Congolezen in en met het KMMA. Een contrapuntische interpretatie van een contactzone

Lies

Busselen

Congolezen in en met het KMMA

Een contrapuntische interpretatie van een contactzone

“Dialogue and collaboration is the name of the game (…)”

(Boast, 2011, p. 56).

Koloniale etnografische musea profileren de laatste jaren steeds meer hun status door middel van samenwerking met en integratie van de Andere in de museumwerking. Met de Andere in relatie tot etnografische musea verwijzen we naar de voormalig gekoloniseerde. Samenwerking en integratie worden op verschillende manieren bewerkstelligd in etnografische musea: door middel van gedeeld curatorschap, artistieke projecten en de incorporatie van inheemse belanghebbenden. Wat de samenwerking, de interacties en/of integratie met de Andere in Tervuren betreft stelden we vast dat dit proces in vertraging op gang is gekomen. Historisch gezien heeft het museum weinig tot geen contact of evenwaardig contact gekend met Congolese actoren. Slechts enkele historische sleutelmomenten illustreren het contact, al dan niet met een bittere nasmaak omwille van de koloniale en postkoloniale asymmetrische context. In een recent verleden is het KMMA als een van de laatste koloniale etnografische musea (Hasian & Wood, 2010) sinds 2001 met de tentoonstelling ExitCongoMuseum het museum als publieke en wetenschappelijke instelling in vraag beginnen stellen (Bouquet en Porto, 2005, p. 11). Hieruit zijn verschillende tijdelijke tentoonstellingen met het oog op samenwerking met Congolese actoren, internationale wetenschappelijke stages met het oog op samenwerking met studenten uit Centraal-Afrika, publieksgerichte samenwerkingsprojecten en een sturingsgroep COMRAF tot stand gekomen. Er werd onderzocht in welke mate die samenwerkingsprojecten de stem van Congolese actoren in het KMMA incorporeren. Een belangrijk aspect van de vraagstelling legt de focus op de toe-eigening van het koloniale verleden door Congolese actoren binnen het kader van het KMMA. Het betreft een breed uitgangspunt dat zich richt op de verschillende domeinen van het KMMA: de wetenschappelijke afdelingen, de publieksgerichte taken en het adviserend comité COMRAF. De interpretatie van deze vraagstelling kan op verschillende manieren gebeuren. Een historische interpretatie zou de nadruk leggen op historische samenwerking tussen Congolese actoren en het KMMA. Een antropologische studie zou de relaties en de verhoudingen bekijken in het opzet van de vraagstelling. Ik opteerde voor een gemengde interpretatie, waarin zowel historische aspecten als een antropologische analyse van de samenwerking en de interacties tussen Congolese actoren en het KMMA aan bod komen. Bovendien is het van belang te onderstrepen dat de ideologische beeldvorming over de Andere, zowel historisch als in de tentoonstellingscultuur van het KMMA, bepalend is voor de materiële samenwerking tussen Congolese actoren en het KMMA. Naast het belang van een historische reconstructie van de Andere in het museum werd evengoed het terrein ontwaart op basis van een etnografische methode.

Contrapuntische interpretatie van een contactzone?

Het onderzoek heeft een groeiproces van een etic naar een emic perspectief blootgelegd en van een dialectische relatie tussen onderzoeker en het veld. De hiërarchische relaties in het museum werden beetje bij beetje ontsluierd en gaven aan hoe de tentoonstellingscultuur van een etnografisch museum de tonen van de beeldvorming over de Andere mee vorm geeft. Aan de hand van Edward Saids concept contrapuntal reading gingen we op zoek naar contrapuntische interpretaties van de collecties en het koloniale erfgoed in de tijdelijke tentoonstellingen van het KMMA. Contrapuntische interpretatie is ontleend door Said aan de muziekwereld en wist hij om te vormen tot een methode in de postkoloniale studies. Het gaat om het kritisch lezen en interpreteren van het westers cultureel archief door de Andere. Met andere woorden werden de tentoonstellingen van het KMMA onderworpen aan een kritische lezing, waarin werd achterhaald in welke mate Congolese subalterns de collecties kritisch konden benaderden.

De resultaten werden vervolgens getoetst aan het theoretisch concept exhibitionary complex van Tony Bennett en de theoretische stelling Can the subaltern speak? van Gayatri Chakravorty Spivak. Hieruit bleek dat de tentoonstellingscultuur, ondanks heel wat veranderingen in de representatie van en samenwerking met de Andere, nog onderhevig aan het museum van de elites. Congolese actoren blijven immers geen initiatiefnemers in de samenwerking, en krijgen geen volledige autonomie in het museologisch beleid van het KMMA. Het statement van Spivak trachtte deze vaststelling in een breder kader van asymmetrie te plaatsen. Congolese actoren trachtten zich bepaalde rechten toe te eigenen in de interpretatie en installatie van tentoonstellingen, maar omdat het een museum is van elites blijven deze actoren haperen in het dominant discours. Slechts enkelingen, zoals bepaalde Congolese artiesten trachtten in het verleden door middel van museologische projecten het overheersend discours te penetreren en te deconstrueren.

