SciMingo helpt onderzoekers het juiste evenwicht te vinden tussen complexiteit en begrijpelijkheid in wetenschapscommunicatie. Zo leren we je hoe je mensen aanspreekt zonder afbreuk te doen aan je onderzoek. Als volleerde flamingo's, meesters in evenwicht 🦩
Stijgend aantal asielzoekers terug naar herkomstland: 'kiezen met de rug tegen de muur'
Lio
Kaeblen
- HanneHoet
Een succesverhaal. Zo wordt de stijging van het aantal asielzoekers dat voor vrijwillige terugkeer naar het herkomstland kiest door beleidsmakers omschreven. Het is goedkoper dan een gedwongen terugkeer en dankzij de ondersteuning – financiële en andere - zou het ook een duurzame oplossing zijn. Wij onderzochten hoe die vrijwillige terugkeer in de praktijk wordt ervaren, luisterden naar wat asielzoekers tot de keuze voor vrijwilliger terugkeer inspireerde en hoe zij die terugkeer ervaren.
Vrijwillige terugkeer naar het herkomstland, zegt het Belgisch Staatsblad, is een terugkeer als gevolg van een zelfstandig genomen beslissing om beroep te doen op een programma om ondersteuning te krijgen om terug te keren naar het herkomstland. Het UNHCR, het commissariaat voor vluchtelingen en staatlozen van de Verenigde Naties, heeft het over een keuze zonder druk met oog op een duurzame en langdurige terugkeer.
Bestemming … onbekend
In 2015 keerden 3.957 personen met behulp van de terugkeersteun vrijwillig terug naar hun herkomstland. De grootste groep keerde terug naar Irak, Oekraïne en Roemenië. Slechts veertien procent hiervan bevond zich op dat ogenblik nog in de asielprocedure. Wat het voor hen in theorie nog mogelijk maakte om een legaal statuut te krijgen. De overige 86 procent waren uitgeprocedeerde asielzoekers of migranten die nooit asiel in België vroegen en dus illegaal in het land verbleven. Voor hen stelde zich in de praktijk de keuze tussen vrijwillige terugkeer of een verblijf in de illegaliteit. Officiële cijfers over hoeveel mensen illegaal in België verblijven, zijn er niet. Het is dus onduidelijk hoe groot het aandeel is van mensen die vrijwillig terugkeren ten opzichte van de personen die ervoor kiezen om in de illegaliteit te leven. Cijfers van Fedasil tonen aan dat - van de personen die asiel aanvragen en een negatief antwoord ontvangen - slechts 4,4 procent uiteindelijk vrijwillig terugkeert. 87 procent verdwijnt naar een onbekende bestemming, vermoedelijk een leven in de illegaliteit.
Gezinnen met kinderen
We zien dus dat zowel uitgeprocedeerde asielzoekers, mensen die in illegaliteit leven en personen in een asielprocedure voor de vrijwillige terugkeer kiezen. Onder hen heel wat gezinnen met kinderen. Hoe komen zij tot deze keuze en hoe beleven zij de procedure van terugkeer? Daar spitste ons onderzoek zich op toe, want tot op vandaag was dit een zo goed als onontgonnen terrein. We toetsten het hoera-groep van de beleidsmakers af aan de ervaringen van de gezinnen in vrijwillige terugkeer zelf.
De keuze voor vrijwillige terugkeer
Maar kunnen we eigenlijk van een vrijwillige terugkeer spreken? Wettelijk gezien is er immers geen keuze: het merendeel moet terug naar het herkomstland. In de praktijk blijft er natuurlijk ook de mogelijkheid om illegaal in België te blijven. Het lijkt dan ook een keuze tussen twee kwaden of kiezen met de rug tegen de muur: men kiest voor een verblijf in erbarmelijke omstandigheden in de illegaliteit - geen recht op onderdak, geen recht op arbeid … - of voor een terugkeer naar het herkomstland. Heel wat factoren spelen in de uiteindelijke keuze mee: het al of niet beschikken over een sociaal netwerk of een inkomen zijn vaak doorslaggevend. Bovendien leeft bij velen de overtuiging dat de situatie die hun vlucht uit het herkomstland veroorzaakte, nog niet is veranderd. Zij betwijfelen dus dat het mogelijk zou zijn om in hun herkomstland opnieuw een leven op te bouwen. Anderzijds biedt een leven in België - in de illegaliteit - hen weinig toekomstperspectief. Zeker gezinnen met kinderen kiezen daarom soms toch voor een vrijwillige terugkeer.
