Wat heeft fysica met economie te maken? Weinig, zou je denken. Toch bestaat er een wetenschappelijke stroming die economie probeert te verklaren aan de hand van modellen uit de fysica, de econofysica. Voor zijn masterproef ontwikkelde fysicus Lennart Fernandes (UAntwerpen) zelf een aantal van die modellen.
"Ongelijkheid, armoede, integratie, … Het zijn complexe problemen waarvoor niemand een eenvoudige oplossing heeft. In mijn thesis deed ik wat een fysicus in zo’n geval doet: veel details onder de mat vegen en de essentie zo eenvoudig mogelijk benaderen. Met technieken uit de statistische fysica onderzocht ik hoe ongelijkheid tot stand komt, en wat we als maatschappij kunnen doen om ze te verhelpen."
Money, it’s a gas…
"De mannen van Pink Floyd bedoelden wellicht iets anders, maar deze zin vormt wel de insteek van mijn werk. De verdeling van rijkdom in een land is het gevolg van duizenden losse transacties. Je ontvangt loon of zakgeld, gaat naar de winkel, betaalt een bioscoopticket, enzovoort."
"In de statistische fysica beschouwen we net zulke situaties, waarin het samenspel van vele microscopische deeltjes leidt tot een macroscopisch resultaat. Het beste voorbeeld hiervan is inderdaad een gas: miljoenen atomen bewegen willekeurig door elkaar en wisselen energie uit in botsingen. Vervang in de wiskunde nu atomen door mensen en energie door geld, en je hebt een simpel model voor de samenleving. Economen mogen de zaal verlaten."
"De realiteit is uiteraard niet zo simpel, aangezien de meeste mensen hun geld niet uitgeven aan willekeurige voorbijgangers. Wat maakt deze aanpak dan toch waardevol? Door rationeel menselijk gedrag te vervangen door een kansverdeling, kunnen we algemene resultaten vinden die onafhankelijk zijn van details. The proof of the pudding is in the eating, en verrassend genoeg blijkt deze abstracte aanpak erg krachtig om realistische verdelingen van inkomen en kapitaal vrijwel exact te voorspellen."
Soort zoekt soort
"Een doorsnee mens heeft slechts een klein aantal economische interactiepartners, en kiest deze niet willekeurig. Rijke personen komen gemiddeld meer in aanraking met andere rijken, arme personen met andere armen. Daarom onderzocht ik wat er verandert wanneer alle personen in het model op een schaakbord worden geplaatst, zodat ze enkel geld kunnen uitwisselen met hun acht buren. Bovendien bewegen ze over het speelveld in een zoektocht naar buren wiens rijkdom zo dicht mogelijk bij die van zichzelf ligt – net als magneten eigenlijk."
"Gooi duizend magneten bij elkaar en ze bewegen door elkaar om hun noordpolen gelijk te richten – dit doen de atomen binnenin een stuk ijzer om er een magneet van te maken. Met hetzelfde wiskundige model laten we mensen met elk een kapitaal over ons economisch speelveld bewegen naar de meest gelijkmatige verdeling van rijkdom."
"Het resultaat is dat een gemengde samenleving verandert in een samenleving met een grootschalige scheiding tussen de arme meerderheid en een rijke elite, die bijna alle rijkdom bezit. Conclusie: als we niet ingrijpen in dit speelveld, worden rijken in sneltempo rijker en de armen worden armer."
Naar een warmere samenleving?
"Gelukkig kùnnen we ingrijpen in de werking van microscopische magneten, door de temperatuur te veranderen. Hoe warmer de magneet, hoe harder alles binnenin trilt en rammelt. De atomen slagen er dan niet meer in zich parallel te richten – en de magneet verliest haar magnetische eigenschappen."
"Sociale temperatuur zou je kunnen bekijken als storingen in het individuele gedrag. Deze schommelingen kunnen het gevolg zijn van toevalligheden, maar ook van economisch beleid. Zo kan een overheid de interactie tussen verschillende klassen bevorderen door woonsubsidies, kansentarieven of het promoten van een sociale mix in het onderwijs."
Bij lage temperatuur treedt segregatie op tussen arm en rijk. Bij hoge temperatuur is de samenleving gemengd. En net zoals ijs plots kan overgaan in water, kan in de buurt van een kantelpunt een erg kleine maatschappelijke 'temperatuurstijging' volstaan om de ongelijkheid drastisch te verlagen.
"De ideale samenleving vereist dus misschien geen revolutie of grote veranderingen, maar juist een kleine aanpassing in bestaande maatregelen. Welke kantelpunten er nog schuilen in onze samenleving, dat laat ik over aan de fantasie van de lezer."
Promotor: prof. dr. Jacques Tempere
Lees de scriptie
Lennart Fernandes nam deel aan de Vlaamse Scriptieprijs 2019. Studeer je dit jaar af en verdient jouw bachelor- of masterproef meer aandacht? Doe mee aan de Vlaamse Scriptieprijs en maak kans op persaandacht en prijzen tot 2.500 euro!
Dit artikel verscheen in de lente-editie en de studenteneditie van de Vlaamse ScriptieKrant.