Het museum is in dat opzicht niet gewoon een westers monolitisch blok, maar een confederatie van verschillende perspectieven, stemmen en partijen. De interacties tussen de verschillende perspectieven, stemmen en partijen hebben reeds interdisciplinaire en grensoverschrijdende veranderingen teweeg gebracht. Zo stelde het provincieproject onderzoekers van het museum in staat om de provincies van Congo in kaart te brengen in samenwerking met Congolese onderzoekers ter plaatse. De stage Immersion en archives van Mathilde Leduc maakte het mogelijk om Congolese doctoraatsstudenten toegang te verschaffen tot de collecties en archieven van het KMMA. Het project Héritage in samenwerking met Congolese artiesten maakte een popularisering van de wetenschappelijke analyses over de collecties van het KMMA mogelijk. Ik wil hier aantonen hoe het KMMA een contact zone is, naar het theoretische model van Mary Pratt. De interpretatie van James Clifford, die het concept toepaste op etnografische musea, is tevens van toepassing op het Afrikaans adviescomité COMRAF van het KMMA. Het adviescomité is het medium en het communicatieorgaan tussen het Congolese middenveld van België en het museum.

De horizon van de renovatiewerken

Met de renovatie is het KMMA in een nieuwe liminale ruimte belandt. De resultaten van dit overgangsproces zijn voor de overgrote meerderheid een raadsel. Zowel extern als intern wordt er over de renovaties gespeculeerd, gelachen en gefantaseerd. De verwachtingen zijn zeer veelzijdig en uiteenlopend. Er zijn immers verschillende groepen, waaronder wetenschappers en niet-wetenschappers, Belgen en Congolezen, Burundezen en Rwandezen bij betrokken.

Er bestaat een amalgaam van verschillende perspectieven, die steeds opnieuw plaats maken voor nieuwe tegenstellingen binnen de museumwerking. Heel wat correspondenten getuigden dat het moeilijk is om in te gaan op vragen over de renovatie omdat die bepaalde verwachtingen creëert, die misschien niet beantwoord gaan worden in de toekomst. Het KMMA is immers intern een contactzone met een bagage van postkoloniale tegenstellingen, zoals bijvoorbeeld het bestaan van een niet statutair comité COMRAF, rechtstreeks verbonden aan de directie van het KMMA. Deze tegenstellingen zullen op drie jaar tijd niet verdwijnen of oplossen in een periode nota bene waar er geen (museologische) interactie met het publiek zal zijn. Juist deze interactie met een breed publiek, bestaande uit zowel Congolese actoren als Belgische actoren kan steeds opnieuw resulteren in nieuwe debatten en tegenstellingen in het KMMA.

De museologische constellaties, publieksgerichte initiatieven en internationale projecten in het kader van ontwikkelingssamenwerking speelden doorheen de geschiedenis een belangrijke rol in het doorbreken van de koloniale verhoudingen in het KMMA. Het is immers door middel van het betrekken van Congolese actoren en het toekennen van een werkterrein voor Congolese actoren dat er op een bewuste manier gewerkt kan worden aan de bestaande verhoudingen in het museum.

De tijdelijke tentoonstellingen kunnen door middel van het betrekken van Congolese actoren in de lijn van een nieuwe museologie nieuwe debatten losweken. De publieksgerichte werking, met Congolese actoren in de animatieworkshops en in het adviescomité COMRAF, en de wetenschappelijke afdelingen met Congolese en Belgische wetenschappers kunnen in het bestaande organigram van het KMMA nieuwe verhoudingen scheppen door middel van nieuwe concepten en projecten. Zoals Luntumbue bijvoorbeeld ongewild of gewild verandering binnenbracht in het KMMA met de tentoonstelling ExitCongoMuseum heeft Mama Leona immers een nieuw concept gelanceerd met een alternatieve rondleiding. Zoals onder andere het debat over de menselijke resten misschien op termijn zal resulteren in nieuwe pistes voor het KMMA en de Belgische en Congolese overheden. Vaak werden en worden deze debatten en vernieuwingen in hun bestaande context als provocaties onthaald, maar kunnen ze de eerste krijtlijnen vormen voor een evenwaardige samenwerking tussen Congolese actoren en het KMMA.

Bibliografie

Referentielijst

Interviews

Baloji, S. (Brussel, 10.05.2012). Artists in Residence en het KMMA [Interview met L. Busselen].

Bluard, C. (Tervuren, 8.06.2012). Archieven tijdelijke tentoonstellingen [Gesprek met L. Busselen].

Ceuppens, B. (Tervuren, 30.05.2012). Thesisgesprek [Interview met L. Busselen].

Couttenier, M. (Tervuren, 8.03.2012). Archieven [Gesprek met L. Busselen].

Dahlman, L. (Brussel, 8.05.2012). Persoonlijke ervaring m.b.t. Congolese collaboratie in het KMMA [interview met L. Busselen].

Etambala, Z. A. (Leuven, 5.05.2012). Geschiedenis van COMRAF en Congolese collaboratie in het KMMA [Interview met L. Busselen].

Kalonji, B. (Tervuren, 24.07.2012). COMRAF en het KMMA [Interview met L. Busselen].

Libotton, J. (Leuven, 3.05.2012). Herinneringen over Congolezen in het KMMA [Interview met L. Busselen].

Leduc-Grimaldi, M. (Tervuren, 22.03.2012). Thesisgesprek [Gesprek met L. Busselen].

Luntumbue, T. (Brussel, 25.07.2012). ExitCongoMuseum en het KMMA [Interview met L. Busselen].