Acute nood aan opvang
Interviews met verschillende gezinnen in deze situatie brachten al snel een bijkomende factor aan het licht. Wie voor een vrijwillige terugkeer kiest, krijgt immers opvang gedurende de procedure van de terugkeer. Het is dan ook de acute nood aan opvang die hen doet zwichten voor de vrijwillige terugkeer, eerder dan een positieve en weloverwogen keuze vanuit een beter toekomstperspectief voor het gezin. Niet instemmen met vrijwillige terugkeer betekent dan zoveel als op straat worden gezet, wat voor deze ouders geen optie is omwille van de kinderen. De beslissing biedt een oplossing op korte termijn, maar heeft enorme gevolgen op lange termijn. Omdat veel ouders denken dat het onmogelijk is om in hun herkomstland met hun kinderen een leven uit te bouwen, betwijfelen zij dat ze er lang zullen blijven. Het denkbeeld van vrijwillige terugkeer als een duurzame oplossing wordt op deze manier niet alleen tenietgedaan, de vrijwillige terugkeer lijkt hiermee bovendien helemaal aan zijn doel voorbij te gaan.
Leven in een wachtkamer
Wanneer een gezin instemt met vrijwillige terugkeer kan het nog weken tot maanden - of zelfs jaren - duren voor men ook werkelijk terugkeert. De juiste papieren verkrijgen kan in sommige gevallen voor veel vertraging zorgen. Dit zorgt voor een periode, waarin het gezin niets anders kan doen dan letterlijk wachten. Hun leven wordt op pauze gezet en zij kunnen op geen enkele manier aan hun toekomst bouwen – niet in België en niet in hun herkomstland. Ook de grote onzekerheid in het herkomstland verhindert langetermijnplannen. Deze wachtkamer zonder toekomstperspectief zorgt voor een fundamenteel gevoel van thuisloosheid. Door de plotse beslissing voor vrijwillige terugkeer lijken bovendien hun inspanningen om zich te integreren in België voor niets te zijn geweest. Geen enkel land is nog hun thuis, nergens kunnen zij als ‘normale mensen’ een leven opbouwen en aan de samenleving deelnemen.
Positieve keuze
Deze vaststellingen tonen wat er vandaag fout loopt, maar geven ook de richting aan van hoe het mogelijk beter kan. De wachtruimte waarin gezinnen in een terugkeerprocedure verblijven, moet omgebouwd worden tot een voorbereidingsruimte. Vrijwillige terugkeer kan pas een positieve keuze zijn als de gevolgen van die keuze overeenstemmen met hun toekomstperspectief. Om hiertoe te komen is het belangrijk om de actieve rol van deze personen te erkennen en hen de ruimte te geven aan hun toekomst te blijven werken. Er zijn dus elementaire aanpassingen aan het huidig terugkeerbeleid nodig voor we van een gefundeerd succesverhaal kunnen spreken.
Bibliografie
Amnesty International. (2016). Universele verklaring van de rechten van de mens: Volledige versie. Retrieved July 25, 2016, from https://www.aivl.be/subthema/universele-verklaring-van-de rechten-van-d… artikel 13
Biesta, G. (2004). The community of those who have nothing in common: Education and the language of responsibility. Interchange, 35(3), 307-324.
