'Taalman' in oorlogstijd: pion of spion?

Sien
Degeest

'Taalman’ in oorlogstijd: pion of spion?

Tijdens de Duitse bezetting van België in de Tweede Wereldoorlog waren een aantal Vlamingen actief als tolken voor de Duitsers. De studie ‘Taalman in oorlogstijd’ onderzoekt of die 'taalmannen', zoals ze in de jaren ’40 van de 20e eeuw wel eens genoemd werden, pionnen of spionnen in het Duitse raderwerk waren. Werkten ze mee met de Duitse bezetters of trachtten ze hen net een hak te zetten?

Oorlog in België

Wanneer de Tweede Wereldoorlog in de media ter sprake komt, denkt iedereen spontaan terug aan de geschiedenislessen. Daarin werd verhaald over Adolf Hitler, zijn honger naar uitbreiding van het Duitse Rijk en de horror van de Jodenvervolging. Deze studie spitst zich toe op hoe Hitler ons land onder controle trachtte te houden, en meer precies op wie hij daarvoor nodig had om de bevolking onder ‘zijn’ duim te houden.

Nadat de Duitsers België overrompeld hadden, stortte de economie in en vluchtte de regering het land uit. Ondanks de Duitse machtsontplooiing op militair vlak, had de bezetter inheemse mensen nodig om te kunnen communiceren met de Belgische bevolking. De centrale vraag die deze studie wil beantwoorden, is wie die mensen precies waren en hoe zij het Duits machtig geworden waren.

Duitsers in Vlaanderen

Aangezien de Duitsers doorgaans geen Nederlands spraken of begrepen, werden tolken hoofdzakelijk bij inlichtingen- en politiediensten ingezet om de communicatie met de Vlamingen mogelijk te maken. De vraag is echter hoe die tolken hun kennis van het Duits verworven hadden en vooral welke specifieke taken zij moesten uitvoeren voor de bezetter. Waren dat taalgerichte opdrachten zoals gesprekken tolken of krantenartikels vertalen, of ging het takenpakket van de Vlaamse tolk toch iets verder dan dat? Bij de profielvorming van de tolken werd duidelijk dat de scheidingslijn tussen interesse voor de Duitse taal en collaboratie met de Duitse machthebbers flinterdun was. De uitzondering bevestigt echter de regel, een enkeling infiltreerde als ‘spion’ in het Duitse machtsapparaat.

De studie schetst een beeld van het dagelijkse leven in Vlaanderen in oorlogstijd en gaat op zoek naar de Duits-Vlaamse talenknobbels van die tijd. Het onderzoek probeert daarbij na te gaan wie zij precies waren en wat hun opdrachten inhielden. Of de Vlaamse ‘taalmannen’ (en ‘-vrouwen’!) steeds gewillig gehoorzaamden, is nog maar de vraag.

 

Bibliografie

 

Referentielijst

Akademisches Auskunftsamt. (1941). Dolmetscher, Übersetzer, Auslandswissenschaftler, Sprachkundiger. Kurzer Abriß der Ausbildungs- und Prüfungsmöglickeiten im Reich (2e druk).Berlin.

Auditoraat-Generaal. Dossier Backx Frans en consoorten. N° 517/47; 1/6

            PV Verhoor Daman Leonie, 20/09/1946

            PV Verhoor Peeters Maria, 09/01/1947

            PV Verhoor Backx Frans, 13/05/1947

Auditoraat-Generaal. Dossier Caenen Raoul. N° 536/48/CA.

            Verklaring SS-Untersturmführer, 10/02/1944

            PV Verhoor Caenen Raoul, 08/01/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Clemeur Henri. N°1372/45/G.

            PV Verhoor Clemeur Henri, 24/10/1944

            Verklaring Clemeur Henri, 21/09/1944

            PV Verhoor Kling Gerard, 28/02/1945

            Verklaring Danneels Laurent, 10/03/1945

            PV Verhoor Schmitz Hermann, 16/04/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier De Moor Frans. N° 136/47; 6/8.

            Brief De Moor, 13/04/1941

            Brief Verbesselt, 28/04/1941

            Brief Verbesselt 30/12/1941

            Brief De Moor, 06/11/1942

Verklaring Colombeen Gaston, 07/01/1945

            Verklaring Danneels Laurent, 05/01/1946

PV Verhoor Klebeck Hans, 09/09/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier De Vynck Helena. N° 136/47; 5/8.