Maluba, N. M. (Tervuren, 16.03.2012). COMRAF [Gesprek met L. Busselen].

Middernacht, S. (Tervuren, 13.07.2012). Collecties en diaspora [Gesprek met L. Busselen].

M’Pene, Z. (Tervuren, 30.05. 2012). Geschiedenis van COMRAF en Congolese collaboratie in het KMMA [Interview met L. Busselen].

Omasombo, J. (Tervuren, 30.03.2012). Collaboratie met Congolezen in het KMMA [Interview met L. Busselen].

Mudekereza, P. (Oostende, 27.07.2012). Artists in Residence en het KMMA [Interview met L. Busselen].

Vanloo, I. (Tervuren, 8.06.2012). COMRAF en publieksgerichte diensten van het KMMA [Interview met L. Busselen].

Boeken en artikels

Amin, S. (2000). Economic Globalism and Political Democratic Universalism. Mexico: Universidad Nacional Autonoma de Mexico.

Applegate Krouse, S. (2006). Anthropology and the New Museology. Reviews in Anthropology, 35, pp. 169-182.

Arnoldi, M.J. (1999). From the diaroma to the dialogic: a century of exhibiting Africa at the Smithsonian’s Museum of Natural History. Cahiers Etudes Africains, 39(3-4), pp. 701-726.

Arnout, K. (2001). ExitCongoMuseum en de afrikanisten: voor een etnografie van de Belgische (post-) koloniale conditie. Forum Belgische Vereniging van Afrikanisten, 20, pp.26-34.

Arnout, K., & VANHEE, H. (2001). De postkoloniale Afrikanistiek in België en de Verenigde Staten: Een interview met Jan Vansina. Forum Belgische Vereniging van Afrikanisten, 21, pp. 11-18.

Ashcroft, B., en Ahluwalia, P. (2009). Edward Said (2nd edition). Routhledge: New York.

Ashcroft, B., Griffiths, G. en Tiffin, H. (2007). Post-Colonial Studies: the Key Concepts. Londen: Routhledge.

Bahba, H. (2004). The Location of Culture. Londen: Routhledge.

Bancel, N., Blanchard, P., Boëtsch, G., Deroo; E., & Lemaire, S. (2004) Zoos humains et exhibitions coloniales: 150 ans d’inventions de l’Autre. Paris: La Découverte.

Barrett, J. (2012). Museums and the public sphere. Oxford: Wiley-Blackwell.

Bennett, T. (2006). Exhibition, difference and the logic of culture. In I. Karp, C. Kratz , L. Szwaja en T. Ybarra-Frausto (Reds.), Museum Frictions: Public Cultures/Global Transformations [pp. 46-69]. Durham: Duke University Press.

Bennett, T. (1988). The Exhibitionary Complex. New Formations, 4, pp. 73–102.

Bennett, T. (1995). The birth of the Museum, History, Theory & Politics. Londen : Routhledge.

Beyers, L. (1999). Rasdenken tussen geneeskunde en natuurwetenschap. Emile Houzé en de Société d’anthropologie de Bruxelles (1882-1921). In J. Tollebeek, G. Vanpaemel & K. Wils (Reds.), (2003). Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën & praktijken. Leuven: Universitaire Pers, pp. 63-77.

Bezuidenhout, V. (18.11.2011). Témoin Africa: Bamaka Biennale. [20.08.2012, Goethe Institut South: http://temoinafrica.wordpress.com/2011/11/18/sammy-baloji-ne-le-29-decembre-1978-works-and-lives-in-lubumbashibruxelles/].

Blommaert (2001). Ex Shit Congo - Het No Man's Land van de Congolese van de Congolese verbeelding [18.08.2012, AVRUG: http://cas1.elis.ugent.be/avrug/exshit.htm].

Boast, R. (2011). Neocolonial collaboration. Museum as Contact Zone revisited. Museum anthropology, 35(1), pp. 56-70.

Bockhaven, V. (2009). Leopard-men of the Congo in littérature and popular imagination. Tydskrif vir Letterkunde, 46(1), pp. 79-94.

Bolamba, R. R. (1956). Les Noirs et l’Expostion internationale de Bruxelles. La Voix du Congolais, pp. 243-244.

Bouttiaux, A-M. (1999). Des mises en scène de curiosité aux chefs-d’oeuvre mis en scène. Le Musée Royal de l’Afrique à Tervuren: un siècle de collections. Cahiers d’Etudes Africaines, 393(3-4), pp. 595–616.

Bouttiaux, A-M., D’Hooghe, A., Pivin, J.L., & Martin Saint Léon, P. (2003). Afrika: zelfportret. Een eeuw Afrikaanse fotografie / (Exhibitions). Tervuren: KMMA.

Bouttiaux, A-M. (2009). Persona. Maskers uit Afrika: verborgen en ontsluierd. Tervuren: KMMA.

Bouttiaux, A-M. (2011).

Bouquet, M. en Porto, N. (2005). Science, Magic, Religion: the Ritual Processes of Museum Magic. New York: Berghahn Books.

Bouquet, M. (2001). Anthropology and the Museum. Back to the future. New York & Oxford: Berghahn Books.

Bragard, V. (2011). "Independance!": the Belgo-Congolese dispute in the Tervuren Museum. Human Architecture: Journal of the Sociology of Self-Knowledge, 9(4), p. 93.