Bouckaert, S. (2008). Sociale basisrechten van vreemdelingen in illegaal verblijf: Ontwikkelingen in regelgeving en rechtspraak. In C. Timmerman, I. Lodewyckx , & Y. Bocklandt (Eds.), Grenzeloze solidariteit?: Over migratie en mensen zonder papieren (pp. 59-120). Leuven, Belgium: Acco.
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.
Brouckaert, T. (2011). De opvoeding tot burgers: Alleenstaande moeders zonder papieren over hun interactie in opvang, school en thuis. Tijdschrift voor Genderstudies, 14(4), 18-31.
Carr, H. (2014). Returning ‘home’: Experiences of reintegration for asylum seekers and refugees. British Journal of Social Work 44(1), 40-56.
Cassarino, J. (2004). Theorising return migration: The conceptual approach to return migrants revisited. International Journal on Multicultural Societies, 6(2), 253-279.
Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen. (2015). Asiel in België: Informatieve brochure voor asielzoekers over de asielprocedure en opvang in België. Retrieved from: http://www.cgvs.be/sites/default/files/brochures/asiel_in_belgie_-_nede…
Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen. (2016). Asielstatistieken: Maandverslag December 2015. Retrieved from: http://www.cgvs.be/sites/default/files/asielstatistieken_december_2015_…
De Cauter, L., & Dehaene, M. (2007). Mediations on a razor wire: A plea for para-architecture. In C. De Baan, J. Declerck, & V. Patteeuw (Eds.), Visionary power: Producting the contemporary city (pp. 233-247). Rotterdam, The Netherlands: NAI Publishers.
De Moor, N. (2011). Geen weg terug? De rol van ondersteunde terugkeer als duurzaam sluitstuk van het migratiebeleid. In M. Morel & C. Ryngaert (Eds.), Migratie, winnaars en verliezers (pp. 46-65). Leuven, Belgium: Acco.
Devillé, A. (2008). Schuilen in de schaduw: Mensen zonder wettig verblijf in de Belgische samenleving. Mechelen, Belgium: Wolters Kluwer business.
Dokters van de Wereld. (2014). Jaarrapport 2013-2014. Retrieved from http://www.doktersvandewereld.be/sites/www.doktersvandewereld.be/files/…; mdm_rapport_annuel_nl_27-06_11h.pdf
European Migration Network. (2014). Lancering van het SEFOR project. Retrieved from http://www.emnbelgium.be/nl/nieuws/lancering-van-het-sefor-project
Fedasil. (2014a). Begeleiding. Retrieved November 12, 2014 from http://fedasil.be/nl/inhoud/begeleiding
Fedasil. (2014b). Terugkeertraject. Retrieved November 12, 2014 from http://fedasil.be/nl/terugkeertraject
Fedasil. (2015a). Het terugkeertraject: Een traject voor informatie en begeleiding bij vrijwillige terugkeer. Retrieved from http://www.vrijwilligeterugkeer.be/sites/default/files/public/accompagn…
Fedasil. (2015b). Terugkeer- en reïntegratieprogramma. Retrieved from https://5042.fedimbo.belgium.be/sites/5042.fedimbo.belgium.be/files/exp…
Fedasil. (2016a). Activiteiten. Retrieved July 12, 2016 from http://fedasil.be/nl/inhoud/activiteiten-0
Fedasil. (2016b). Begeleiding. Retrieved July 12, 2016 from http://fedasil.be/nl/inhoud/begeleiding
Fedasil. (2016c). Contacts. Retrieved from http://fedasil.be/files/explorer/Contacts_nl.pdf
Fedasil. (2016d). Fedasil EU en terugkeer. Retrieved from July 12, 2016 from http://fedasil.be/nl/inhoud/fedasil-eu-en-terugkeer
Fedasil. (2016e). Fedasil lanceert een website over vrijwillige terugkeer. Retrieved March 11, 2016 from http://fedasil.be/nl/nieuws/retour-volontaire/fedasil-lanceert-een-webs…; vrijwillige-terugkeer
Fedasil. (2016f). Re-integratie. Retrieved July 12, 2016 from http://fedasil.be/nl/inhoud/re-integratie
Fedasil. (2016g). Vrijwillige terugkeer. Retrieved July 12, 2016 from http://www.vrijwilligeterugkeer.be/vrijwillige-terugkeer
Fedasil. (2016h). Vrijwillige terugkeer in 2015. Retrieved from http://fedasil.be/files/vrijwillige_terugkeer_2015.pdf
Goossens, L., & Laureys, J. (2008). Zonder papieren? Wonen als dieren! Wonen van mensen zonder wettig verblijf. In C. Timmerman, I. Lodewyckx, & Y. Bocklandt (Eds.), Grenzeloze solidariteit? Over migratie en mensen zonder papieren (pp. 215-234). Leuven, Belgium: Acco.
