskiego”, M. STRASZ, e.a., Akcja Wisła, Warschau, 2003, 49-54.

SOWA, A., Stosunki polsko-ukraińskie. 1939-1947. Zarys problematyki, Krakau, 1998.

SOWA, A., „Postawy społeczności ukraińskiej w okresie kampanii wrześniowej 1939 roku”, Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze, I-II, Krakau, 1992-1993, 167-172.

SLYVKA, Ju. (red.), Deportaciï. Zachidni zemli Ukraïny. Kincja 30-ch – počatku 50-ch rr. Dokumenty, materialy, spogady, 3 dln, Lviv, 1998.

SLYVKA, Ju., “Ukraïna v Drugij svitovij vijni: nacional’no-polityčnyj ta mižnarodno-pravovyj aspetky”, Ja. ISAJEVYČ (red.), e.a., Ukraïna: Kul’turna sladščyna, nacional’na svidomist’, deržavnist’. Zbirnyk naukovych prac’, III-IV, L’viv, 1997, 3-31.

SLYVKA, Ju., Ukraïns’ko-pol’s’ke protystojannja periodu drugoï svitovoï vijny. Vytoky ta naslidky, Lviv, 2003.

STACHURA, P., Poland, 1918-1945. An interpretive and documentary history of the Second Republic, Abingdon, 2004.

STĘPIEŃ, S., „Antypolska akcja UPA na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Propozycja dla autorów podręczników szkolnych”, G. MOTYK (red.) en D. LIBIONKA (red.), Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, Warschau, 2003, 157-159.

STRYJEK, T., “Europejkość Dmytra Doncowa, czyli o cechach szczególnych ideologii ukraińskiego nacjonalizmu”, G. MOTYK (red.) en D. LIBIONKA (red.), Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, Warschau, 2003, 19-32.

SUBTEL’NYJ, O., Ukraina. Istorija, Kiëv, 1994.

ŠVAHULJAK, M. „Z istoriï ukraïns’ko-pol’s’kych vzajemyn naperedodni ta pid čas nimec’ko-pol’s’koï vijny 1939 r.”, S. GOLOVKO (red.), Pol’s’ko-ukraïns’ki studiï. Studia polsko-ukraińskie. Materialy mižnarodnoï naukovoï konferenciï. Kam’janec’-Podil’s’kyj, 29-31 travnja 1992 r., Kiëv, 1993, 232-241.

Teki Edukacyjne IPN. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-1947, Warschau, 2002.

TORZECKI, R.., Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933-1945), Warschau, 1972.

TORZECKI, R.., Polacy i ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warschau, 1993.

V'JATROVYČ, V., “Sproby ukraïns’ko-pol’skoho porozuminnja v roky drugoï svitovoï vijny: pozyciï storin”, Ja. Daškevyč, V. Kocyk, V. Serhijčuk, e.a., Ukraïns’kyj vyzvol’nyj ruch, II, Lviv, 2003, 127-137.

V'JATROVYČ, V., “[recenzija] Volyn’ i Schidna Galyčyna. 1943-1944. Putivnyk po pol’s’kych ta ukraïns’kych archivnych džerelach”, Ja. Daškevyč, V. Kocyk, V. Serhijčuk, e.a., Ukraïns’kyj vyzvol’nyj ruch, II, Lviv, 2003, 189-192.

VOS, L. en [m.m.v.] GODDEERIS, I., De strijd van de witte adelaar, Leuven / Leusden, 2000.

WNUK, R.., Recent Polish Historiography on Polish-Ukrainian Relations during World War II and its aftermath, Lublin, [s.d.] (http://www.columbia.edu/cu/sipa/REGIONAL/ECE/vol7no1/wnuk.pdf).

ZBIERSKI, A. “Próby współpracy środowisk polskich i ukraińskich w latach 1939-1947”, T. STEGNER (red.), Polacy o Ukraińcach, Ukraińcy o Polakach. Materiały z sesji naukowej, Gdańsk, 1993, 163-173.