Brincard, M.T. (2001). ExitCongoMuseum: a Century of Art with/without Papers. African Arts, 34(4), pp. 76-96.

Bunzl, M. (2004). Boas, Foucault and the “Native Anthropologist”: notes toward a Neo-Boasian Anthropology. American Anthropologist, 106(3), pp. 435-442.

Cahen, L. (1974). La collaboration entre le musée royal d’Afrique centrale et les musées nationaux du Zaïre: un chapitre de la “politique scientifique” du musée de Tervuren. Africa-Tervuren, 19(x), pp. 111-114.

Capenberghs, J. (2001). Re-turning the shadow. Museological reflections on the Royal Museum for Central Africa in Tervuren. Paper gepresenteerd op de ICME Sessions van de ICOM-conferentie van 2-3.07.2001 in Barcelona, Spanje.

Castryck, G. (2005). Een geheugen als een olifant: ROM- en RAM-geheugen van de koloniale tijd in Tervuren. Hermes: Tijdschrift voor geschiedenis, 37(3), pp. 30-34.

Ceuppens, B. (2012). The exhibition “Indépendance! Congolese tell their stories of 50 years of independence” in the Royal Museum for Central Africa”. Ongepubliceerde paper, Afdeling Koloniale Geschiedenis, KMMA, Tervuren.

Ceuppens, B., Viaene, V. en Van Reybrouck, D. (2009). Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool. Leuven: Universitaire pers.

Ceuppens, B. (2003). Congo Made in Flanders: koloniale Vlaamse visies op “blank” en “zwart” in Belgisch Congo. Gent: Academia Press.

Clapham, C. (2002). Africa and the International System. The politics of State Survival. Cambridge: Cambridge University Press.

Clifford, J. (1997). Routes: Travel and translation in the Late Twentieth Century. Cambridge:Harvard UP.

Clifford, J. (2004). Looking several ways. Anthropology and Native Heritage in Alaska. Current Anthropology, 45(1), pp. 5-30.

Cohen, A.P. (2008). Self-conscious anthropology. In Robben, G.G.M. en Sluka, J.A. (Red.), Ethnographic Fieldwork: an anthropological reader (pp.72-81). Oxford: Blackwell.

Corbey, R. (1993). Ethnographic Showcases, 1870-1930. Cultural Anthropology, 8(3), pp. 338-369.

Cornelis S. en Lagae, J. (2003). Sammy Baloji et Patrick Mudekereza en résidence au Musée royal de l'Afrique centrale. Congo Far West (Arts, sciences et collections). Milan/Tervuren : Silvana Editoriale/MRAC.

Corsane, G. (2005). Heritage, museums and galleries. An Introductary Reader. New York: Routhledge.

Couttenier, M. (2005). Congo tentoongesteld: een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren (1882-1925). Leuven: Acco.

Couttenier, M. (2009a). Fysieke antropologie in België en Congo 1883-1964. Levende tentoonstellingen. In S. Allegaert en B. Sliggers (Reds.), De exotische mens. Andere culturen als amusement. Tielt: Uitgeverij Lannoo.

Couttenier, M. (2009b). De ethiek van het verzamelen en tentoonstellen van menselijke resten. Paper gepresenteerd op de Nocturne van de tentoonstelling ‘De tentoongestelde mens. Andere culturen als amusement’, Museum Dr. Ghuislain, Gent.

Couttenier, M. (2010). Als muren spreken. Het museum van Tervuren 1910-2010. Tervuren: KMMA/MRAC.

Czarniawski, B. en Höpfl, H. (2002). Casting the Other. The production and maintenance of inequalities in work organisations. Londen en New York: Routhledge.

Dahl, G.B. & Stade, R. Anthropology, Museums and Contemporary Cultural Processes: An Introduction. Ethnos, 65(2), pp. 157-171.

David, C. (2011). Open Conversations: Public Learning in Libraries and Museums. Santa Barbara: ABC-CLIO.

De Boeck, F. (2008). Léopoldville: het koloniale verleden in een postkoloniale tijd. In J. Tollebeek, & F. Buelens, e.a. (Red.), België een parcours van herinnering: plaatsen van tweedracht, crisis en nostalgie (pp. 262-273). Amsterdam: Bert Bakker.

De Cock de, J. (2006). De kelders van Congo/druk 1: het relaas van het verblijf in een Congolese gevangenis. Antwerpen: Lannoo Uitgeverij.

De Croês, C. & Cheri Samba & Muyle, J. (2003). La porte à tambour. Entretien. De draaideur. In Badibanga, C. & Ibongo, J. & N’Soko, J. (Reds.), Kin moto na Bruxelles. Quand Kinshasa réchauffe Bruxelles. Brussel: Africalia, p. 63-88. (Chéri Benga, Chéri Cherin, Ange Kumbi, Bodo, Boduka, Lusavuvu, Mfumu’Eto, Moke, Moke fils, Pap’Emma, Chéri Samba, Shula, Sim Simaro, Syms.)

De Grave, V. (2008). Wat verstaan ouders en jongeren van Congolese origine in Antwerpen onder opvoeding? [Masterthesis]. Gent: Universiteit Gent.

Delvaux, I. (2011). Artists in Residence. Sammy Baloji and Patrick Mudekereza. Arts, sciences & collections. Une étape dans le lent processus de decolonisation de notre regard sur le Congo? [paper]. Liège: Université de Liège.