Heyse, P., & Van Nieuwenhuyze, I. (2008). Leven zonder wettig verblijf: Eenheid en verscheidenheid aan strategieën en belevingen. In C. Timmerman, I. Lodewyckx & Y.
Bocklandt (Eds.), Grenzeloze solidariteit? Over migratie en mensen zonder papieren (pp. 281-322). Leuven, Belgium: Acco.
Kagné, B. (2000). Easy scapegoats: Undocumented immigrants in Europe. Liège, Belgium: University of Liège.
Kevers, R. & De Haene, L. (2014). Onderwijs voor kinderen op de vlucht: Een analyse van de huidige beleidsvoering vanuit ee n psychosociaal perspectief. Tijdschrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid, 2013-1014(2-3), 140-151.
Kinderrechtencommissariaat. (2013). Heen en retour: Rechtspositie van kinderen op de vlucht. Brussel, Belgium: Drukkerij Artroos.
Kirmayer, J. (2007). Refugees and forced migration: Hardening of the arteries in the global reign of insecurity. Transcultural Psychiatry, 44(3), 307-310, doi:10.1177/1363461507081633
Koch, A. (2014). The politics and discourse of migrant return: The role of UNCHR and IOM in the governance of return. Journal of Ethnic and Migration Studies, 40(6), 905-923.
Kruispunt Migratie-Integratie. (2016a). Hoe lang heb je als asielzoeker of als afgewezen asielzoeker recht op materiële opvang? Retrieved July 25,2016 from http://www.kruispuntmi.be/thema/sociaal-medisch/materiele-opvang/asielz…
Kruispunt Migratie-Integratie. (2016b). Mensen zonder wettig verblijf. Retrieved March 11, 2016 from http://www.kruispuntmi.be/thema/bijzondere-groepen/mensen-zonder-wettig…
Kruispunt Migratie-Integratie. (2016c). Recht op materiële opvang bij meervoudige asielaanvragen. Retrieved July 25, 2016 from http://www.kruispuntmi.be/thema/sociaal-medisch/materiele-opvang/asielz…
Leerkes, A., Galloway, M., & Kromhout, M. (2011). Terugkeer of niet? Determinanten van terugkeerintenties en -attitudes onder (bijna) uitgeprocedeerde asielmigranten. Mens & Maatschappij, 86(2), 122-156.
Levering, B. & Smeyers, P. (1999). Opvoeding en onderwijs leren zien. Amsterdam, The Netherlands: Boom. Masschelein, J., & Simons, M. (2012). Apologie van de school. Leuven, Belgium: Acco.
Mortelmans, D. (2009). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven, Belgium: Acco.
Mortelmans, D. (2011). Kwaliltatieve analyse met Nvivo. Leuven, Belgium: Acco.
Notredame, T. (2011). Bruggen bouwen tussen de school en gezinnen zonder wettig verblijf (Unpublished master’s thesis). Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Gent, Belgium.
Ory, K. (2004). Moederschap in migratie: alleenstaande gemigreerde moeders verhalen overleven (Unpublished master’s thesis). KU Leuven, Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen, Leuven, Belgium.
Paspalanova, M. (2005). Migranten zonder papieren in Brussel. In M. Swyngedouw, P. Delwit & A. Rea (Eds.), Culturele diversiteit en samenleven in Brussel en België (pp. 83-96). Leuven, Belgium: Acco.