            PV Verhoor De Vynck Helena, 17/10/1945

            PV Verhoor Kling Gerard, 17/04/1945

            PV Verhoor Schmitz Hermann, 13/04/1946

PV Verhoor De Vynck Helena, 30/09/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Delbeke Gaston. N° 136/47/G.

            PV Verhoor Clemeur Heinrich, 10/01/1945

            PV Verhoor Kling Gerhard, 30/03/1945

            PV Verhoor Peskens Marcel, 16/01/1946

            PV Verhoor De Moor Joseph, 24/10/1946

            Brief Delbeke 03/08/1946

            PV Verhoor Delbeke Gaston, 20/09/1946a

            PV Verhoor Delbeke Gaston, 12/11/1946b

            PV Verhoor De Vuyst Jules, z.j.

Auditoraat-Generaal. Dossier Dirckx Eugeen. N° 43.

            PV Verhoor Dirckx Eugeen, 02/02/1948

            PV Overzicht Dirckx Eugeen, 15/04/1948

Auditoraat-Generaal. Dossier Ganses Pieter. N° 1769/47.

            Uiteenzetting der zaak (UDZ), z.j.

            Brief Ganses, 27/01/1941

            PV Verhoor Crespin Georges, 25/11/1945

            PV Verhoor Celis Luciaan, 10/01/1947

Auditoraat-Generaal. Dossier Heylaerts Jaak. N° 048/48/CA.

            PV Verhoor De Roover Anna, 07/11/1944

            PV Verhoor Heylaerts Jaak, 09/01/1945

            PV Verhoor Junes Frans, 27/10/1945

            PV Verhoor Bruyninckx Felix, 14/02/1946

            PV Verhoor De Cock Joanna, 05/07/1946

            PV Verhoor Heylaerts Jaak, 13/11/1947

            PV Verhoor Opdebeeck Maria, 04/08/1948

            Verklaring Daeme, 18/09/1948

Auditoraat-Generaal. Dossier Horemans Gustaaf. N° 136/47/G; 3/8.

            PV Verhoor Van Hoecke Alfons, 09/10/1944

PV Verhoor Horemans Gustaaf, 21/07/1945a

            PV Verhoor Horemans Gustaaf, 24/10/1945b

            PV Verhoor Schmitz Hermann, 13/04/1946

            PV Verhoor Klebeck Hans, z.j.

Auditoraat-Generaal. Dossier Lauwaert Willem. N° 136/47/G; 4/8.

            Brief Lauwaert, 21/08/1934

            Brief Lauwaert, 08/06/1935

Brief Lauwaert, 13/03/1941

            PV Verhoor Pernot Willy, 11/12/1945

PV Verhoor Lauwaert Willem, 25/10/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Lauterborn, Janssens, Crespin, Plovy. N° 303/A/47; 1/3.

            PV Verhoor Lauterborn Felix, 12/07/1945

            Het Antwerpsch comité ter verdediging van de Joodsche belangen, 07/06/19457

            Verklaring Jans Guillaume, 19/12/1945

            Dagvaarding Lauterborn Felix , 15/01/1947

            Dagvaarding Crespin Joris, 23/01/1947

Auditoraat-Generaal. Dossier Lauterborn, Janssens, Crespin, Plovy. N° 303/A/47; 2/3.

            Ontwerp Uiteenzetting der zaak (UDZ) Lauterborn Felix, z.j.

            PV Verhoor Lauterborn Felix, 18/08/1945

            PV Verhoor Van Schooten Maria, 18/08/1945

            Aanklacht Van Caesteren Jan tegen Crespin Joris, 18/09/1945

            PV Verhoor Van Der Linden Paulina, 24/09/1945

            PV Verhoor Bosteels Hortensia, 23/10/1945

            PV Verhoor Aernouts Louis, 31/10/1945

            PV Verhoor Janssens Karel, 03/11/1945

            PV Verhoor Crespin Joris, 25/11/1945

            Verklaring Van Puyvelde Albert, 05/12/1945

            PV Verhoor Plovy Raymond, 05/03/1946

            PV Verhoor Plovy Raymond, 05/10/1946

            Uiteenzetting der zaak (UDZ) Crespin Joris, 13/02/1947a

            Uiteenzetting der zaak (UDZ) Plovy Raymond, 13/02/1947b

Auditoraat-Generaal. Dossier Maene Albert. N° 136/47/G; 5/8.