Dembour, M-B. (2000) Recalling the Belgian Congo. Conversations and Introspection. New York: Oxford.

Dujardin, L. (2007). Ethnics and trade: Photography and the Colonial Exhibitions in Amsterdam, Antwerp and Brussel. Rijksmuseum Studies in Photography, vol. 2, Amsterdam: Rijksmuseum.

Etambala, Z. (1993). In het land van de Banoko. De geschiedenis van de Kongolese/Zaïrese aanwezigheid in België van 1885 tot heden. Leuven: Acco.

Etemad, B. (2007). Possessing the world: taking the measurements of colonisation from the eighteenth to the twentieth century. New York: Berghahn Books.

Ewans, M. (2003). Belgium and the colonial experience. Journal of Contemporary European Studies, 11(2), pp. 167-180.

Fabian, J. (2007). Memory against culture: Arguments and reminders. Durkheim: Duke University Press.

Fraiture, P.-P. (2008). Belgium and its colonies: introduction. In Poddar, P., Patke, R.S., en Jensen, L. (Red.), A historical companion to postcolonial literatures continental Europe and its empires (pp. 1-11). Edingburgh: Edingburgh University Press.

Fraiture, P.P. (2009). Modernity and the Belgian Congo. Tydskrif vir Letterkunde, 46(1), pp. 43-50.

Gabriel, M. en Dahl, J. (2008). Utimut: Past Heritage – Future partnerships, Discussions on Repatriation in the 21st century. Kopenhagen: Eks-Skolens Trykkeri.

Gautier, T. (2011). Dimantling the concepts of fetish and modernity. The Courrier, 24 [20.08.2012, The Courrier: http://www.acp-eucourier.info/content/dismantling-concepts-fetish-and-modernity].

Gewald, J-B. (2006). More than Red Rubber and figures alone: a critical appraisal of the Memory of the Congo exhibition at the Royal Museum for Central Africa, Tervuren, Belgium. The international journal of African historical studies, 39(3), pp. 471-486.

Graham, B. en Howard, P. (2008). The Ashgate Research Companion to heritage and identity. Cornwall: Ashgate Publishing Ltd.

Gray, A. (2003). Research Practice for Cultural Studies. Sage Publications: Londen.

Grever, M. (2001) De enscenering van de tijd (licentiaatsthesis). Rotterdam: Erasmus Universiteit van Rotterdam.

Hasian, M., & Wood, R. (2010). Critical Museology, (Post)Colonial Communication, and the Gradual Mastering of Traumatic Pasts at the Royal Museum for Central Africa (RMCA). Western Journal of Communication, 74(2), pp. 128-149.

Hasian, M. (2012). Colonial Amnesias, Photographic Memories and Demographic Biopolitics at the Royal Museum for Central Africa. Third World Quarterly, 33(3), pp. 475-493

Hilden, P.P. (2000). Race for Sale : Narratives of Possesion in two « ethnic » museums. TDR, 44(3), pp. 11-36.

Hochschild, A. (1998). King Leopold’s Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa. Boston: Houghton Miffl.

Hochschild, A. (2005). In the heart of Darkness. The New York Review of Books, 52(15), pp.39-42.

Holstein, J. (2006) Institutional Ethnography. Social Problems, 53(3), p. 293.

Iskandar, A., en Rustom, H. (2010). Edward Said: A Legacy of Emancipation and Representation. University of California Press: Berkeley en Los Angeles.

Israel, N. (2000). Outlandish. Writing in exile and diaspora. Stanford University Press: Stanford.

Johnson, N.B. (1998). Sex, Color, and Rites of Passage in Ethnographic Research. Human Organization, 43(2), pp. 108-120.

Kalumvueziko, N. (2009) Congo-Zaïre : Le destin tragique d'une nation. Paris : L’Harmattan (Collection Etudes Africaines).

Kanza, T. (1972). Conflict in the Congo. The rise and fall of Lumumba. Londen: Penguin Books.

Karp, I. en Kratz, C. A. (2000). Reflections on the fate of Tippoo’s Tiger: defining cultures through public display. In E. Hallam en B.V. Street (Reds.), Cultural encounters. Representing ‘Otherness’ [pp. 194-228]. Londen en New York: Routhledge.

Kavwahirehi, K. (2009). Imaginaire Africain et mondialisation. Littérature et cinéma. Parijs: L’Harmattan.

Keene, S. (2005). Fragments of the World. Uses of Museum Collections. Oxford en Burlington: Routhledge.

Kips, M. (2006). Het naakte museum: ontmaskering van etnografisch tentoonstellen [licentiaatsthesis]. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.

Kirshenblatt-Gimblett, B. (2006). Exhibitionary Complexes. In I. Karp, C. Kratz , L. Szwaja en T. Ybarra-Frausto (Reds.), Museum Frictions: Public Cultures/Global Transformations [pp. 35-45]. Durham: Duke University Press.

Kreps, C. F., (2003). Liberating Culture: Cross-cultural Perspectives on Museums, Curation and Heritage Preservation. Londen: Routhledge.

Lacaille, A. en Gomez, I. G. (2011). Les états du corps: conservation préventive des restes humains au sein des collections ethnographiques du Musée Royal de l’Afrique centrale. La vie des Musées, 24, pp. 29-39.