Premier (2014). Regeerakkoord 10 oktober 2014. Retrieved from http://www.premier.be/sites/default/files/articles/Accord_de_Gouverneme…; _Regeerakkoord.pdf
Riessman, C. K. (2008). Narrative Methods for the Human Sciences. Los Angeles, CA: Sage.
Roose, H., & Meuleman, B. (2014). Methodologie van de sociale wetenschappen: Een inleiding. Gent, Belgium: Academia Press.
Savin-Baden, M., & Major, M.H. (2013). Qualitative research: The essential guide to theory and practice. New York, NY: Routledge.
Recht op Migratie (2015). Sluiting Open Terugkeer Centrum (OTC) Holsbeek juli 2015. Rertrieved from http://www.rechtopmigratie.be/sites/default/files/Sluiting%20Open%20Ter…
Smeets, J. (2013). Terugkeerbegeleiding in België: Een verkennend onderzoek naar de houding van begeleiders ten aanzien van de vrijwillige terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers (Unpublished master’s thesis). KU Leuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid, Leuven, Belgium.
UNHCR. (2016). Figures at a glance. Retrieved July 26, 2016 from http://www.unhcr.org/figures-at-a-glance.html
Van Lancker, A., & Keytsman E. (2013). Terugkeerbeleid moet anders. Samenleving en Politiek, 20(9), 4-11.
Van Meeteren, M., Van San, M., & Engerbersen, G. (2008). Zonder papieren: Over de positie van irreguliere migranten en de rol van het vreemdelingenbeleid in België. Leuven, Belgium: Acco.
Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten vzw. (2015). De opdracht van het OCMW bij de materiële opvang van illegaal verblijvende gezinnen met minderjarige kinderen. Retrieved from http://www.vvsg.be/sociaal_beleid_en_werk/Vreemdelingen/Documents/2015%…; 20De%20opdracht%20van%20het%20OCMW%20bij%20de%20materi%C3%ABle%20opvang%20van%20illegaal%20verblijvende%20gezinnen%20met%20minderjarige%20kinderen.doc
Verlinden, A. (2008). ‘Illegale’ immigratie: Ethisch-filosofische kanttekeningen. In C. Timmerman, I. Lodewyckx, & Y. Bocklandt (Eds.), Grenzeloze solidariteit? Over migratie en mensen zonder papieren (pp. 31-58). Leuven, Belgium: Acco.
Viramontez, R.D., & Lopez, A. (2012). El miedo y el hambre: Understanding the familial, social, and educational realities of undocumented latino families in North Central Indiana. Journal of Family Social work 15(4), 321-336. doi:10.1080/10522158.2012.695324
Vluchtelingenwerk Vlaanderen. (2015). Jaarverslag Vluchtelingenwerk 2014. Retrieved from http://www.vluchtelingenwerk.be/sites/default/files/jaarverslag-vluchte…
Vluchtelingenwerk Vlaanderen. (2016a). Asiel. Retrieved March 11, 2016, from http://www.vluchtelingenwerk.be/Asiel
Vluchtelingenwerk Vlaanderen. (2016b). Index. Retrieved March 11, 2016, from http://www.vluchtelingenwerk.be/index
Vulsteke, B. (2006). Research study III: Forced and voluntary return in Belgium. S.I.: EMN.
Webber, F. (2011). How voluntary are voluntary returns? Race & Class, 52(4), 98-107.
Unia. (2010). Welk recht op onderwijs voor kinderen in precair verblijf? Een analyse van de situatie van kinderen zonder wettig verblijfsstatuut of met een precair verblijfsstatuut in het lager onderwijs in België?. Retrieved from http://unia.be/files/legacy/ucare_rapport_nl.pdf
Willen, S. S. (2012). Migration, “illegality”, and health: Mapping embodied vulnerability and debating health-related deservingness. Social Science & Medicine 74, 805-811.