            PV Verhoor Maene Marie, 19/02/1945

            PV Verhoor Anthierens Amande, 20/02/1945

            PV Verhoor Maene Albert senior, 07/03/1945

Verklaring Provoost Raymond, 23/06/1945

PV Verhoor Tytgat Martha, 20/07/1945

PV Verhoor Schramme Joseph, ?/09/1945

PV Verhoor Axters Joseph, 17/01/1946

PV Verhoor Schmitz Hermann, 02/11/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Opdebeeck Marcel. N° 136/47/G.

PV Verhoor Haerens Angela, 19/11/1944

PV Verhoor Kling Gerard, 04/04/1945

PV Verhoor Lorrez Charles, 13/04/1945

PV Verhoor Opdebeeck Marcel, 15/04/1946a         

PV Verhoor Opdebeeck Marcel, 04/11/1946b

Auditoraat-Generaal. Dossier Premereur Yvonne. N° 136/47/G; 5/8.

            Verklaring Jans Guillaume, 21/01/1946

PV Verhoor Delbeke Gaston, 06/05/1946

            PV Verhoor Premereur Yvonne, 06/05/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Pitz, Von Hören, Van Thielen. 30/03/1950; 1/3

            PV Verhoor De Bruyn Joannes, 20/09/1946

PV Verhoor Van De Velde Maria, 09/07/1948

PV Verhoor Carpentier, 09/07/1948

PV Verhoor Hernould Serafin, 09/07/1948

PV Verhoor Schmulliver Rebecca, 03/08/1948

            PV Verhoor Peeters Walter, 29/09/1948

PV Verhoor Allemon Maurice, 01/04/1949

Auditoraat-Generaal. Dossier Pitz, Von Hören, Van Thielen. 30/03/1950; 2/3

            Document SS-Hauptsturmführer, 30/11/1942

Auditoraat-Generaal. Dossier Pitz, Von Hören, Van Thielen. 30/03/1950; 3/3

            Uiteenzetting der zaak (UDZ), z.j.

            Document Krijgsauditeur, 11/12/1948

            Document Krijgsauditeur, 23/03/1949

            Brief Pitz, 31/03/1949

Auditoraat-Generaal. Dossier Remacle Luc. N° 506/48.

            PV Verhoor Malaert Maria, 11/06/1945

            PV Verhoor Schuller Silvanius, 12/09/1945

            PV Verhoor Hermans Georges, 03/04/1946

            PV Verhoor Nevelsteen Gerebernus, 17/02/1947

            Uiteenzetting der zaak (UDZ), 14/05/1948

Auditoraat-Generaal. Dossier Schuermans, Dirckx, Backx. N° 851.

            PV Verhoor Schuermans Jan, 20/10/1944

            PV Verhoor Dirckx Eugeen, 05/09/1946

            PV Verhoor Matthynssens Gerard, 30/10/1946

            PV Verhoor Van De Vijver Henri, 30/10/1946

            PV Verhoor Dirckx Eugeen, 14/11/1947

            PV Verhoor Block George, 27/03/1948

PV Verhoor Schuermans Jan, 21/10/1948

Auditoraat-Generaal. Dossier Van Laere Firmin. N° 136/47/G; 7/8.

            Brief Van Laere, 25/06/1943

            Verklaring De Caluwé Edward, 02/01/1945

            PV Verhoor Lorrez Charles, 03/09/1945

PV Verhoor Van Laere Firmin, 30/11/1945

PV Verhoor Hoosen Jacob, 09/05/1946

PV Verhoor Klebeck Hans, 13/09/1946

Auditoraat-Generaal. Dossier Van Schoor Julius. N° 328/A.

            Brief Van Schoor, 02/07/1943

Verklaring Staatsveiligheid, 18/08/1943

Verklaring SS Untersturmführer, 10/02/1944

Verklaring Staatsveiligheid, 07/03/1945

PV Verhoor Dirickx Lucien, 20/09/1945

PV Verhoor Steffens Edgard, 28/11/1946

PV Verhoor Buchet Paul, 02/04/1947

Uiteenzetting der zaak (UDZ), 16/04/1947

            PV Verhoor Beuckeleers Jozef, 02/04/1947

Auditoraat-Generaal. Dossier Van de Velde Willy. N° 33.

            PV Verhoor De Meyer Adolph, 12/06/1947

            PV Verhoor Stroobants Oscar, 02/05/1948

PV Verhoor Van de Velde Willy, 04/06/1948

            PV Verhoor Van de Velde Willy, 02/04/1949

Auditoraat-Generaal. Dossier Verbeke Alfons. N° 136/47/G; 3/8.