Lagerkvist, C. (2006). Empowerment and anger: learning how to share ownership of the museum. Museum and Society, 4(2), pp. 52-68.

Landry, D. En Maclean, G. (1996). The Spivak Reader: Selected works of Gayatri Chakravorty Spivak. Londen en New York: Routhledge.

Lesage, D. (21-23.10.1999). Federalism and Post-Colonialism: About the Belgian Nation-State as Museum. Paper gepresenteerd op Belgium’s Africa Conference: Assessing the Belgian Legacy in and on Africa: The Social Sciences van 21-23.10.1999 in Gent, België.

Lindfors, B. (1999). Africans on stage. Studies in ethnological show business. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press.

Lowman, J. en Goodnow, K. (2006). Human remains and Museum Practice. Paris: UNESCO.

Lumley, R. (1988). The Museum Time-Machine. Putting Cultures on Display. Londen en New York: Routhledge.

Luwel, M. (1960). Histoire du musée royal du Congo belge. Congo-Tervuren, 6(2), pp.30-49.

Lynch, B.T. (2012). Collaboration, contestation, and creative conflict: On the efficacy of museum/community partnerships. In J.C.C. Marstine (Red.), Routhledge Companion to Museum Ethics [pp. 146-163]. Londen Routhledge.

Majid, A. (2000). Unveiling traditions. Postcolonial Islam in a Polycentric world. Duke Unversity Press: Durham en London.

Mareschal, P. (27.03.1952). Les noirs de la capitale voient la vie en rose. Le Soir Illustré, pp. 10-15.

Marrouchi, M. (2004). Edward Said at the limits. State University New York Press: New York.

Marschall, S. (2008). The Heritage of Post-Colonial Studies. In B. Graham en P. Howard, P. (Reds.), The Ashgate Research Companion to heritage and identity [pp. 347-363]. Cornwall: Ashgate Publishing Ltd.

Massoz, M. (1989). Le Congo de Léopold II: (1878 - 1908), Luik: eigen beheer, 1989.

Masui, T. (1897). Guide de la section de l’Etat indépendant du Congo à l’exposition de Bruxelles-Tervuren en 1897. Bruxelles: Imprimerie Veuve Monnon.

McCarthy, C. (2010). The Cambridge Introduction to Edward Said. Cambridge University Press: Cambridge.

Mclead, J. (2000). Beginning Postcolonialism. Manchester: Manchester University Press.

Meijer-van-Mensch, L. en Mensch, P. (23.03.2011). Museologische Expertise. Indépendance! en Congostroom. Ongepubliceerde paper, afdeling Educatie en Museologie, KMMA, Tervuren.

Mertens, T. (2011). Exhibition Review. Persona – Masks of Africa: Identities Hidden and Revealed. African Arts, pp. 86- 88.

Moris, W.A. (2003). Both temple and tomb. Difference, desire and death in the sculptures of the Royal Museum of Central Africa (Masterthesis). Kaapstad: University of South-Africa.

Mudaba, Y. L. (1999). Kinshasa signes de vie. Afrikastudies, nr. 22, Parijs: L’Harmattan.

Mumbu, M.L.B. (22 september 2005). La mémoire du Congo : la brumeuse expo de Tervuren. In Africultures (26.03.2012, Africultures : http://www.africultures.com/php/index.php?nav=article&no=4044).

Nederveen, P.J. (2007). Ethnicities and Global Culture: Pants for an Octopus. Plymouth en Maryland: Rowman & Littlefield Publishers.

Newman, A. en McLean, F. (2002). Architectures of inclusion: museums, galleries and inclusive communities. In R. Sandell (Red.), Museums, Society, Inequality [pp. 56-68]. Londen: Routhledge.

Nora, P. (1989). Between memory and history: Les Lieux de Mémoire. Representations, nr. 26, pp. 7-25.

Nziem, I., N. (1998). Histoire générale du Congo : de l’héritage ancien à la République Démocratique du Congo. Brussel en Parijs: De Boeck & Larcier.

Oleaga, M.G. en Liscia, M.S. (2011). Looking from above. Saying and doing in the History Museums of Latin America. Museum and Society, 9(1), pp. 49-76.

Omasombo, J., Obotela, R.N. (2007-2008). La République démocratique du Congo après les élections : temps d'apprentissage et de tâtonnements, temps de légitimité malmenée. In S. Marysse en S. Vandeginste (Reds.), L'Afrique des grands Lacs [pp. 151-177]. Antwerpen en Parijs: L’Harmattan.

Peeters, K. (1999). Tervuren: het mislukte bezoek. In H. Asselberghs en D. Lesage (Reds.), Het museum van de natie. Van kolonialisme naar globalisering (pp.25-44). Brussel: Gevaert Uitgeverij.

Peers, L.L. (2003). Museums and Source Communities: a Routhledge Reader. Londen: Routhledge.

Pirsoul, E. (2005). Tervuren laat een ander Afrika zien. Dimensie, 4, pp. 12-13.

Pratt, M.L. (1991). Arts of the Contact Zone. Profession 91, pp. 33-40.

Pratt, M.L. (1992). Imperial Eyes. Study in Travel writing and transculturation. Londen: Taylor & Francis.

Price, S. (1989). Primitive Art in Civilized Places. Chicago: U of Chicago P.