            PV Verhoor Clemeur Heinrich, 12/1/1945

            PV Verhoor Van Der Mensch Robert, 13/01/1945

            PV Verhoor Kling Gerard, 19/03/1945

PV Verhoor Verbeke Alfons, 30/10/1946

            Verklaring Terlinck W. 19/12/1944

Auditoraat-Generaal. Dossier Verbesselt Julius. N° 136/47/G; 2/8.

            Brief met koptekst Universal Flex, Verbesselt, 11/11/1941a

            Brief Verbesselt, 17/11/1941b

            Brief Verbesselt, 22/11/1941c

            Uitspraken uit Vlaanderen Vooruit!, Verbesselt, 11/04/1942

            PV Verhoor Van Caeneghem Maurice, 12/10/1944

            Verklaring Jans Guillaume, 03/01/1945a

            Verklaring Colombeen Gaston, 06/01/1945

            PV Verhoor Kling Gerard, 29/03/1945

            PV Verhoor Lorrez Charles, 11/04/1945

            Verklaring Codde Julien, 01/08/1945

            Verklaring Jans Guillaume, 14/12/1945b

Auditoraat-Generaal. Dossier Wiethase Joris. N° 3995/46.

            PV Verhoor Lauterborn Felix, 11/10/1945

Baigorri-Jalón, J. (2011). Wars, languages and the role(s) of interpreters. Les liaisons dangereuses: langues, traduction, interprétation, 173- 204. Beirut: Université Saint Joseph.

Bracher, K.D. (1956). Stufen totalitärer Gleichschaltung: Die Befestigung der nationalsozialistischen Herrschaft 1933 / 1934. Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte, (4)1, 30-42. Geraadpleegd via http://www.ifz-muenchen.de/heftarchiv/1956_1_2_bracher.pdf

Buelens, E., Desmedt, C., Henau, A., Van Den Wijngaert, M., Kelders, A., Marteau, B., Mertens, C., ...Van Der Cruyssen, C. (1988). Schoollopen in oorlogstijd: het dagelijks leven van middelbare scholieren tijdens de Duitse bezetting (1940-1945). Brussel: UFSAL.

Costens, S. (2010). Halt! Gestapo! Studie van de Sipo SD Nebenstelle Leuven december 1943 – september 1944 (ongepubliceerde masterproef). Universiteit Gent, België.

De Wever, B. (1994). Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945. Tielt: Lannoo. Geraadpleegd via http://www.dbnl.org

De Wilde, M. (2008). België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 3: De Nieuwe Orde. Kapellen: Pelckmans. Geraadpleegd via http://www.dbnl.org

De Wilde, M. (1981). Interviews van verzetslui en collaborateurs gerealiseerd in het kader van BRT-televisiereeksen over de Tweede Wereldoorlog 1980-1989: Collaboratie Luc Remacle. Studie-en documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij, AA 1825/C-R.

Degeest, S. (2015). Omer Wattez als cultureel bemiddelaar tussen Vlaanderen en Duitsland (ongepubliceerde bachelorproef). Katholieke Universiteit Leuven, België.

Georgiou, N. (2014, 5 december). The experience of Greek interpreters in German-occupied Greece (1941-1944). Paper presented at Translation und das ‚Dritte Reich‘, Berlin, Magnus Haus & Humboldt Universität. Geraadpleegd via http://www.translation-third-reich.univie.ac.at

Gobyn, W. (2002). De Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst. Een case-studie van de Gentse Aussenstelle (1940-1945) (ongepubliceerde masterproef). Universiteit Gent, België.

Henkes, B., & Rzoska, B. (2003). Volkskunde en Groot-Germaanse cultuurpolitiek  in Vlaanderen 1934-1944. Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis2003(11), 71-100.

Jacquemyns, H. (1984). Belgiëin de Tweede Wereldoorlog. Deel 2. Een bezet land. Kapellen: Pelckmans. Geraadpleegd via http://www.dbnl.org

Kruispunt Migratie-Integratie. (2013, 31 januari). Deontologische code sociaal tolken. Geraadpleegd op 14 maart 2016, via http://www.kruispuntmi.be/sites/default/files/bestanden/documenten/deon…

Kujamäki, P. (2014, 5 december). Im Dienst des Reiches im Hohen Norden. Wehrmachtsdolmetscher beim Armeekommando 20 in Norwegen und Finnland. Paper presented at Translation und das ‘Dritte Reich’, Berlin, Magnus Haus & Humboldt Universität. Geraadpleegd via http://www.translation-third-reich-univie.ac.at

Lehmann, H. & Oexle, O (Hg.). (2004). Nationalsozialismus in den Kultur­wissen­schaften. Geraadpleegd via htpp://www.google.be/books

Martin, D. (1985). De Rijksuniversiteit Gent tijdens de bezetting 1940-1944. Leven met de vijand. Archief Rijksuniversiteit Gent: Onderbergen, Gent.