Rahier, J.M. (2003). The Ghost of Leopold II: The Belgian Royal Museum of Central Africa and its Dusty Colonialist Exhibition. Research in African literature, 34(1), pp. 58-84.

Roelants, M. (1956). Kennen wij genoeg de Zwarte? Kennen wij onszelf genoeg?. Congo-Tervuren, 2(1&2), pp.4-5.

Rydell, R. (1999). “Darkest Africa”: African Shows at America’s World’s Fairs 1893-1940. In B. Lindfors (Red.), Africans on stage. Studies in ethnological show business. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press.

Said, E. (1994). Culture and imperialism. Vintage Book: New York.

Said, E. (2005). Orientalisten. Amsterdam: Mets & Schilt uitgevers.

Said, E. (2006). Paradoxical citizenship. Lexington Books: Lanham en Oxford.

Saint Moulin, L. (1987). Essai de l’histoire de la population du Zaïre. Zaïre-Afrique, 27, pp. 389-407.

Sandell, R. (2002). Museums, society, inequality. Londen: Routhledge.

Sandell, R. (1998). Museums as agents of social inclusion. Museum management and curatorship, 17(4), pp. 401-418.

Saunders, B. (2005). Congo-visions. In M. Bouquet en N. Porto (Reds.), Science, Magic, Religion: the Ritual Processes of Museum Magic [pp. 75-94]. New York: Berghahn Books.

Schmidt, D. (2003). Reparations without history. The Belgian Africalia organization devotes itself to African contemporary art, despite the colonial history of Belgium and Europe. Springerin [20.08.2012, Springerin: http://www.springerin.at/dyn/heft_text.php?textid=1396&lang=en].

Shataniwa, M. Contemporary Art in Ethnographic Museums. In Belting, H., en Buddensieg, A. (Reds.), (2009). The Global Art World: Audiences, Markets, and Museums (pp. 368-85). Hamburg: Hatje Cantz.

Simpson, M. (1996). Making representation: Museums in the Post-colonial Era. Londen: Routhledge.

Smith, G. (2011). From Primitive Rebels to How to change the World: Reflections on two Periods in Anthropology and History. Labour/Le Travail, 67, pp. 157-171.

Spivak, G.C. (1988). Can the Subaltern speak? In C. Nelson en L. Grossberg (Reds.), Marxism and the interpretation of Culture [pp. 24-28]. Londen: Maximilian.

Spivak, G.C. (1999). A Critique of Postcolonial Reason: Toward a History of the Vanishing Present. Cambridge en Londen: Harvard University Press.

Soudien, C. (2012). Realising the Dream : unlearning the logic of race in the South African school. Kaapstad : Paul & Company publishers.

Stanard, M. (2005). ‘Bilan du monde pour un monde plus déshumanisé’: The 1958 Brussels World’s Fair and Belgian perceptions on the Congo. European History Quarterly, 35, pp. 267-298.

Stoler, L. A. (2002). The Colonial Archive and the arts of governance. Archival Science, 2, p. 87-109.

Valencia, R. R. (1997). The Evolution of Deficit Thinking. Educational Thought and Practice. Londen: The Falmer Press.

Van Bilsen, J. (1993). Kongo 1945-1965: Het einde van een kolonie. Leuven: Davidsfonds.

Van Den Audenaerde, D.T. (1994). Africa Museum Tervuren. Tervuren: KMMA/MRAC.

Van Der Poel, I. (2006). Een kroon op de Congo. Waarom een verouderd museum niet verdwijnen mag. De Academische Boekengids, 59, pp. 3-5.

Van Grassdorff, E., Röschert, N en Manji, F. (20.03.2012). Germany’s génocide in Namibia. Unbearable silence, or How not to deal with your colonial past. Pambazuka en AfricAvenir International [20.08.2012, Pambazuka: http://pambazuka.org/en/category/features/80911].

Vangroenweghe, D. (2010). Rood rubber. Kongo en Leopold II. Brugge: Halewyck Uitgeverij.

Van Reybrouck, D. (2010). Congo een geschiedenis, Amsterdam: Bezige bij.

Vanthemsche, G. (2007). Congo De impact van de kolonie op België. Gent: Lannoo.

Vellut, J-L. (2005). Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent: Snoeck.

Vellut, J-L. (2006). In the heart of Darkness. The New York Review of Books, 53(1), pp. 5-6.

Vellut, J-L. (1982). Une image du blanc dans la société coloniale. In J. Pirotte (Red.), Stéréotypes nationaux et préjugés raciaux au XIXe et XXe siècle. Leuven: Nauwelaerts, pp. 91-116.

Verlinden, P. (10.02.2005). Een koloniaal complex. De Standaard, p.32.

Vincke, E. (1993). Discours sur le Noir: Images dans les espaces urbains de Bruxelles. In P. Halen en J. Riesz (Reds.), Images de l’Afrique et du Congo/Zaïre dans les lettres françaises de Belgique et alentour [pp. 89-99]. Kinshasa: Edition du Trottoir.

Wastiau, Boris. (2000). ExitCongoMuseum: Un essai sur la “vie sociale” des chefs-d’oeuvres dumusée de Tervuren. Tervuren: MRAC/KMMA.

Watson, S. (2007). Museums and their communities. New York: Routhledge.

Witcomb, A. (2012). Using souvenirs to rethink how we tell stories of migration. In S. Dudley, A.J. Barnes, J. Binnie, J. Petrov en J. Walklate (Reds.), Narrating Objects, Collecting Stories [pp. 36-50]. Abingdon en New York: Routhledge.

Wynants, M. (1997). Van Hertogen en Kongolezen. Tervuren en de koloniale tentoonstelling 1897. Tervuren: KMMA/MRAC.

Young, R.J.C. (1999). Kolonialisme en de machine désirante. In H. Asselberghs en D. Lesage (Reds.), Het museum van de natie. Van kolonialisme naar globalisering (pp. 201-230). Brussel: Gevaert Uitgeverij.

Grijze Literatuur

Bluard, C. (10.04.2009). Introduction Document de travail: Persona. Masques d’Afrique et oeuvres contemporaines. Textes de l’exposition. Tervuren: KMMA.

Browers, C. (2010). Héritage. Tervuren: KMMA

Bluard, C. (17.03.2009). Introduction Document de travail: Indépendance! 50 ans d’indépendance racontés par des Congolais. Tervuren: KMMA.

Commissie voor de buitenlandse betrekkingen. (6.02.2001). Beknopt verslag. Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, p. 8.

Gryseels, G. (18.12.2002). Globaal Programma voor de activiteiten op het vlak van ontwikkelingssamenwerking van het KMMA 2003-2007. Tervuren: KMMA

Indépendance. Congolese Tell Their Stories of 50 Years of Independance (2011). Tervuren: KMMA.

In touch, volunteer programma. An innovative skills and training programma at the Manchester Museum and the Imperial War Museum North (2007). Manchester: The Manchester Museum en Imperial War Museum North.

Introducing Collective Conversations at The Manchester Museum (2010). (14.07.2012, University Museum of Manchester: http://www.youtube.com/watch?v=Q0WFSINOjCw).

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2002). Jaarverslag 2002. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2003-2004). Jaarverslag 2003-2004, Valorisatie kennis en collectie. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2005-2006). Jaarverslag 2005-2006, Valorisatie kennis en collectie. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2007-2008). Jaarverslag 2007-2008. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2009). Jaarverslag 2009. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk museum voor Midden-Afrika. (2010). Jaarverslag 2010, Het jaar van het eeuwfeest. Tervuren: Koninklijk museum voor Midden-Afrika.

Koninklijk Museum voor Centraal-Afrika. (2011). Africa-Tervuren. Mix u up! [brochure]. Tervuren: KMMA.

Het nieuwe museumgebouw, [7.06.2012, KMMA: http://www.africamuseum.be/museum/renovation/museumbuilding/index_html].

Lastenboek. Opdracht van levering voor ontwerp en uitvoering van de reizende tentoonstelling “moderniteti” (werktitel], inclusief grafisch werk en audivisuele en multimedia-elementen. (2010). KMMA: Tervuren.

Middernacht, S. (20.09.2008). Zendingsverslag missie. Tervuren: KMMA.

Museo Nazionale Preistorico Etnografico "Luigi Pigorini” (15.07.2012), Idee Migranti. [30.07.2012, Mela-project: http://www.mela-project.eu/events/details/idee-migranti].

Royal Museum for Central Africa. (2010). Réseau International de Musées d’Ethnographie. Network of Ethnography Museums and world cultures. Red Internacional de Museos de Etnografia [brochure]. Tervuren: KMMA.

Tervuren, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, [7/06/2012, Regie der Gebouwen: http://www.buildingsagency.be/realisatieberichten_nl.cfm?key=94].

Werkdocumenten

Draft Chéri Samba (2003). Tervuren: KMMA – Afdeling Museologie.

Draft Afrika: zelfportret (2003). Tervuren: KMMA – Afdeling Museologie.

Draft Geheugen van Congo (2005). Tervuren: KMMA – Afdeling Museologie.

Draft Indépendance (2010). Tervuren: KMMA – Afdeling Museologie.

Draft Congo Far West (2010). Tervuren: KMMA – Afdeling Museologie.

Krantenartikels

Beirlant, B. (01.02.2005). Er wordt wat onzin verteld over Leopold II. De Standaard, p.1.

Braeckman, C. (28.01.2005). Le Musée de l’Afrique aurait-il perdu la tête? Le Soir, p.27.

Delaunois, A. (7.05.2009). Les grands masques de Tervuren. Trends, p. 88.

De Witte, L. (9.02.2005). De rush naar Congo. De Standaard, p.32.

Haut les masques! (3.09.2009). En Marche, p. 17

Legrand, D. (2.05.2009). Les masques ne sont pas des astres éteints. Le Soir, p. 31.

Nzuiji, C. (9.02.2005). Pub, stéréoptype et indignation, La Libre Belgique, p 16-17.

Peeters, T. (16.06.2010). Congolezen in woord en beeld in Tervuren. De Tijd, p. 47.

Plottier, A. (16.02.2005). Professor Daniel Vangroenweghe is niet mals voor Kongo-expo in Tervuren: Soms neigt dit naar revisionisme. De Morgen, p.15.

Reynebeau, M. (2.11.2005). De Congo-tentoonstelling in Tervuren liegt. De Standaard, p.13.

Van der Speeten, G. (13.05.2009). Achter het masker. De Standaard, p. 30.

Vanhove, J. (2.01.2010). DS Film en cultuur. De Standaard, p. 11.