Stadsarchief Wervik. (1940). Notulen gemeenteraad, zitting van 6 december 1940. Wervik.

Organisation Todt (OT). (2016). Geraadpleegd op 2 april 2016, via http://www.nieuweorde.be/organisation-todt-o-t/

Pöchhacker, F. (2004). Introducing Interpreting Studies. London: Routledge.

Pöchhacker, F. & Schlesinger, M. (eds). (2002). The Interpreting Studies Reader: Interpreting in Antiquity, p. 14-22. Geraadpleegd via http://www.google.be/books

Rousseaux, F. (1941). Ma deuxième Guerre. Bruxelles: Les éditions de Belgique.

Saerens, L. (2000). Vreemdelingen in een wereldstad: een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944). Geraadpleegd via http://www.google.be/books

Saerens, L. (2008a). Gewone Vlamingen? De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942 (deel 1). Geraadpleegd via http://www.cegesoma.be

Saerens, L. (2008b)   Gewone Vlamingen?  De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942 (deel 2). Geraadpleegd via http://www.cegesoma.be

Saerens, L. (2010). Een ochtend in oorlogstijd. Een vrachtwagen propvol mensen in een eenzame straat. Geraadpleegd via http://www.cegesoma.be

Schlesinger, M. (2001). Shared ground in interpreting studies too. International journal of translation studies,13(1), 165-168.

Schmidt, P. (1949). Statist auf diplomatischer Bühne 1923-45: Erlebnisse des Chefdolmetschers im Auswärtige Amt mit den Staatsmännern Europas.Bonn: Athenaum.

Seleskovitch, D. (1968). L’interprète dans les conférences nationales. Problèmes de langage et de la communication. Paris: lettres modernes.

Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik. (1994). Jaarboek 1994, p. 108-109. Stad Wervik.

Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik. (2009). Jaarboek 2009, p. 156-157. Stad Wervik.

Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik. (2010). Jaarboek 2010, p. 126-129; 162-175; 194-195. Stad Wervik.

Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik. (2014). Jaarboek 2014, p. 194-197. Stad Wervik.

Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA). (z.j.).Algemene documentatie over Sipo-SD : overzichten, organigrammen, Amt VI Wi, ondervragingen, personeelslijst, SD-Antwerpen. AA 1312/ 14

Styven, D. (2011). Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst! De verduitsing van de Hitlerjeugd Vlaanderen. Geraadpleegd via http://www.cegesoma.be

Van De Vijver, H. (1990). België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 8: Het cultureel leven tijdens de bezetting. Geraadpleegd via http://www.dbnl.org

Van De Vijver, H., Van Doorslaer, R. & Verhoeyen, E. (1988). België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 6: Het Verzet 2. Geraadpleegd via htpp://www.dbnl.org

Van Den Wijngaert, M. (2004). België tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Standaard.

Van Dijck, F. (z.j.). De Grootduitsche Beweging in Vlaanderen, NSVAP. Voor en na 10 mei 1940. Antwerpen

Van     Eetvelde, R. (2008). Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst (Sipo-SD) Aussendienststelle Antwerpen. Het politionele repertoire van een lokale Duitse politiedienst in bezet België, 143-144. Geraadpleegd via http://www.cegesoma.be

Van Eetvelde, R. (2009). De weg van Vlaamse ‘daders’ naar de Gestapo. De tolken van de Antwerpse Sipo-SD. Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden (BMGN Low Countries Historical Review), 124(3), 349-368. doi: 10.18352/bmgn-lchr.7010

Verhoeyen, E. (1993). België bezet 1940-1944: een synthese. Brussel BRTN.

Weber, K. (2015). Die Deutsche Arbeitsfront (DAF).Geraadpleegd op 30 maart 2016, via https://www.dhm.de/lemo/kapitel/ns-regime/ns-organisationen/deutsche-ar…

Winter, M. (2012). Das Dolmetscherwesen im Dritten Reich. Gleichschaltung und Indoktrinierung. Frankfurt am Main: Peter Lang.

Download scriptie (9.06 MB)
Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2016
Promotor(en)
Jan Ceuppens
Thema('s)
Geschiedenis
Kernwoorden
Tolken,
Tweede Wereldoorlog,
Vlaanderen,
België,
Duits,
Nederlands,
Bezetting van België